👋 Hoi, Ed & Chris hier. In de Atlas van het Lange Nu duiden we onze snel veranderende wereld. We doen dit met de historisch-futuristische bril van de langetermijndenker en de gereedschapskist van de speculatieve maker. Het hier en nu is namelijk een moment dat eeuwen beslaat.
Vandaag wijden we wat gedachten aan de opkomst van de Homo Romanticus: het culturele archetype dat niets liever wil dan samenvallen met zichzelf, zijn gemeenschap en zijn natuurlijke omgeving. Hij of zij zoekt boven alles naar emotionele veiligheid. Wat, idealiter, wordt gevonden in eigen en oorspronkelijke relatie met de wereld, en met zichzelf.
De opkomst van de Homo Romanticus heeft goede kanten, maar lijkt ook gelinkt aan het steeds subjectievere karakter van ons publieke domein.
De Homo Romanticus wil soms namelijk niets liever dan de starre objectieve werkelijkheid ombuigen en die om zich heen wikkelen als een zacht, warm dekentje. Soms is een alternatief feitje immers fijner dan een emotioneel uitdagend feitje. Deze week dus wat gedachten over de cognitieve dissonantie van de Homo Romanticus.
En, ter herinnering:
Aanstaande maandag, 3 oktober, om 20u begint onze fellowship bij Pakhuis de Zwijger. Tijdens een lezing verkennen we het verleden en de toekomst van ons publieke vertrouwen. Daarna gaan we in gesprek met Indira van ’t Klooster. Je kan ons live sluwe vragen stellen of je kan dat online doen, via deze link. (Je moet wel eerst een account aanmaken, maar daarna ligt het Pakhuis aan je voeten – die vervolgens lekker warm op de bank kunnen rusten terwijl het buiten herfstig waait en regent 🍁🍂)
Daarnaast heeft het Pakhuis de Zwijger ook een leuke podcast met ons opgenomen waarin we praten over het Lange Nu, hoe toekomstdenken werkt en hoe vertrouwen de afgelopen 1000 jaar veranderde, en waarom we nu nieuwe Architectures of Trust nodig hebben. De podcast is op Apple, Spotify, Soundcloud en andere podcast-platforms te beluisteren 🎧.
Notitie:
De Opkomst van de Homo Romanticus
🌸
Vorige week bespraken weA Culture of Fact. In dit boek beschrijft historica Barbara J. Shapiro hoe de Engelse cultuur in de Vroegmoderne Tijd steeds objectiever werd. Via de juryrechtspraak leerden gewone lieden denken in feitelijkheden, bewijzen, alibi’s, getuigenissen en motieven. Het subjectieve leerde men te wantrouwen.
Zoals we al eerder beschreven in het essay Building Trust in the Electric Agewerd dit streven naar objectiviteit geborgd door ‘de professional’. Dit ging gepaard met een werkethos dat kenniswerkers aanmoedigde om hun subjectiviteit thuis te laten en alleen te doen wat de baan van hen vroeg, ongeacht eigenbelang of wat ze er zelf van vonden. De ideale professional was slechts een radertje in de machine.
In haar boek beschrijft Shapiro bijvoorbeeld hoe de schrijvers van nieuwsberichten en reisboeken in de 17de eeuw aan hoge standaarden werden gehouden door hun lezers. Als ze te partijdig waren of als ze gebeurtenissen beschreven die ze uit tweede hand hadden vernomen, werden ze pardoes beschuldigd van het schrijven van fictie.
Deze objectivering van de werkelijkheid was nauw verweven met de snelle opkomst van drukkers, uitgevers en auteurs na de uitvinding van de boekdrukkunst in het midden van de 15de eeuw. Het urbaniserende Europa kreeg zo een nieuwe blik op de wereld. En de objectieve professional voorzag deze blik van een architectuur van vertrouwen.
Met de overgang van het gedrukte woord naar het geactiveerde woord moeten we op zoek naar een nieuwe architectuur van vertrouwen. Want het vertrouwen in professionaliteit en de instituties die op dit werkethos zijn gebaseerd zijn tanende. Ze zijn niet opgewassen tegen de stortvloed aan informatie die het internet continu over ons uitgooit.
We moeten bouwen aan een robuust digitaal systeem dat enerzijds onze publieke waarden borgt en anderzijds het niveau van objectiviteit opkrikt en versterkt binnen het publieke domein.
Maar dit is slechts een deel van de oplossing, want het is meer dan alleen een technisch probleem. Een andere oorzaak van het afgenomen vertrouwen is de opkomst van de Homo Romanticus.
De Homo Romanticus is een cultureel archetype dat in het midden van de 18de eeuw kwam bovendrijven in het Europese bewustzijn. Hij staat in ons denken naast de Homo Nobilis en Homo Economicus.
(Zie onze analyse van Poetin en van Poetins Rusland voor een uiteenzetting van deze drie archetypes. Poetin is een typische Homo Nobilis.)
Wij hebben de Homo Romanticus vernoemd naar de Romantiek, een stroming in de Westerse Moderniteit die zich vooral aan het einde van de 18de eeuw en in de 19de eeuw deed gelden in de kunsten en in het intellectuele leven. Tijdens de Romantiek was de subjectieve ervaring het uitgangspunt. Introspectie, oorspronkelijkheid, intuïtie, emotie, spontaniteit en verbeelding stonden centraal. De Romantiek was dan ook een tegenreactie op de rationalisering, industrialisering en objectivering van de Moderne Westerse samenleving.
Het woord romantiek is ontleend aan Middeleeuwse romances; epische en lyrische gedichten over imperfecte lieden die volmaaktheid najaagden.
Dat de middeleeuwse cultuur een grote inspiratiebron was voor Romantische denkers en kunstenaars is goed te zien in het werk van William Morris en de Arts & Crafts beweging. Hierboven een wandtapijt dat Morris & Co. heeft gemaakt waar een scene uit de Arthuriaanse legende van de Heilige Graal is afgebeeld. Voor meer voorbeelden van middeleeuwse invloeden in de afgelopen vierhonderd jaar zie Medievalism (Wikipedia)
De Homo Romanticus stond lange tijd in de schaduw van de objectieve Homo Economicus, het dominante archetype van de Westerse Moderniteit. De Homo Romanticus liet zich weliswaar gelden in de wereld van intellectuelen, wetenschappers, kunstenaars en vrijheidsstrijders, maar de rest van de bevolking had wel iets beters te doen dan zich zorgen te maken over hun emotionele veiligheid.
Na de Tweede Wereldoorlog kwam hier verandering in. De Homo Romanticus kwam aan de oppervlakte van de populaire verbeelding. Door de toenemende welvaart, de leerplicht en de opkomst van elektronische media hadden jongeren opeens de tijd en de ruimte om zich bezig te houden met de zin van het leven en afgeleide morele vraagstukken. Dit leidde tot o.a. de burgerrechtenbeweging en de vele jeugdsubculturen van de jaren ’60.
Naarmate steeds meer mensen konden genieten van een middenklasse levensstijl, groeide de vraag naar zelfhulpproducten, paranormale dienstverlening en een velerlei aan Oosterse filosofieën, religies, geneeswijzen en vechtkunsten. De opkomende Homo Romanticus zoekt namelijk naar een soort emotioneel houvast. Naar een reddingsboei in de groeiende complexiteit. Naar menselijkheid in een hoogtechnologische samenleving.
De openingssong van de musical Hair, Aquarius kadert het verhaal en de idealen van de hippies als onderdeel van nieuw astrologisch tijdperk. De eerste zinnen van het lied luiden: When the moon is in the seventh house / And Jupiter aligns with Mars / Then peace will guide the planets / And love will steer the stars / This is the dawning of the age of Aquarius. Met andere worden de Hippies als boodschappers van een opkomend kosmische tijdperk. Een ‘New Age’.
De Homo Romanticus mag vaak en graag afgeven op de zielloze Homo Economicus en de objectivistische professionaliteit waar dit archetype van afhankelijk is. Maar in de zoektocht naar zijn subjectieve ankers vergeet de Homo Romanticus wel eens dat ook zijn welvaart en welbevinden afhangen van objectieve structuren. Schoon water uit de kraan is immers geen natuurverschijnsel.
Het is de uitdaging van de Homo Romanticus om de individuele en subjectieve ervaring te verenigen met de objectieve werkelijkheid die we onderling delen. Een democratische samenleving met een complexe kenniseconomie is nu eenmaal niet verenigbaar met een in zichzelf wegzakkende Homo Romanticus. De Homo Romanticus moet zichzelf trainen in een dualistisch mens- en wereldbeeld.
Projecteerde de Homo Nobilis zijn subjectieve binnenwereld op de objectieve buitenwereld (waardoor de buitenwereld onwerkbaar werd), zo projecteerde de Homo Economicus de objectieve buitenwereld op zijn subjectieve binnenwereld (wat de binnenwereld weer onwerkbaar maakte). Het is aan de Homo Romanticus om deze twee zienswijzen met elkaar te verenigen.
Dat dit voor veel mensen een lastige opgave is, blijkt uit de grote overlap tussen mensen die ontvankelijk zijn voor complottheorieën en mensen die werkzaam zijn in de wellness industrie. Of, met andere woorden: Er zijn veel yogi’s onder Trump-aanhangers en QAnon-adepten.
Het BBC-artikel begint bijvoorbeeld met de volgende zinnen:
Throughout her career as a yoga teacher, Seane Corn has been used to hearing students and colleagues rail against mainstream medicine. She even shares some of their concerns.
But when the coronavirus pandemic began in 2020, Seane noticed a change.
‘I started to get text messages and emails inviting me to speak on panels or listen to leaders talking about anti-vaccination – but within that, there was this rhetoric about Covid being a hoax,’ she told the BBC.
‘They would then start to send me information about Big Pharma, which then led into information related to Bill Gates, then to sex trafficking,’ says Ms Corn.
Wat begon met een sceptische houding ten opzichte van de Westerse medische wetenschap, en wellicht met een oprechte nieuwsgierigheid naar andere medische tradities, eindigt vaak in een cul-de-sac van onnavolgbare complotgedachten.
Dit is deels verklaarbaar doordat het publieke domein wordt gefragmenteerd door allerlei sociale mediabedrijven wier algoritmes mensen steeds meer spektakel en verontwaardiging voorschotelen. Hierdoor komen ze terecht in filterbubbels die hun cognitieve dissonantie voedt. (Cognitieve dissonantie is de spanning die iemand ervaart als hij wordt geconfronteerd met feiten die niet stroken met zijn eigen overtuigingen.)
Maar naast het niet functionerende publieke domein is er dus ook die verdwaalde en wanhopig zoekende Homo Romanticus. De betekeniszoekende mens heeft een bijna occidentalistische afkeer van de Westerse beschaving. (Occidentalisme is een term die is gemunt door de Brits-Nederlandse sinoloog Ian Buruma en de Israëlische filosoof Avishai Margalit. Volgens hen wordt occidentalisme gekenmerkt door een afkeer van de Westerse beschaving. Die is te materialistisch, te lichtzinnig en te individualistisch.)
Nu valt er ontzettend veel aan te merken op de Westerse Moderniteit en zijn er vele voorbeelden van de absolute horror die het heeft voortgebracht. Ook valt er heel veel goeds te zeggen over allerlei briljante niet-Westerse kennistradities. En de verkenning van de eigen subjectiviteit kan absoluut interessant en zingevend zijn.
Maar het kind met het badwater weggooien is nooit een goed idee. (Het kind is in dit geval het objectief en systematisch denken.)
De uitdaging van de samenleving is dus tweeledig:
Enerzijds moet het digitale domein gestut worden met een robuuste digitale architectuur van vertrouwen. Anderzijds moet de samenleving de Homo Romanticus in zichzelf leren dat de erkenning en verkenning van de eigen subjectiviteit de erkenning en verkenning van een gezamenlijke objectiviteit niet hoeven uit te sluiten.
De toekomst van de Homo Romanticus is namelijk of dualistisch, of we riskeren een dreigende ‘terugval’ naar de tijden van de Homo Nobilis.
Verder lezen:
👁️ Laatst deelden we overigens al een link naar deze reportage over het Qbisme, een theorie in de kwantummechanica die expliciet suggereert dat de werkelijkheid zowel objectief als subjectief is.
🧠 We schreven al eerder over bewustzijn (de raadselachtige bron van de subjectieve ervaring) en hoe dat de laatste jaren door de wetenschap wordt erkend als een objectief fenomeen.
Fijn weekend, en misschien tot maandag bij Pakhuis de Zwijger! Liefs ❤️ Ed & Chris
👋 Hoi, Ed & Chris hier. In de Atlas van het Lange Nu duiden we onze snel veranderende wereld. We doen dit met de historisch-futuristische bril van de langetermijndenker en de gereedschapskist van de speculatieve maker. Door ons verleden te duiden openbaren zich immers nieuwe verbeeldingen van onze toekomst.
Deze week lazen we een fascinerende historische studie.
Het boek heet A Culture of Fact. England, 1550-1750, geschreven door Barbara J. Shapiro, een historica verbonden aan de University of California. Zoals de titel al doet vermoeden, is het boek een onderzoek naar de oorsprong van het Moderne concept ‘feit’. Het beschrijft hoe ‘denken in feiten’ onderdeel werd van de Engelse populaire cultuur.
A Culture of Fact geeft een fascinerend beeld van de Vroegmoderne Engelse geschiedenis (1450-1800), een periode waarin Europa wanhopig op zoek was naar een nieuwe verhouding met de werkelijkheid.
Wanneer is iets waar? Of slechts waarschijnlijk? Wat zijn bewijzen en wat is een waarneming eigenlijk waard? Over deze vragen braken de Europese Vroegmodernen hun hoofd.
De antwoorden die ze op deze vragen formuleerden hebben onze huidige juridische, wetenschappelijke en journalistieke tradities gevormd.
We lazen A Culture of Fact om meer te leren over hoe de Moderne cultuur, waar feitelijkheid en objectiviteit een belangrijke rol spelen, ontstond. Maar natuurlijk waren we ook benieuwd of het ons iets kan vertellen over het huidige tijdsgewricht van fake news en alternative facts.
Vandaag dus enkele gedachten na het lezen van dit boek. Deze gedachten liggen overigens in het verlengde van het essay dat we voor onze fellowship in Pakhuis de Zwijger schreven en dat we vorige week hier met jullie hebben gedeeld: Building Trust in the Electric Age.
Notitie
Een Cultuur van Feitelijkheid
⚖️
In de Vroegmoderne Tijd (1450-1800) ontwikkelde zich in Europa geleidelijk een meer objectieve en onttoverde benadering van de werkelijkheid. Naarmate de verstedelijking en geletterdheid toenam, versnelde deze ontwikkeling.
Aron Gurevich, een Russische historicus, beschreef de populaire cultuur in de Middeleeuwen ooit als een ‘mythopoetic and folkloric-magic consciousness’. In de Middeleeuwen leefde de mens in een diep subjectieve wereld vol wonderen, begeestering en overlevering. Deze dagelijkse ervaring maakte in de Vroegmoderne Tijd geleidelijk plaats voor een meer objectieve, seculiere en materialistische kijk op de wereld. De wereld werd niet langer voortgedreven door subjectieve wilskrachten, zoals die van goden of duivels, maar door objectieve natuurkrachten – krachten die te kennen zijn.
Een representatie van het Laatste Oordeel, waarin de verdoemden worden verorberd door een muil van de Hel. Uit de in the Winchester Psalter (12de eeuw)
In A Culture of Fact beschrijft Shapiro enkele van de mechanismes waarmee deze langzame culturele transitie zich voltrok in Engeland.
Shapiro laat zien hoe in de 16de eeuw het concept van feitelijkheid vorm kreeg in de Engelse rechtszaal, waarna het via allerlei andere disciplines onderdeel werd van de populaire cultuur. Aan het begin van de 18de eeuw was het woord fact volgens Shapiro al onderdeel van het alledaagse taalgebruik.
Met een feit wordt tegenwoordig – zonder te trekken aan de vele epistemologische losse eindjes – een gebeurtenis of omstandigheid bedoeld waarvan de materiële werkelijkheid vaststaat. Het probleem van deze definitie, zoals Engelse rechtsgeleerden in de 16de eeuw ook ontdekten, is als volgt: hoe bepaal je wanneer de materiële werkelijkheid van een gebeurtenis of omstandigheid vaststaat?
Om dit probleem op te lossen verzonnen ze indertijd allerlei juridische procedures en afwegingen om de betrouwbaarheid van bijvoorbeeld getuigenissen te bepalen. Ze stelden daarbij de volgende vragen: Is er eigenbelang of bevooroordeeldheid in het spel? Zijn de getuigen wel toerekeningsvatbaar? Wat is de waarde van een getuigenis onder ede? Hoeveel getuigen zijn er en zeggen ze wel hetzelfde? Hoe werkt hoor-en-wederhoor?
Maar ook werd de waarde van andere bewijsstukken, zoals moordwapens, onder de loep genomen, alsook die van alibi’s en motieven. En experts – wat voegen die eigenlijk toe? Hoe schat je deskundigheid en onafhankelijkheid op waarde?
Er ontstonden, kortom, allerlei juridische methoden om iets beyond reasonable doubt als feit te kunnen duiden. Een feit was hier dus niet een absolute vaststelling, maar een juridische aanname. Men was zich ervan bewust dat de werkelijkheid moeilijk te benaderen was – in ieder geval in de rechtszaal, waar met name niet-herhaalbare gebeurtenissen en omstandigheden werden behandeld.
Houtsnede van een rechtbank of tribunaal (17de eeuw)
Deze ontwikkelingen waren volgens Shapiro niet uniek voor Engeland. Sterker nog: op het Europese vasteland waren de rationalisatie en objectivering van het recht al veel eerder begonnen. Dit kwam omdat in Engeland het gewoonterecht gold, terwijl op het vasteland het Romeinse recht de norm was – waarin dit soort rationele afwegingen al zo’n 1.000 jaar eerder waren gecodificeerd.
In tegenstelling tot de Romeinse rechtstraditie, waarin professionele rechters een oordeel vellen, werkte het Engelse gewoonterecht met juryleden. En het waren deze gewone lieden die dit juridische denken de wijde wereld in brachten. Waar het, volgens Shapiro, in grote mate bijdroeg aan de objectivering van het Engelse mens- en wereldbeeld.
Deze culturele ontwikkeling kwam vervolgens in een stroomversnelling doordat de Engelse bevolking in die tijd snel verstedelijkte en de geletterdheid toenam. Hierdoor moesten schrijvers van reisboeken en kranten zich bijvoorbeeld verantwoorden over dat wat ze opschreven. Ze konden niet zomaar meer iets beweren. Beweringen moesten onderbouwd worden. Het was in die tijd niet ongewoon dat een slecht geschreven nieuwsbericht of reisverhaal werd afgedaan als onfeitelijk – als fabels, fictie of opinie.
Deze ‘cultuur van feitelijkheid’ leidde uiteindelijk tot de Moderne journalistieke ethiek, waarin bewijzen, getuigenissen, hoor-en-wederhoor en deskundigheid een grote rol spelen.
Volgens velen zijn de Verlichting en de ontwikkeling van de wetenschappelijke methode de motor achter de transitie van het Middeleeuwse naar het Moderne mens- en wereldbeeld. Maar wat Shapiro in haar studie overtuigend betoogt, is dat de juridische traditie, in ieder geval in Engeland, hier dus op zijn minst medeverantwoordelijk voor is.
Ver voordat de Moderne wetenschap zich deed gelden in de populaire cultuur was de rechtszaal al geruime tijd een arena voor epistemologische discussies. Ook hier staat immers waarheidsvinding centraal. Toen godsgerichten, religieuze dogma’s en andersoortige irrationele lot bepalende praktijken – denk bijvoorbeeld aan de heksenwaag – meer en meer wenkbrauwen deden fronsen moest men toch op zoek naar iets anders.
Tussen de regels door lazen we in Shapiro’s boek ookdat de transitie van de Middeleeuwen naar de Moderniteit werd gekenmerkt door de introductie van een nieuw werkethos: professionalisme. De reisboekenschrijver en de journalist werden geacht hun subjectiviteit thuis te laten en zich te voegen naar de mores van hun professie. Hun meningen en hun voorkeuren werden ondergeschikt geacht aan de feiten.
Zoals we vorige week al schreven in het essay voor Pakhuis de Zwijger was de ontwikkeling van dit nieuwe Moderne werkethos een belangrijk element in het ontstaan van een nieuw publiek domein. Een publiek domein dat niet langer was gebouwd op subjectieve meningen en ervaringen maar op objectieve methoden van waarheidsvinding. Dit nieuwe publieke domein was, door de uitvinding van de boekdrukkunst, bovendien ook schaalbaar
De cultuur van feitelijk die in de Vroegmoderne Tijd in Engeland en Europa ontstond werd dus geborgd door professionals. Eerst door professionals die de juridische procedures zo feitelijk en objectief mogelijk hielden en vervolgens door schrijvers die het publieke domein zo feitelijk en objectief hielden.
Zoals we vorige week schreven was de overgang van subjectief wereldbeeld naar objectief verweven met de overgang van het gesproken woord naar het gedrukte woord.
Op dit moment maken we de overgang mee van het gedrukte woord naar het geactiveerde woord en tegelijkertijd zien we ook dat het nieuwe digitale publieke domein wordt overspoeld door nepnieuws en ‘alternatieve feiten’. Ook zien we dat mensen hun vertrouwen beginnen te verliezen in de objectiviteit van de professionals.
Professionaliteit als werkethos is dus blijkbaar niet voldoende om objectiviteit te garanderen in het digitale publieke domein. We moeten dus op zoek naar een hardere architectuur van feitelijkheid. Een structuur waarin feiten en hun bewijsstukken veel makkelijker achterhaalbaar zijn voor het publiek.
Denk bijvoorbeeld aan een journalistiek platform zoals de NOS. In de meeste artikelen op de website van de NOS worden bijvoorbeeld de woorden van deskundigen, politici of gewone mensen aangehaald zonder dat het bronmateriaal, de audiofiles van de interviews bijvoorbeeld, wordt meegeleverd. Er wordt van de lezer verwacht dat hij vertrouwt op de professionaliteit van de NOS-redactie (vaak staat er geen auteur bij het artikel) dat de quotes ook echt zijn gezegd.
Hetzelfde geld voor andere journalistieke bronnen, zoals foto- of videomateriaal van gebeurtenissen of officiële documenten die zijn verkregen door middel van de WOB. Ook deze worden gesampled en ge-quote zonder dat de lezer het bronmateriaal kan raadplegen op accuraatheid.
Kortom, wellicht is het tijd voor soort public stack, een digitale publieke infrastructuur waarin, via bijvoorbeeld persoonlijke datakluizen, journalistiek bronmateriaal beschikbaar kan worden gemaakt door de journalist.
De journalist kan de files en de metadata van de files, zoals geolocatie en timestaps, authentiseren – hij staat persoonlijk in voor hun authenticiteit en integriteit. Vervolgens kan hij hiernaartoe linken in zijn artikelen. Ook andere journalisten kunnen in hun artikelen hiernaartoe linken. Ook kan hij de files linken aan ander relevant bronmateriaal die bij andere journalisten in de datakluis staat.
Op deze manier krijg je een meer transparante chain of evidence. Vooral als deze wordt gekoppeld aan publieke datakluizen, zoals bibliotheken, archieven, kadasters, etc.
Voor zover wat eerste gedachten na het lezen van A Culture of Fact. We komen hier ongetwijfeld nog vaker op terug want Shapiro’s onderzoek raakt aan vele aspecten van ons denken.
👋 Hoi, Ed & Chris hier. In de Atlas van het Lange Nu duiden we onze snel veranderende wereld. We doen dit met de historisch-futuristische bril van de langetermijndenker en de gereedschapskist van de speculatieve maker. Door het verleden te duiden openbaren zich immers nieuwe verbeeldingen van de toekomst.
🥳 For our more international audience who’ve been putting our newsletters through Google translate, or for those wanting to forward our newsletter to friends, students and colleagues who don’t read Dutch, we have good news! — We’ve started an English edition over at Substack titled Atlas of The Long Now. There we are publishing translations within a week after we’ve sent out the Dutch edition, and we’re translating some popular previous issues this fall. You can subscribe here.
En nog wat meer goed nieuws. Het afgelopen jaar hebben we uitgebreid geschreven over de toekomst van vertrouwen, en de grote rol die vertrouwen speelt in het mogelijk maken van complexe moderne samenlevingen. Pakhuis de Zwijger vroeg ons in het kader van hun Designing Cities for All Fellowship (DCFA) ons Toekomst van Vertrouwen-dossier dit najaar verder uit te werken. In gesprekken met verschillende experts willen we uiteenlopende aspecten van dit thema verder uitdiepen. We gaan deze gesprekken inleiden met, hoe kan het ook anders, een historische duiding van hoe vertrouwen de afgelopen duizend jaar gestalte kreeg, en een aantal ontwerpprincipes en toekomstscenario’s die laten zien hoe vertrouwen georganiseerd en geborgd zou kunnen worden in de toekomst.
Als een soort schot voor de boeg hebben we voor ons internationale panel van experts dan ook een inleidend essay geschreven dat we hieronder graag met jullie delen.
De komende tijd zullen we meer informatie geven rondom de verschillende elementen van het programma en welke gasten we zullen hebben. Er komt een podcast, een boekenclub en een aantal events bij Pakhuis de Zwijger waar live en online aan deelgenomen kan worden. Om te beginnen maar even een kort een rijtje data voor in de agenda:
Maandag 7 november 20u-22u — Building a Public Domain: Over hoe we in het publieke discours tot een gedeelde waarheid komen.
Maandag 14 november 20u-22u — Building a Public Culture: Over onze digitale identiteit, van wie die is, en hoe die bepaalt hoe we invulling geven aan ons burgerschap.
Maandag 21 november 20u-22u — Building a Public Governance: Over hoe nieuwe digitale infrastructuur een rol kan spelen in het bouwen van een participatieve democratie.
Dan nu, without further ado, ons essay.
Building Trust in the Electric Age
‘Every kind of peaceful cooperation among men is primarily based on mutual trust and only secondarily on institutions such as courts of justice and police.’ —Albert Einstein
In November 17, 02021, a US court sentenced Jacob Chansely, also known as the ‘QAnon Shaman’, to 41 months in prison for his role in storming of the US Capitol on January 6, 2020. Images of Chansley in the Capitol building went viral because of his ‘barbaric’ outfit. His painted face, the large spear he carried, and his horned fur hat became symbolic for the mayhem that day. Because of this, Chansely’s sentence was extra harsh. To set an example among the wild online tribes that stormed the Capitol. According to the judge who sentenced him Chansely frequently posted ‘vitriolic messages on social media, encouraging his thousands of followers to expose corrupt politicians, to ID the traitors in the government, to halt their agenda, to stop the steal, and end the deep state’ prior to his storming of the Capitol.
The story of Jacob Chansely and the events on January 6th became emblematic of a sharp deterioration of societal trust in Western societies during the last 30 years. The social media messages of Chansely are testimony of a widening and deepening social mistrust in our democratic and governmental institutions and the officials, professionals and experts that make it run. This lack of trust is, of course, deeply problematic. Especially for democratic communities. If we don’t address and fix this trust-problem, it will spell the end of our way of life.
The storming of the Capitol in Washington on Jan 6 02021. Image: Brett Davis (CC)
Trust is the glue that holds societies and civilizations together. It’s the core principle on which all human relationships are build. It is consequently also the most sacred principle of effective communication. It is quite remarkable, in that light, that the societal dynamics of trust are still poorly understood. Especially when one considers it has been over thirty years since the introduction of the most omnipresent communication-platform ever conceived; the Internet. It is time that we start exploring how societal trust works, how it is produced, and how it is linked to communication technology. If we know it’s dynamics, we can perhaps design our way out of our current predicament.
There is a link between societal trust, information technology, the experience of community and the scale of human cooperation that a particular society is capable of. To understand this link, it is helpful to take a few steps back, zoom out, and look at the introduction of the printing press in the mid 1400’s and how it transformed society and made the Modern world possible.
Before the invention of the printing press the dominant information technology in Europe was the spoken word. This had obvious limitations. We had to meet each other, so we could talk to each other, so we could build trust, so we could cooperate effectively. Trust was a very personal affair. The institutions of trust where small villages, family structures, friendships, clans, and fealty. Within these institutions cooperation and division of labor could take place. Something that was quite challenging outside these circles of trust. This dependence on spoken word made large communities and economies of scale almost impossible.
With the invention of the printing press, and the subsequent proliferation of publishing houses, Europe was introduced to a powerful new information technology – the printed word. The mass production of information that became possible allowed communities of trust to grow beyond the circle of personal acquaintance. Trust became a more abstract experience. People started to rely on the printed word – on schoolbooks, banknotes, newspapers, lawbooks, land maps and nautical charts. The new architecture of trust was built on the objectivity of experts, professionals and their bureaucracies that were associated with the production of this more abstract level of trust. The printing press thus made information scalable, which made trust scalable, which made the sense of community scalable, which made cooperation scalable.
In the nineteenth and twentieth century we were introduced to another information technology; electronics. Which subsequently led to new methods of communication – telegraph, radio, telephone, television, and the omnipresent personal computer of today. Especially after the introduction of the World Wide Web and other Internet applications the dominant medium of trust shifted again. Although the spoken word and the printed word are still around, and have their place in society, the dominant information technology became the activated word. (We call it ‘the activated word’ because computer code does not need humans to get work done; think robotics and machine learning.) But, while the dominant medium shifted from the printing press towards the new electronic realm there are, as of yet, no new architectures of trust in place to imbue its users with an even more abstract level of trust – an absence that undermines our sense of community and, if we don’t fix it soon, our ability to cooperate.
If we want to learn anything from this very brief history of trust, we need some sort of formula (or taxonomy, or definition) that establishes the social mechanics of trust. Because only if we know its mechanics, we can draw up design principles for producing trust in the electronic age.
So, to move forward, we think that we can safely define the social space where the linking of societal trust, information technology, sense of community and the scale of human cooperation happens as a public sphere. And to put it all into a single definition:
A public sphere produces public trust by imbuing information technology with a measure of objectivity – a notion of truth that is independent from human subjectivity. This measure of objectivity is called the architecture of trust. It enables the alignment of individual norms, identities, and interests into a sense of common ownership which provides the safety needed for people to cooperate.
Looking back with this formula in mind it makes sense that in the age of the spoken word people tried, by getting to know each other, to establish some measure of objectivity. By knowing each other’s subjectivities, one could, with some human insight, perhaps deduce some objective truth. That this is difficult speaks from the fact that these people lived in a very subjective universe. Their world view was very magical. Their world was mysteriously animated or otherwise divinely inspired.
When the printed word entered the scene people slowly started to trust law books, banknotes, land maps, sea charts because they trusted the craftsmanship of the people (and their institutions) that produced these printed artifacts. From this trusted craftsmanship slowly there emerged the notion of professionalism. Professionalism is a work ethic that encourages workers to leave their subjectivity at home and become an objective ‘cog in the machine’. We trust our doctors, lawyers, bookkeepers, politicians, mapmakers, teachers because we trust their objectivity. Professionalism was the architecture of trust in the age of the printed word, and bureaucracies were its scaled-up institutions.
The ideal modern professional is an objective cog in a trust-machine that relies on professional training, the code of ethics of their trade, and a ground truth based on paperwork, contracts and law. (image: Adam Levey for A World without Work (02015) The Atlantic)
Jacob Chansely’s ranting about corrupt politicians and the deep state make much more sense now. Professionalism was the architecture of trust that worked in the printed age. With the advent of a new information technology, the activated word, our faith in human professionalism is waning. Our (subjective) faith in the objectivity of experts and professionals does not cut it anymore. We need something stronger, something more objective. We need an architecture of trust that can withstand the massive challenges of the activated word.
We live in a transitional moment. We are still governed by the institutions that emerged in the age of the printed word, but most of our information and communication takes place in the realm of the activated word. This is a fraught situation because the dynamics of the printed age are different than those of the electronic age.
Here are a couple of those differences:
The electronic realm processes much, much, and much more information than the printed realm.
In contrast to the printed realm, the electronic realm does not only distribute information but also produces it.
Because it is activated the electronic realm can control the robotic workings of critical infrastructure.
In the electronic realm everybody is a producer of information, which is different from the printed realm that was controlled by an elite cadre of professionals.
The electronic realm makes society much more transparent because everybody can disclose information in it. There is no ballotage of professional editors, curators, and publishers.
Compared with the printed realm the electronic realm is a ridiculously complex and abstract place. It is built and governed in the language of higher mathematics, which makes its inner workings inaccessible to most.
We thus need to design a new architecture of trust that fortifies a much higher level of objectivity within the activated word, so that it can produce public trust, on which new (more democratic) communities and new (more democratic) ways of human cooperation can be established.
This is not something that must be done overnight. Because the stakes are high. Like professionalism became the foundation for our current representative democracy—where a buffer of professional politicians had our backs—and the many professional bureaucracies (corporate, governmental, or otherwise) that ensure accountability and durability, this new architecture of trust will become the foundation for our future society. Thinking about the future of trust is key to the establishment of an inclusive and sustainable way of life.
👋 Hoi, Ed & Chris hier. In de Atlas van het Lange Nu duiden we onze snel veranderende wereld. We doen dit met de historisch-futuristische bril van de langetermijndenker en de gereedschapskist van de speculatieve maker. Door het verleden te duiden openbaren zich immers, bijna als vanzelf, allerlei nieuwe verbeeldingen van de toekomst.
Vanaf vandaag keert de Atlas van het Lange Nu terug op zijn schreden: we gaan weer wekelijks schrijven. Om dit ritme vast te houden in tijden van drukte of bij noodzakelijke rust, experimenteren we vandaag met een nieuwe opzet van het format Tekens aan de Wand.
In Tekens aan de Wand delen we artikelen, grafieken, boeken, video’s, verbeeldingen en andere content die, volgens ons, iets interessants zeggen over de wereld van morgen. We begeleiden deze links vanaf nu niet meer met uitgebreide notities, maar alleen nog maar met een korte alinea van maximaal 100 woorden.
Ongeraffineerde brandstof dus voor de strategische geest en de speculatieve maker.
Tekens aan de Wand
🔮
Primitive Communism🛖 In dit boeiende essay beschrijft antropoloog Manvir Singh aan de hand van veel interessante voorbeelden hoe de verschillende culturen van jagers en verzamelaars die wij kennen (vanuit de archeologie of antropologie) cultureel enorm van elkaar verschilden. Hij rekent af met de Romantische mythe dat alle jagers en verzamelaars in radicaal gelijkwaardige samenlevingen leefden. En dat het de uitvinding van de landbouw was die de mensheid uit het paradijs verdreef. De culturele diversiteit van de mensheid is groot. Veel is mogelijk – ook radicale gelijkwaardigheid.
The Dawn of Everything✊ Ook archeoloog David Wengrow en de in 02020 overleden antropoloog David Graeber betogen in hun bestseller The Dawn of Everything (02021) dat de menselijke culturele diversiteit geen grenzen kent. In hun boek verzetten zij zich tegen een andere mythe: het neoliberale denkbeeld dat sociale ongelijkheid een onvervreemdbaar onderdeel is van samenlevingen die zijn gebaseerd op verregaande arbeidsdeling – zoals de onze. Er zijn, volgens de schrijvers, genoeg voorbeelden van gelijkwaardige en complexe samenlevingen in de geschiedenis. Hier de TED van Wengrow.
Catalytic Government⚡ Volgens denker, schrijver en durfinvesteerder Azeem Azhar is de neoliberale overheid passé en is de toekomst aan iets wat hij catalytic government noemt. Wat Azeems catalytic government anders maakt dan de al veelbesproken heropleving van industrial policy, is ons overigens nog niet helemaal duidelijk. Wat wel duidelijk is, is dat de opkomst van China, Poetins gaschantage, Big Tech, klimaatverandering en het verlies aan biodiversiteit overheden dwingen tot strategische sturing. (‘There Is No Alternative’ is morsdood. Behalve dan in Groot-Brittannië, waar Liz Truss net premier is geworden 🙄.)
Visuele Utopia’s 🌱 Vrolijke speculatieve animaties waarin Jan Kamensky mistroostige binnensteden vol vieze auto’s omtovert in mensvriendelijke en natuurvriendelijke utopia’s. Wat ons betreft mag het spannender, kan het absoluut meer punk gebruiken, maar toch zijn we fan. Voorheen stonden zijn video’s bekend als de Flying Car Movement.
Dit zijn vliegende auto’s op de Rotterdamse Bergweg. Om te zien hoe de Bergweg er volgens Kamensky uit moet komen te zien, check de video.
Het laatste jaar van China’s groeimodel📈 De structurele problemen stapelen zich op in Xi’s China. Met als onderliggend vraagstuk het dominante ontwikkelingsmodel. Volgens Chinakenner Michael Pettis is ‘het probleem dat je op een bepaald moment de kloof gedicht hebt tussen de investeringen die een land nodig heeft en de investeringen die er zijn. China bereikte dat niveau 15 jaar geleden. Blijf je investeren, dan komt dat neer op verspilling. Je hebt tenslotte maar zoveel bruggen nodig.’ Bubbellogica dus: investeringen die niet meer worden omgezet in productiviteitsgroei. Een interessante kijk op de koers van snelle ontwikkelingseconomieën.
De Grote Demografische Krimp 📉 Een bijkomend onderliggend probleem voor China’s groeiambities is de krimpende bevolking. In onderstaande grafiek, gevonden op The Economist, zie je dat de Chinese bevolking nu al krimpt en, naar verwachting, steeds sneller gaat krimpen. En, gezien de onbetrouwbare statistiek uit China, is de kans groot dat de cijfers rooskleuriger zijn dan de werkelijkheid.
Credit: The Economist
My Quantum Leap 👁️ In dit essay uit februari, in Nautilus, beschrijft Bob Henderson hoe Qbism, een theorie in de kwantummechanica, zijn begrip van de werkelijkheid overhoop gooide. Volgens Qbism zijn sommige aspecten binnen de kwantummechanica subjectief van aard. Zo wordt de staat van een deeltje, volgens deze theorie, beïnvloed door de verwachtingen van de waarnemer. Volgens Qbism leven we in een ‘participatieve realiteit’. In het essay beschrijft Henderson zijn gesprekken met Qbist Chris Fuchs van de Universiteit van Massachusetts.
Bovenstaand schilderij heet Danseuse au café en is gemaakt door Jean Metzinger in 01912.
Qbism versus Kubisme 🖼 Qbism is een afkorting van Quantum Bayesianism. Deze afkorting is gemunt door David Mermin. Hij prefereert de afkorting omdat de werkelijkheid, volgens hem, verschilt van onze hedendaagse culturele perceptie ervan, zoals een kubistisch schilderij verschilt van een Rembrandt.
Cultivated Steak 🥩 Onderzoekers van UCLA hebben een methode ontwikkeld waarmee kweekvlees met een spierachtige textuur op schaal kan worden geproduceerd. De belofte van kweekvlees is enorm, maar de uitdagingen zijn dat ook. De belofte is als volgt: 70% van het wereldwijde landbouwareaal staat in dienst van de veeteelt, dat is dus 30% van het aardse landoppervlak. Als we dit gebied kunnen laten verwilderen besparen we niet alleen veel uitstoot, maar de herstellende ecosystemen zuigen vervolgens ook grote hoeveelheden CO2 uit de lucht. Kweekvlees staat nog in de kinderschoenen, maar de ontwikkelingen gaan snel. Singapore is al om.
Iedereen een Coder 👩💻 Een reportage in Wired over hoe gebruikers van Open AI’s bewierookte GPT-3-taalprogramma ontdekten dat het programma niet alleen hun Engelse zinnen verbeterde, maar ook hun code – de gebruikers waren computerprogrammeurs. Het één leidde tot het ander en nu is er Open AI’s Copilot: Een AI die computercodes voor je schrijft. Je zou de AI dus kunnen vragen: ‘Ik wil een programma dat het internet afstruint naar de laatste technologische en culturele trends en ontwikkelingen en deze vertaalt naar een wekelijkse nieuwsbrief.’ Het resultaat zal nog rommelig zijn, maar de toon is gezet: morgen is iedereen coder.
Talking About My Generation 🤘 Volgens dit artikel in The Economist veranderen samenlevingen sneller van mening dan individuen. Of, anders gezegd, culturen veranderen vooral omdat er generaties bijkomen en er generaties doodgaan. Niet omdat de mensen in een samenleving van mening veranderen. Deze dynamiek verschilt wel per thema. En, voor de activisten onder jullie: ‘In general, battles for hearts and minds are won by grinding attrition more often than by rapid conquest.’
👋 Hoi, Ed & Chris hier. In de Atlas van het Lange Nu duiden we onze snel veranderende wereld. We doen dit met de historisch-futuristische bril van de langetermijndenker en de gereedschapskist van de speculatieve maker. Door het verleden te duiden openbaren zich immers nieuwe verbeeldingen van de toekomst.
Als de afgelopen zomers ons iets hebben geleerd, is het wel dat de nabije toekomst bij vlagen, die steeds langer duren, bloedheet en kurkdroog is. Met sporadisch een wolkbreuk, gevolgd door een overstroming. In theorie wisten we dit uiteraard al, maar nu voelen we ’m ook. Hoewel dit helaas niet voor iedereen op gaat.
Zo lijkt het erop dat onze politici, met name die van het CDA, de afgelopen zomers hebben doorgebracht onder een te hoog afgestelde airco. Met brain freeze als gevolg. Hun besluiteloosheid en uitstelgedrag op het gebied van natuur en klimaat is lang voorbij het groteske en benadert het onwerkelijke.
‘Na mij de zondvloed’ omschrijft hun gedrag eigenlijk al lang niet meer – de beste allegorie voor de Tweede Kamer is nu, wat ons betreft, de Titty Twister House Band, de bloedzuigende mariachi’s uit From Dusk Till Dawn, die ‘the end of the road (for civilization)’van een opzwepende soundtrack voorzien. 🎸💃🏽
Maar goed, dat terzijde.
Deze zomer bracht ook, totaal onverwacht, goed nieuws op het gebied van het klimaat: de Amerikaanse Inflation Reduction Act. Dat Bidens klimaatagenda er grotendeels ongeschonden doorheen is gekomen, na de teloorgang van Built Back Better, is – nogmaals – erg goed nieuws. Hierover zo meteen meer. Verder deze week wat gedachten over de post-waarom-wetenschap van AI-rekenmodellen en een korte bespreking van een fascinerend essay dat we lazen op Aeon, over de mysterieuze en bevreemdende eigenschappen van DNA en de eigenzinnige cellen die ze voortbrengen.
Tekens aan de Wand
🔮
Inflation Reduction Act 🗳️ Het grootste klimaatnieuws van deze zomer (en wellicht van dit jaar) was ongetwijfeld de totaal onverwachte ratificatie door het Amerikaanse congres en Bidens ondertekening van de Inflation Reduction Act. Aan de titel kun je het niet aflezen, maar deze wet is dus heel, heel, heel goed nieuws voor het klimaat.
Na het mislukken van Build Back Better (02021) – een transformatieve set aan sociaaldemocratische wetgeving die niet alleen de verzorgingsstaat zou uitbreiden, maar ook het Amerikaanse klimaatbeleid zou verenigen met het Akkoord van Parijs – leek het erop dat de VS nooit meer zouden kunnen gaan voldoen aan de doelstellingen van Parijs.
Dat zou een heel, heel, heel slecht scenario zijn.
Ongeacht wat we doen zal de zeespiegel volgens de laatste rekenmodellen gaan stijgen met minimaal 27cm, alleen al door het vrijwel zekere smelten van een gedeelte van de Groenlandse ijskap. Als de doelstellingen van Parijs niet worden gehaald, gaat de zeespiegelstijging waarschijnlijk in de meters lopen.
Op dit moment heeft de Amerikaanse Democratische Partij zowel het presidentschap in handen als een meerderheid in beide kamers van het congres. Niet alleen is de kans groot dat ze aanstaande november deze meerderheid verliezen, ook is het zeer waarschijnlijk dat zo’n politieke constellatie zich de komende tien jaar niet meer zal voordoen (door allerlei onevenwichtigheden in het Amerikaanse kiesstelsel die de Republikeinse Partij bovenmatig begunstigen).
De afgelopen twee jaar waren daarom DE window of opportunity. Als de grootste economie van de wereld zich namelijk niet houdt aan het Akkoord van Parijs, dan kunnen deze afspraken eigenlijk de prullenbak in. Deze window of opportunity werd verkleind toen de Democratische senatoren Joe Manchin en Kyrsten Sinema Build Back Better vorig jaar wegstemden. En toen ook een compromispoging afgelopen lente stuk liep, leek het voorgoed over en uit voor een zinnig Amerikaans klimaatbeleid.
Groot was dan ook ieders verbazing (en vreugde) – inclusief die van ons – toen de klimaatprovisies van Build Back Better relatief ongeschonden opdoken in de Inflation Reduction Act – een compromisvoorstel dat tot stand kwam na geheime gesprekken tussen Joe Manchin en fractieleider Chuck Schumer. En waar, na wat soebatten, ook Kyrsten Sinema mopperend mee akkoord ging.
De Inflation Reduction Act is in veel opzichten een flauwe schaduw van Build Back Better. Het is geen transformatieve sociaaldemocratische verbouwing van Amerika, maar het is wel een hele degelijke, goed doordachte en strak opgestelde klimaatwet die het Amerikaanse beleid grotendeels in lijn brengt met Parijs.
Ja, er zitten allemaal onhandige aspecten aan (zoals anti-China provisies); ja, er zijn belangrijke zaken verloren gegaan in de onderhandelingen (bijvoorbeeld stimuli voor elektrisch fietsen en treinverkeer en lab-grown meat); en ja, er zitten allemaal irritante concessies in aan de olie- en gasindustrie; en ja, het valt volkomen in het niet bij Bernie Sanders’ 16 biljoen (dat zijn 12 nullen) versie van de Green New Deal (de conceptuele voorloper van Build Back Better). Allemaal stuk voor stuk waar, jammerlijk en beklagenswaardig.
Maar toch: alle rekenmodellen – van zowel critici als voorstanders – geven aan dat de wet minimaal 40% reductie aan broeikasgasuitstoot (t.o.v. 02005) zal bewerkstelligen. En waarschijnlijk veel meer, want veel provisies zijn ontworpen als politieke, sociale en economische vliegwielen. Aanjagers van verankerde duurzame transformatie waarvan de effecten niet zijn meegerekend in de modellen.
Denk bijvoorbeeld aan de financiële boost (27 miljard) voor groen bankieren. Dit soort maatregelen zijn niet sexy, pakken niet de headlines, worden niet mee-gemodelleerd, maar zijn wel heel effectief. Ze werken op lokaal of State niveau en zorgen ervoor dat de transitie politiek, sociaal en economisch onderdeel wordt van de samenleving. Zo komen niet alleen veel duurzame projecten van de grond, maar worden lokale gemeenschappen ook verbonden aan de transitie, waardoor hun weerstand oplost. (Opeens hebben lokale gemeenschappen belang bij verduurzaming.)
Sowieso is de Inflation Reduction Act slechts bedoeld als beginpunt voor het Amerikaanse beleid. (Zo heeft California de afgelopen weken een aantal grote klimaatwetten en maatregelen aangenomen die o.a. de verkoop van nieuwe verbrandingsmotoren vanaf 02035 verbieden. Een wet die waarschijnlijk door veel staten wordt gekopieerd en de auto-industrie dwingt haast te maken.) Kortom, zonder de Inflation Reduction Act zaten we hopeloos in de penarie. Nu heeft de biosfeer weer een fighting chance.
Voor een ‘smeuïge’ geschiedenis van de politieke logica’s en achterhoedegevechten die de afgelopen 20 jaar aan de Inflation Reduction Act voorafgingen, luister de super-toegankelijke podcast van David Roberts, een beleidsjournalist die het klimaatbeleid al decennia volgt. Echt een aanrader.
DeepMinds AlphaFold 🤖 Op 28 juli publiceerde het AlphaFold Protein Structure Database, een samenwerking van DeepMind’s AlphaFold-team en een team van het European Bioinformatics Institute, de waarschijnlijke (of voorspelde) 3D-structuren van 200 miljoen eiwitten. Oftewel, van bijna elk eiwit dat bekend is.
Eiwitten zijn moleculen die veel belangrijke functies hebben in organismen. Die functies worden bepaald door hoe het eiwit is gevouwen – de 3D-structuur van het molecuul. Weten hoe een eiwit is gevouwen, is dus belangrijk voor verschillende wetenschappelijke disciplines en, uiteraard, voor biotech en farma.
AlphaFolds AI levert mogelijke structuren van eiwitten. Hierboven zie je hoe dicht de door de AlphaFold voorspelde eiwit structuren (blauw) matchen met de daadwerkelijke structuren (groen). Als je je afvraagt wat eiwitten (proteins) nou eigelijk zijn, en wat ze wel niet allemaal doen in de natuur, dan kun je even dit videootje kijken.
Tot nu toe was het bepalen van de 3D-structuur van een eiwit tijdrovend. Iets wat zo maanden of zelfs jaren kon duren. Nu is er een bibliotheek van waarschijnlijke 3D-structuren – die door het AI-model genaamd AlphaFold zijn voorspeld – van bijna elk bekend eiwit. Ze moeten uiteraard nog gecontroleerd worden, maar veel (hoewel niet alle) voorspellingen lijken behoorlijk accuraat.
Dit is uiteraard heel handig voor wetenschappers en ingenieurs die met eiwitten werken. De lofzang op AI was dan ook weer niet van de lucht.
Statistische rekenmodellen zoals AlphaFold – die tegenwoordig bekend staan als AI, maar uiteraard niet echt kunstmatig intelligent zijn – hebben veel mogelijkheden. Hun impact op wetenschap en technologie en daarmee op onze samenleving kan eigenlijk niet onderschat worden.
Maar, zoals o.a. Derek Lowe in chemistryworld.com terecht opmerkt, ze hebben vooralsnog één groot gebrek: ze voorspellen, in het geval van AlphaFold, inderdaad de waarschijnlijke 3D-structuur van een eiwit, maar ze vertellen ons (nog) niet waarom het eiwit zo gevouwen is. We weten nog steeds niet wat de achterliggende mechanica is dat vorm vertaalt naar functie.
Een soortgelijk argument hoorden we een paar jaar geleden ook uit de mond van Joshua Hoffman in een gesprek met Azeem Azhar. Hoffman was indertijd de CEO van Zymergen, een bedrijf dat de vooruitgang in AI combineert met die in CRISPR-Cas. Ze willen met gemanipuleerde microben materialen produceren op een milieuvriendelijke manier. (Zymergen is na een geflopte beursgang in 02021 overgenomen door Ginkgo Bioworks.)
In de podcast praat Joshua op een gegeven moment over een soort post-hypothese wetenschap. Volgens hem is genetica zo raadselachtig dat we, met behulp van AI, wel kunnen ontdekken wat bepaalde DNA-sequenties doen, maar blijven we in het duister tasten waarom deze sequenties doen wat ze doen. De achterliggende logica van DNA blijft terra incognita.
Statistische rekenmodellen vergelijken nieuwe data met geverifieerde oudere data en komen vervolgens met een waarschijnlijke uitkomst. Met andere woorden: ze herkennen patronen. Wat ze (nog) niet doen is mogelijke logische verklaringen geven voor die patronen – hypotheses.
Dat levert een interessant scenario op. Want als AI er maar niet in slaagt om de achterliggende logica van al die vele nieuwe patronen te construeren – en het ons vervolgens ook niet lukt – dan komen we op een vreemd nieuw gebied. Dan komen we dieper en dieper in een wereld te leven waarvan we wel weten hoe het werkt, maar totaal niet weten waarom het zo werkt.
What else is new, zou je uiteraard kunnen zeggen. Iedere ouder van een kind dat elk antwoord pareert met een nieuwe waaromvraag, is namelijk al lang tot deze conclusie gekomen. Wellicht – hypothese(!) – is deze ouderlijke frustratie wel de bron geweest voor het ontstaan van religies: de allerlaatste waaromvraag die je als ouder aankan, heel slim beantwoorden met een woest schrikbarend moraalverhaal. Twee vliegen in een klap, moeten onze voorouders hebben gedacht.
Het Leven 🧬 Een van de redenen waarom het zo moeilijk is om te achterhalen waarom DNA doet wat het doet, is wellicht omdat het in iedere situatie weer iets anders doet.
DNA moet volgens wetenschapsjournalist Philip Ball daarom ook niet gezien worden als een blauwdruk of een strak schema, maar als een set aan flexibele constructie-regels die, al naargelang de context, andere uitkomsten suggereert. Volgens Ball is de mogelijke variatie aan vormen en functies van een cel bijna eindeloos.
Humans become just one of the many things our cells are capable of doing.
Philip Ball
In zijn essay ‘What on earth is a xenobot?’, dat we deze week lazen op Aeon, beschrijft Ball bijvoordeeld huidcellen van een kikker die, als je ze uit de context ‘kikker’ haalt, opeens samenklonteren tot kleine, autonome, on-kikker-achtige organismen die allerlei eigen doelstellingen beginnen na te streven. Zoals het op hoopjes vegen van andere losse cellen die zich vervolgens weer ontwikkelen tot nieuwe organismes. Ze planten zich dus voort, als het ware.
Cells are like lego bricks that can be assembled in different ways – except they do the assembly themselves.
Philip Ball
Wetenschappers, zo lezen we in het essay, noemen deze afgeleide autonome organismes xenobots. Levende robots die een ontwikkelingsplan volgen dat totaal anders is dan dat van de ‘oorspronkelijke’ kikker. De vraag is dus wat het kikkergenoom nou precies ‘voorschrijft’ aan een cel als de vorm en het gedrag van het uiteindelijke organisme variabel is?
In zijn essay onderzoekt Ball mogelijke antwoorden op deze vraag, alsook mogelijke consequenties voor toekomstige biotechnologie. Check it out. Wij vonden het fascinerend leesvoer. (De complexiteit en gelaagdheid van het leven is truly mindblowing. Net zoals samenklonterende individuen de potentie hebben tot het vormen van oneindig veel verschillende culturen, zo lijken cellen ook zo’n soort dynamische emergente variatie te bezitten.)
Het essay roept in ieder geval bij ons veel te veel vragen op om hier even snel te bespreken. Maar schroom niet om die van jullie te delen.
Veel liefs, fijn weekend en tot de volgende keer. Ed & Chris
👋 Hoi, Ed & Chris hier. In de Atlas van het Lange Nu duiden we onze snel veranderende wereld. We doen dit met de historisch-futuristische bril van de langetermijndenker en de gereedschapskist van de speculatieve maker. Want door het verleden te herinterpreteren, openbaren zich als vanzelf inspirerende nieuwe toekomstverbeeldingen.
Deze week willen we wat gedachten met jullie delen over twee interviews die ons in de afgelopen weken zijn opgevallen en die, denken wij, iets interessants zeggen over de nabije en niet zo nabije toekomst. Tekens aan de wand dus. 🔮
Vervolgens hebben we, voor degenen die nog op vakantie gaan, een leeslijst met speculatieve fictie. Voor wie een goed boek nooit dik genoeg kan zijn. (Plus één kijktip, voor de niet-lezers.) Speculatieve werelden voor pro’s. 📚
Als afsluiter staan we deze week ook even kort stil bij ons eerste project met Studio Monnik. Want het is deze zomer precies tien jaar geleden dat we, al struinend door Tokio, de basis hebben gelegd voor onze huidige toekomstpraktijk. Een kleine Tokio Sonata. 🇯🇵
Tekens aan de Wand
🔍
Postgroei Blues 📉 Een paar weken voordat we ons realiseerden dat we alweer tien jaar aan het toekomstonderzoeken zijn – we begonnen met een fascinatie voor groei- en postgroei-condities (waarover straks meer) – verscheen dit interview met Herman Daly in de New York Times. Daly is een econoom die al meer dan vijftig jaar onderzoek doet naar steady state economics – lees: postgroei-economieën. Zijn werk was één van de eerste dingen die we begonnen te lezen, tien jaar geleden.
Eén van zijn belangrijkste punten is dat macro-economen alleen rekening houden met opbrengsten. Reële kosten, zoals gronduitputting, klimaatverandering, vervuiling en biodiversiteitsverlies, worden zelden meegenomen in de modellen. Het is te ingewikkeld en te ontregelend. Deze kosten worden ook wel externalities genoemd, alsof we niet in de biosfeer leven, maar daarbuiten.
Daly’s ideeën zijn extra actueel omdat we ons, hier in Nederland, op belangrijke gebieden opeens in een postgroei-economie bevinden. Zo leidt het stikstofarrest van de Hoge Raad tot krimp van zowel de bouw, de luchtvaartsector als de industriële landbouw. Opeens doen externe kosten ertoe. En dat is niet makkelijk. ‘We hebben het altijd gehad over groei, en daar zijn de regels ook op gemaakt,’ observeert emeritus hoogleraar luchtvaartrecht Pablo Mendes De Leon.
Degrowth of steady state zijn overigens geen termen die wij handig vinden als wij nadenken over de economie van morgen.
Wij duiden de Moderniteit als een expansieve groeisamenleving. De Moderniteit houdt geen rekening met psychologische, sociale en ecologische begrenzingen. Het dijt rücksichtslos uit. Denk aan kolonialisme, aan klimaatverandering, maar ook aan de hedendaagse stresspandemie. Groei volgt eigenlijk altijd de weg van de minste weerstand (op de korte termijn). Low Energy, High Impact.
Hoewel in de toekomst veel sectoren zullen krimpen onder druk van externalities (petrochemie, industriële landbouw en visserij, internationaal transport, etc.) is de toekomstige economie, denken wij, nog steeds een soort groeisamenleving. Alleen is de groei niet expansief, maar intensief. High Energy, Low Impact. Denk hierbij aan regeneratieve landbouw, wat veel meer energie vereist (qua arbeid of robotisering), maar ook herstellend werkt. Maar denk ook aan minder Romantische sectoren, zoals synthetische biologie. Dat vereist veel meer kennis en energie, maar trekt tegelijkertijd CO2 uit de lucht en er is veel minder land voor nodig. Of denk aan de betekeniseconomie, waar een ambachtelijke tafel van duurzaam hout, die veel manuren heeft gekost, toch de hoge prijs waard is omdat hij betekenis genereert voor zowel koper als maker (en generaties meegaat). Het zijn allemaal voorbeelden van High Energy, Low/Negative Impact.
Dit is een beeld van illustrator Jan Cleijne uit ons aankomende boek . Op dit moment zijn voedselbossen of strokenbouw niet rendabel, omdat het oogsten ervan niet op een gestandaardiseerde manier kan. Hedendaagse landbouwmachines zijn te lomp – te inflexibel. We passen dus het land aan, aan de machine. Of we vinden agro-robotica uit die kunnen omgaan met een gezonde diversiteit van het land, of we moeten het oogsten weer handmatig doen. In beide gevallen gaat het om high energy om low of negative impact te genereren.
Een andere manier waarop wij naar externalities kijken is door de lens van optimalisatie. Optimalisatie is het nastreven van zo min mogelijk kosten, verspilling en risico’s. (Wat dus op zich niet slecht is.)
Externalities komen, volgens ons, voort uit de huidige economische praktijk om waardeketens te optimaliseren op de korte termijn. Dat wordt efficiëntie genoemd. Als je niet verder kijkt dan het volgende boekjaar, dan heb je uiteraard geen oog voor kosten en risico’s die zich pas over een decennium openbaren. Als we de waardeketens daarentegen optimaliseren op de lange termijn dan zijn er geen externalities meer. Op de lange termijn doen alle kosten en risico’s er namelijk toe, ook de sociale, ecologische en politieke kosten en risico’s, die nu eigenlijk standaard worden veronachtzaamd. Deze vorm van optimalisatie kunnen we veerkracht noemen.
Het veerkrachtig maken van de huidige waardeketens is uiteraard lastig en complex. Je moet dan, wellicht, beginnen bij het ontwerpen van een hele nieuwe logica voor onze boekhoudkundige, aansprakelijkheids- en verzekeringsregels. Vervolgens kom je waarschijnlijk tot de conclusie dat de helft van alle bedrijfstakken op de lange termijn niet meer te optimaliseren is en moet worden opgedoekt.
Universele Erfenis 💰 Een speculatieve ontwikkeling die we vaak slinks in onze scenario’s verweven maar die we, tot nu toe, nog niet echt gedegen hebben kunnen uitwerken, is de afschaffing of de inperking van het erfrecht. Gek genoeg heeft vooralsnog niemand ons gevraagd om de toekomst van erven eens echt goed te onderzoeken. (We hebben er hier, in één van de eerste chrononauten, wel al eens eerder over geschreven.)
Dat gezegd ligt het afschaffen, inperken of omdenken van het erfrecht in ons denken wel degelijk in het verlengde van de maatschappelijke trends op de lange termijn. Op de middellange termijn is het, denken wij, zelfs een waarschijnlijke ontwikkeling en onderdeel van de bredere transitie van een samenleving gericht op economische veiligheid naar een samenleving waarin de borging van emotionele veiligheid meer centraal staat.
Het verbaasde ons eigenlijk dat erfrecht zo weinig wordt besproken in het debat over een rechtvaardiger en progressiever belastingstelsel. Morrelen aan het erfrecht zit een beetje in het verdomhoekje. Dat merken we zelf ook als we het bespreekbaar proberen te maken. Maar wellicht is dit langzaam aan het veranderen.
In de The Ezra Klein Show van 7 juni sprak Ezra Klein met Thomas Piketty, naar aanleiding van zijn nieuwste boek A Brief History of Equality, dat onlangs uit het Frans is vertaald (de Nederlandse vertaling – Een kleine geschiedenis van de gelijkheid – verschijnt in september). In de podcast verkennen ze Piketty’s idee voor een universal minimum inheritance. Zijn idee hierover is, als we het goed begrijpen, als volgt:
Je moet niet kijken naar inkomensongelijkheid maar naar vermogensongelijkheid. Je vermogen is veruit je sterkste onderhandelingskaart vis-à-vis de maatschappij. Het geeft vrijheid. En het vermogen in de samenleving is nog steeds erg ongelijk verdeeld. Niet zo ongelijk als in de 19de eeuw, voordat de Moderne verzorgingsstaat werd opgetuigd, maar nog steeds schokkend ongelijk. In het Westen heeft bijvoorbeeld de onderste 50% gemiddeld slechts 5% van het vermogen in handen.
Dit kan je, volgens Piketty, veranderen door iets wat hij een universele minimale erfenis noemt. Hij bespreekt verschillende manieren om zoiets te benaderen, maar om aan te geven hoe het praktisch zou kunnen werken geeft hij het volgende voorbeeld: Stel, je heft een erfenisbelasting van 100% waardoor niemand meer kan erven van zijn familie. Als je het jaarlijkse bedrag dat hiermee vrijkomt herverdeeld, kan je iedereen in Europa op zijn 25ste verjaardag 200.000 euro geven, als een eenmalige universele erfenis.
Nederland is gelijkwaardig qua inkomensverschillen, maar gemeten in vermogen is Nederland één van de meest ongelijkwaardige samenlevingen ter wereld. De 10 procent meest vermogende huishoudens hadden op 1 januari 2020 ruim 60 procent van het totale vermogen (1.830 miljard euro) in handen. De top 1 procent zelfs 26 procent. Bron CBS.
Dit radicale scenario heeft overigens niet Piketty’s voorkeur, maar het geeft volgens hem aan wat er mogelijk is. Hij geeft de voorkeur aan een minimale universele erfenis in Europa van 120.000 euro, die je krijgt op je 25ste. Dit kan volgens hem worden betaald door een progressieve belasting op alle vermogensoverdrachten en -winsten, die oploopt tot maximaal 60 procent.
Op de door conservatieven vaak genoemde hypothese dat onbelast vermogen bij de rijken technologische innovatie en economische dynamiek teweegbrengt – het trickle down effect – antwoordt hij dat groei van welvaart vooral wordt veroorzaakt door massaeducatie en herverdeling. Een conclusie die in lijn ligt met ons denken. (Hoe meer mensen kennis en vaardigheden kunnen opbouwen en (financiële) bewegingsruimte ervaren, hoe meer productiviteit, ondernemerschap en creativiteit een samenleving immers kan voortbrengen.)
Luister naar hun gesprek voor veel meer interessante historische trends, feiten en inzichten. Alsook voor speculatieve manieren om een meer gelijkwaardige toekomst te realiseren.
Speculatieve werelden voor pro’s
📚
Voor wie een goed boek nooit dik genoeg kan zijn, hebben we deze week ook een korte leeslijst met de meest fascinerende speculatieve werelden die wij in de afgelopen vakanties (soms opnieuw) hebben verslonden.
The Broken Earth–trilogie van N.K. Jemisin. Literaire en magische sciencefiction waarin Jemisin onze relatie met de aarde onderzoekt. Dat gezegd is de schrijfstijl in The Broken Earth van een bovenaardse schoonheid. Alle drie de boeken hebben de Hugo Award gewonnen.
De Hyperion Cantos van Dan Simmons. De Hyperion Cantos is een literaire space-opera in de traditie van Dune (maar dan beter geschreven). Het zijn spannende boeken die tegelijkertijd een verkenning zijn van de aard en de mogelijkheden van het bewustzijn vis-à-vis de materiële werkelijkheid.
De twee Earthseed-romans van Octavia E. Butler, getiteld Parable of the Sower en Parable of the Talents. In de boeken, geschreven in de jaren negentig, verkent Butler een wereld waarin klimaatverandering en hyperkapitalisme hebben geleid tot de sociale ineenstorting van Amerika – inclusief een rechts-populistische Trumpiaanse president met de slogan ‘Make America Great Again’. Verteld door de ogen van een Afro-Amerikaanse die een nieuwe religie begint.
De Southern Reach Trilogy van Jeff VanderMeer. In deze drie boeken verkent VanderMeer een toekomst met daarin een vreemd en mysterieus gebied – Area X – waarin de natuur het langzaam weer overneemt van de mensheid. Het eerste deel, Annihilation, is verfilmd door Alex Garland met o.a. Natalie Portman, Jennifer Jason Leigh, Gina Rodriguez, Tessa Thompson en Oscar Isaac.
The Ringworld Series (en dan vooral deel 1) van Larry Niven. Een serie avonturenromans die plaatsvindt op een ringworld, een kunstmatig artefact van 299 miljoen kilometer in diameter dat om een zon is gebouwd. Het intellectuele aspect is eigenlijk vooral de verkenning van een verdwenen samenleving die een paar treden hogerop de Kardashev scale stond.
De Culture Series van Iain M. Banks. Tien romans die zich afspelen in een wereld waarin een panmenselijke beschaving is verenigd in The Culture, een techno-utopische beschaving waarin mensen en Minds (super-AI’s) een ultieme staat van zijn hebben bereikt. De spanning zit ’m in hun (nogal dubieuze en clandestiene) omgang met andere vaak niet-menselijke beschavingen. Banks heeft concepten zoals neurolace gemunt. (Musk is fan.) The Player of Games en Use of Weapons zijn echt aanraders.
En dan, op een dag, ben je opeens tien jaar ouder.
Edwin, Vincent en Christiaan in Tokio, 02012
Deze week tien jaar geleden, in de zomer van 02012, waren wij samen met Vincent Schipper in Tokio. We probeerden een workshop van de grond te krijgen. Een project dat uiteindelijk zou uitmonden in onze huidige historisch-futuristische bezigheden. Niet dat we dat toen voor ogen hadden. Verre van.
Geïnspireerd door de Occupy-beweging, die zich dat jaar als een olievlek over de wereld had verspreid, waren we geïnteresseerd geraakt in geloofwaardige verbeeldingen van duurzame en inclusieve samenlevingen. Die waren er niet. We wisten vooral waar we tegen waren, maar niet waar we voor waren.
We waren op zoek naar een geloofwaardig scenario dat ons kon vertellen hoe we de meer uitbuitende aspecten van de moderniteit achter ons konden laten – een exit-strategie. Het was een enorme vraag en we hadden geen flauw idee waar we moesten beginnen.
Uiteindelijk bedachten we dat hoe een betere wereld ook zou kunnen uitpakken, het waarschijnlijk op één of andere manier een post-groeiwereld zou betreffen. Zo hadden we de zaak iets ingekaderd, maar niet veel. Want wat is groei precies? En post-groei, waar hebben we het dan eigenlijk over?
We besloten naar Tokio te gaan. Want het metropoolgebied van Tokio is het grootste kunstmatige landschap dat de mensheid ooit heeft voortgebracht. Als iets ons wat kan vertellen over groei, zo beredeneerden we – wat het is en hoe het wordt ervaren – dan is Tokio dat. En zo geschiedde.
Tokio’s schijnbaar eindeloze kunstmatige landschap had een nogal claustrofobisch effect op Christiaan. Na weken urban exploration was hij er opeens niet meer zo zeker van dat er nog een wereld buiten Tokio bestond. Om hem te behoeden voor betonstress gingen we op zoek naar het einde van de stad – zie het hek. In dit essay schrijft Christiaan over zijn ervaring van Tokio.
Want – om een lang verhaal bruut af te kappen – wat we in Tokio leerden over de Moderniteit heeft de basis gelegd voor ons huidige historisch-futuristische denkraam. Eind goed, al goed dus. (Voor ons dan, nog niet voor de wereld.) En nu, tien jaar nadat we op zoek gingen naar een betere wereld, komy ons boek Alles Komt Goed, Amsterdam in 2091, Indrukken uit de Gewortelde Tijd uit.
(Vincent Schipper, met wie we het project begonnen, verliet ons een jaartje later om samen met zijn lief The Future te beginnen, een uitgeverij voor de meest fantastische publicaties. Als je geïnteresseerd bent in ambachtelijke druk- en bindtechnieken, kunstresidenties in Japan, of de kunstscene in Tokio – schroom niet en neem contact met hen op.)
Het is niet het definitieve omslag, maar zo staat onze verbeelding van een duurzame en inclusieve stad in de najaarscatalogus van Concerto Books. We hoopten eigenlijk al klaar zijn, maar we tekenen en schrijven nog heel eventjes door. ETA begin 02023.
Wij zijn de komende weken even op vakantie. Zaterdag 3 september kun je de volgende editie op je digitale deurmat verwachten. Fijne zomer iedereen 🌞
👋 Hoi, Ed & Chris hier. In de Atlas van het Lange Nu duiden we onze snel veranderende wereld. We doen dit met de historisch-futuristische bril van de langetermijndenker en de gereedschapskist van de speculatieve maker. Als we het verleden leren herinterpreteren, openbaren zich dan nieuwe duurzame en inclusieve toekomstverbeeldingen?
Tekens aan de Wand*
Rooksignalen, contouren en andere terloopse aanknopingspunten die misschien iets zeggen over het momentum van ons tijdsgewricht. Met in deze editie:
High Weirdness 👽Kan weirdness ons helpen om onze tijd beter te begrijpen?
Conspirituality 🧘♂️ Wat krijg je als alt-right en new age samenkomen?
Parasitic Processing 🧠 Wat gebeurt er in het complotdenkende brein?
De Turing Trap 🤖 Moet de mens wel de meetlat voor intelligentie zijn?
After Yang 💀 Kan iets wat nooit leefde wel overlijden?
Zomerboeken 📚 Wat mee te nemen op vakantie?
*Zoals we onze gecureerde edities vanaf heden noemen.
High Weirdness
👽
‘It is perhaps only from the flattened and disenchanted perspective of modern subjectivity that the liveliness of the world fails to register‘ — Erik Davis, High Weirdness (02019)
Sinds we lang geleden Erik Davis’ werk Techgnosis. Myth, Magic, and Mysticism in the Age of Information (01993) ontdekten is het voor ons zonneklaar dat technologie, magie, religie en cultuur intiem met elkaar verweven zijn. Zo zou je geschreven taal eigenlijk kunnen zien als de allereerste virtual reality-technologie, want als je naar deze aan elkaar geregen krabbeltjes – ‘letters’ – kijkt kan je immers niet anders dan een klank horen in je hoofd, of beeld zien verschijnen in je geestesoog. Eerste klas magie toch !?
Aan zijn nieuwe boek, High Weirdness, zijn we net begonnen. Hierin verkent Davis op een serieuze, kritische maar tegelijk ook lichte manier de wereld van esoterie, psychedelica en paranoïde complottheorieën, die samenkomen in de Amerikaanse westkust van de jaren zeventig. Hij doet dit door te kijken naar de opkomende psychedelische spiritualiteit in het werk van drie psychonauten: Philip K. Dick, Terence McKenna en Robert Anton Wilson.
De auteur, futurist en Dicordiaan Robert Anton Wilson verzamelde en vervlocht op satirische wijze uiteenlopende complottheorieën in de cult-klassieker The Illuminatus! Trilogy (01975) (welke destijds werd aangeprezen als ‘a fairy tale for paranoids’)
Centraal in zijn werk staat het concept weirdness. Davis legt het zo uit: ‘A weird thing [is] a testimony we are not asked to believe, but to encounter on its own terms, to swallow like a drug, or stranger’s strange story.’ Denk aan de ervaringen en verhalen waaraan onze normatieve werkelijkheid geen ruimte geeft zoals, spoken, UFO’s, de psychedelische trip, de spirituele openbaring. Of zoiets simpels als een déjà vu, of een glitch in the matrix?
Deze weirde verhalen hebben fascinerende gemene delers, en ze resoneren sterk met ons huidige tijdsgewricht. Complottheorieën zijn overal, er is een psychedelische renaissance gaande (hebben jullie How to Change Your Mind al gezien op Netflix?), UFO’s zijn weer bespreekbaar geworden (#0006 / Hoe serieus te praten over ufo’s…) en het bestaan van bewustzijn wordt in de wetenschap serieuzer genomen (#0003 / Bewustzijn en het einde van het materialisme).
Conclusies zijn nog niet te trekken. Edwin zit nog midden in Erik Davis’ trip, eeeuh boek.
Conspirituality
🧘♂️
Door de kennismaking met High Weirdness belandden we online al snel in allerlei weirdo rabbit holes. We ontdekten de notie van ‘conspirituality’, en ook al snel de podcast van drie figuren die dit fenomeen onderzoeken. Want waar samenzweringstheorieën voor de een vooral exotisch, grappig en lekker raar entertainment zijn, kunnen ze zich bij de ander op ingenieuze wijze vermengen met bestaande attitudes en sentimenten en een serieuze overtuiging worden die zijn of haar hele wereldbeeld inkleurt.
Een zo’n vermenging is die van samenzweringen en spiritualiteit, oftewel ‘conspirituality’. De term conspirituality komt uit de koker van sociologen Charlotte Ward en David Voas, en zij definiëren het als volgt:
‘It offers a broad politico-spiritual philosophy based on two core convictions, the first traditional to conspiracy theory, the second rooted in the New Age: 1) a secret group covertly controls, or is trying to control, the political and social order, and 2) humanity is undergoing a ‘paradigm shift’ in consciousness. Proponents believe that the best strategy for dealing with the threat of a totalitarian ‘new world order’ is to act in accordance with an awakened ‘new paradigm’ worldview.’ — ‘The Emergence of Conspirituality’ (Journal of Contemporary Religion, 02011) [PDF]
In de Conspirituality-podcast verkennen een journalist, een cultonderzoeker en een filosofische scepticus de overlap tussen rechtse complottheorieën en pseudo-progressieve wellness utopieën, waarin alt-right en new age meer gemeen hebben dan je zou denken. Let wel, de drie heren wijzen zeker niet alles wat alternatief en kritisch naar de gevestigde orde kijkt af, zelf zijn ze namelijk ook beoefenaars van spirituele praktijken en meditatief lichaamswerk.
Geloof in een samenzwering en verlichting vinden hebben op een bepaald niveau iets met elkaar gemeen. In beide gevallen word je ‘wakker’, vallen de schellen van je ogen en krijg je een dieper inzicht in de werkelijkheid. Uit John Vervaekes Awakening from the Meaning Crisis leerden we dat wij (de mens) neurologisch gezien hetzelfde gereedschap inzetten voor verlichting en het openen van onszelf voor de wereld, als voor het vernauwen van onze wereld en onszelf voor de gek houden. Dit laatste noemt Vervaeke parasitic processing en hij legt uit hoe dit er bijvoorbeeld bij een depressie voor zorgt dat we onszelf kwijtraken en we ons steeds verder afsluiten van de wereld. Hij laat daarentegen ook zien hoe wijsheidstradities zoals het boeddhisme deze negatieve spiraal proberen te doorbreken en een positieve, openende, oftewel ‘verlichtende’, spiraal in onze geest proberen te brengen.
Een cognitief schema van hoe parasitic processing werk volgens Varvaeke.
Gebeurt er bij het vervallen in complotdenken niet iets soortgelijks? Een complot vertelt immers over verborgen structuren en patronen die duiding en zekerheid geven over hoe de wereld ‘echt’ werkt. En hoe meer we ons wereldbeeld hierin verankeren, en ons identificeren met het complot, hoe verder we verwijderd raken van de samenleving. Onderzoek wijst uit dat er inderdaad een relatie is tussen geestelijke gezondheid en complotdenken. Een complot kan aansprekend zijn als er onbevredigde psychologische behoeftes zijn. Zoals de behoefte aan kennis en het verlangen naar veiligheid, zelfverzekerdheid en een positief zelfbeeld. Deze behoeften kunnen groot zijn als je angsten ervaart, je sociaal geïsoleerd voelt of depressief bent (zie ‘Conspiracy theories are a mental health crisis’ – Mashable).
Veel van het denken en praten over robots en kunstmatige intelligentie verraadt een obsessie met onszelf, de mens. We meten het succes van AI af aan of het kan wat wij kunnen. Ons denken over AI is dan ook vaak antropomorfisch. We dichten AI niet alleen menselijke kwaliteiten, ambities en verlangens toe, ook is de heilige graal voor veel computerwetenschappers het realiseren van human-like artificial intelligence (HLAI). Maar is dit wel de meest vruchtbare strategie? Volgens econoom Erik Brynjolfsson niet. Hij noemt deze manier van denken de Turing Trap. Een buitensporige focus op het spiegelen van menselijke taken en vaardigheden en deze proberen te automatiseren, leidt volgens hem tot de marginalisering van werkenden, grotere ongelijkheid en polarisering in de samenleving. Terwijl een andere insteek, namelijk de verrijking of vergroting van menselijk werk door intelligente machinerie juist meer nieuwe waarde toe kan voegen aan de samenleving zonder dat het de mens probeert te marginaliseren. Vandaag is echter het speelveld zo ingericht dat er eerder voor automatisering dan verrijking gekozen wordt.
Toch blijven computerwetenschappers vaak gefocust op menselijke vaardigheden die computers niet hebben of waar ze niet goed in zijn, bijvoorbeeld motorische en zintuiglijke vaardigheden zoals je oriënteren in een rommelige onvoorspelbare omgeving en dit contextueel en symbolisch allemaal begrijpen, en hierbinnen juist te handelen. Aan de andere kant zijn computers in allerlei zaken zoals wiskunde, logica en geheugen eigenlijk bovenmenselijk veel beter dan wij, en kunnen ze zelf allerlei dingen die überhaupt onmenselijk zijn. Daarnaast hebben ze toegang tot dimensies en inputs van de realiteit die voor ons überhaupt niet toegankelijk zijn.
Brynjolfsson deelt de volgende anekdote over AlphaGo, de AI van DeepMind die Go-wereldkampioen Lee Sedol versloeg met de befaamde move 37:
‘As Demis Hassabis, CEO of DeepMind, put it, the AI system “doesn’t play like a human, and it doesn’t play like a program. It plays in a third, almost alien, way… it’s like chess from another dimension.” Computer scientist Jonathan Schaeffer explains the source of its superiority: “I’m absolutely convinced it’s because it hasn’t learned from humans.”’
Met andere woorden: AI’s zijn eigenlijk eerder buitenaardse intelligenties. De A in AI zou eigenlijk voor Alien of Alternative moeten staan. Nieuwe en vreemde vormen van intelligentie die ons werk zouden kunnen verrijken in plaats van verschralen.
Ondanks Brynjolfssons waarschuwingen blijft het kunstmatige spiegelbeeld van de mens een dankbaar onderwerp voor filosofische reflectie. Zo ook in de film After Yang. Een prachtig, verstild sciencefictiondrama waarin het verhaal wordt verteld van een familie wiens niet van mens te onderscheiden androïde, of ‘technosapien’, stopt met werken. Of misschien kan je ook zeggen ‘komt te overlijden’, want zo lijkt het te voelen. Er valt eigenlijk een volwaardig gezinslid weg. Iedereen in het gezin gaat er anders mee om, zoekende naar wat het betekent als je rouw en verdriet voelt wanneer iets wat nooit leefde toch ‘overlijdt’.
Los van het cerebrale maar toch rustige plot is de cinematografie en worldbuilding atypisch voor een sciencefictionfilm. De schaal is niet episch, maar juist klein, intiem en huiselijk, alles speelt zich bijna uitsluitend af in interieurs. De kleuren zijn zacht en donker, en de camera heeft veel aandacht voor details, lichtpatronen, texturen en materialen. De wereld heeft een soort solarpunk-gevoel, ze is organisch, ambachtelijk en er is veel groen. Desondanks is ze niet erg zonnig, maar eerder lommerrijk en gelaten. De film is echt een aanrader, ook voor de niet scifi-liefhebber.
Wil je ’m zien en erover napraten met ons? Volgende week donderdag (28 juli) is de film te zien bij de Balie in Amsterdam en zal Christiaan na afloop met Jelle Baars in gesprek gaan over de vragen die de film oproept. 🎟 Koop hier een kaartje (gratis met Cineville).
Zomerboeken
📚
Onze leeslijstje voor de zomer (het gaat natuurlijk nooit lukken om dit natuurlijk allemaal te lezen, maar de e-reader is gelukkig groot genoeg en niet al te zwaar).
The Dawn of Everything: A New History of Humanity – David Graeber, David Wengrow (02021) 🗿 Waarom is het idee dat complexe beschavingen als noodzakelijk kwaad nu eenmaal ongelijkheid te accepteren hebben zo’n dominante notie terwijl er legio historische voorbeelden zijn van het tegendeel? Of waarom denken we dat witte Europeanen de idealen van gelijkheid, vrijheid en broederschap de wereld in hebben gebracht, terwijl het de inheemse bevolking van Noord Amerika was? Graeber en Wengrow zetten met dit boek de geschiedschrijving en het verhaal dat de Westerse cultuur zichzelf voorhoudt behoorlijk op z’n kop. (Ook in het Nederlands vertaald: Het Begin van Alles)
The Gutenberg Galaxy: The Making of Typographic Man– Marshall McLuhan (01962) 👓 We ontdekten recent dat McLuhans ideeën over hoe de boekdrukpers de moderne culturele bewustzijn heeft vormgegeven behoorlijk in lijn zijn met de onze eigen inzichten. Hoog tijd dus om eens te lezen en leren van wat McLuhan zestig jaar geleden al heeft bedacht.
Fijn weekend en een heerlijke vakantie voor iedereen die al weg is.
👋 Hoi, Ed & Chris hier. In de Atlas van het Lange Nu duiden we onze snel veranderende wereld. We doen dit met de historisch-futuristische bril van de langetermijndenker en de gereedschapskist van de speculatieve maker. Als we het verleden leren herinterpreteren, openbaren zich dan nieuwe duurzame en inclusieve toekomstverbeeldingen?
Om te beginnen:
‘There is nothing more galvanizing than the sense of a cultural past.’ — Alain LeRoy Locke
En:
‘The first thing to do is to consider time as officially ended.’ — Sun Ra, Space is the Place
Vandaag kijken we door de lens van Janelle Monáe’s funky mix van Black Feminism, Afrofuturisme en Queer Scifi Extravaganza naar hoe we onszelf, tegen beter weten in, maar blijven identificeren met de Moderne Tijd – de meest recente historische periode in de Westerse geschiedenis. We verkennen wat dit precies betekent, hoe we deze historische identificatie kunnen loslaten en wat daarvoor in de plaats kan komen.
Een aantal jaar geleden werden we op het werk van Janelle Monáe gewezen door Dan Hassler-Forest, een af-en-toe collaborator van ons en een inspirerende spreker die allerlei doorwrochte studies schrijft over speculatieve fictie. We waren meteen geïntrigeerd door Monáe’s subversieve, grensoverschrijdende, popsugar, scifi weirdness. En, vooral, hoe haar stem onderdeel werd van een krachtig nieuw cultureel momentum voor Afrofuturisme, Queerness, Feminisme, Black Activism en andere alternatieve toekomsten.
En omdat we ook fan zijn van Dans vele inzichten in de speculatieve kunsten en hij onlangs een nieuw boek heeft gepubliceerd over Monáe – een aanrader voor iedereen die zich niet laat afschrikken door media-theoretische abracadabra – willen we hier wat langetermijngedachten met jullie delen die bij ons opkwamen tijdens het lezen ervan (waar we eerlijkheidshalve nog steeds mee bezig zijn) en het vele googelen waar dat vervolgens toe leidde.
Afrofuturisme, de Kunst van het Thuiskomen
In 02010 brak Janelle Monáe door met The ArchAndroid, haar futuristische debuutalbum. Het was het conceptuele vervolg op de EP Metropolis: The Chase Suite. In beide albums wordt de luisteraar meegenomen met de messiaanse avonturen van haar robot-alter-ego Cindi Mayweather. Ook op haar vervolgalbum uit 02013, The Electric Lady, volgen we Cindi Mayweather in haar queeste om de robots van Metropolis te bevrijden van een soort geheim genootschap dat (met tijdreizen) de liefde en de vrijheid probeert te onderdrukken.
Dit is de albumcover van The ArchAndroid. De wereld die ze hier creëert is geïnspireerd op Metropolis, Fritz Langs socialistische sciencefictionklassieker uit 01927.
In 02018 komt haar project Dirty Computer uit, dat uit zowel een album als een muziekfilm bestaat. Beide vertellen het verhaal van Jane 57821, een non-binaire androïde die in verzet komt tegen een totalitair, homofobisch regime – New Dawn. Androïden die zich niet voegen naar de officiële seksuele mores worden bestempeld als Dirty Computers. Als Dirty Computers worden opgepakt wordt hun geheugen gewist. Uiteindelijk overkomt dit ook Jane 57821. De muziekfilm bestaat uit fragmenten van haar herinneringen, vlak voordat deze worden gewist.
Ook in haar verhalenbundel The Memory Librarian: And Other Stories Of Dirty Computer, die afgelopen april uitkwam, volgen we de naar liefde snakkende maar vaak tragisch aflopende avonturen van Jane 57821 en andere Dirty Computers. Ook hier zijn tijd en identiteit luxegoederen, worden ‘vieze’ geheugens gewist en kan je illegaal nieuwe kopen. In de wereld van Dirty Computer is toegang tot het verleden een wapen.
Monáe als Jane 57821, in de film Dirty Computer. Ze speelt een queer androïde die in de rafelrandjes van een totalitaire samenleving, New Dawn, liefde en vriendschap ervaart; wetende dat ze elk moment kan worden opgepakt waarna haar geheugen wordt gewist en haar settingen geherprogrammeerd worden.
De sciencefiction in The Memory Librarian gaat over meer dan alleen robotliefde. Het is niet moeilijk om in de dystopische wereld van Dirty Computer – waar identiteit en verleden wisbaar zijn – een analogie te zien met de situatie waarin de Afro-Amerikaanse gemeenschap zich momenteel bevindt (en andere gemeenschappen in het Westen met een achtergrond in de trans-Atlantische slavenhandel).
Net zoals Jane 57821 haar identiteit en verleden wordt afgenomen door New Dawn, wordt ook Afro-Amerikanen een historische identiteit ontkent die is geworteld in een betekenisvol verleden. Dit is uiteraard geen toeval. In een interview met Zora, naar aanleiding van haar hoofdrol in de speelfilm Antebellum(02020), zegt Monáe:
‘The romanticization White people have of the antebellum South is horrific. People still have weddings on plantations. People are still trying to relive their Civil War dreams by going to reenactments. It’s just crazy to me. The president is trying to take the 1619 Project out of schools. The project deals with what Black people have contributed to this country, beginning with slavery. He said, talking about slavery is traumatizing for kids. That’s just more erasure and more whitewashing of our history to promote more romanticizing when America was great for White people.’
The 1619 Project, waar Monáe naar verwijst, is een long-form journalistiek project van The New York Times Magazine uit 02019 dat de geschiedenis van de Verenigde Staten probeert te begrijpen door de lens van slavernij.
Het project leidde tot veel boze reacties, vooral vanuit conservatieve hoek. Toen Californië het project wilde opnemen in het standaard curriculum dreigde toenmalig president Trump de federale geldkraan dicht te draaien. Niet lang daarna stelde hij de 1776 Commission in, met als doel een patriottisch curriculum te ontwikkelen – een curriculum dat louter positieve dingen zegt over het Amerikaanse verleden.
Ook verbood Florida in juli 02021 om het gedachtengoed van de Critical Race Theory te gebruiken tijdens het lesgeven. (Critical Race Theory is een, vaak activistisch, onderzoeksgebied dat stamt uit de jaren zestig en dat het concept ‘ras’ in het Amerikaanse maatschappelijk leven onderzoekt.) Ook Texas heeft vorig jaar een wet ingevoerd die gebruikt kan worden om het slavernijverleden onbespreekbaar te maken op scholen.
In Antebellum speelt Monáe een schrijfster en sociologe, gespecialiseerd in de Afro-Amerikaanse gemeenschap, die wordt ontvoerd naar een Zuidelijke plantage met echte slaven die stelselmatig worden verkracht en vermoord door witte mannen die soldaten naspelen van de Zuidelijke Confederatie.
De incorporatie van het slavernijverleden in de canon van de geschiedenis stuit niet alleen in de Verenigde Staten op grote weerstand.
Vorige week vrijdag, 1 juli, was het Keti Koti, een van oorsprong Surinaamse feestdag. Keti Koti viert de officiële afschaffing van de slavernij in de koloniën op 1 juli 01963. Keti Koti betekent ‘ketenen gebroken’ in het Sranantongo. In 02021 is er een petitie aangeboden aan de Tweede Kamer met het verzoek om van 1 juli een nationale herdenkings- en feestdag te maken en om als Nederlandse regering excuses aan te bieden voor het slavernijverleden. Dit leidde tot een motie van Jetten die werd afgewezen. (Lees hier het debat terug tussen Jetten, Rutte en Simons.)
De uitkomst van het debat weerspiegelde het sentiment in de Nederlandse samenleving. Volgens een onderzoek van Een Vandaag vorig jaar onder ongeveer 30 duizend mensen, ziet 59 procent het niet zitten dat Keti Koti een nationale feestdag wordt. Ook zijn volgens de meeste ondervraagden excuses niet op zijn plaats. Een deelnemer schrijft:
‘Hoe kun je excuses aanbieden voor iets van eeuwen geleden waar je zelf totaal niet bij betrokken bent? Ik voel me daar niet verantwoordelijk voor en wil er ook niet op aangesproken worden!’
Op zich geen vreemd sentiment; de zonden van de vaders zijn niet die van de zoon, enzovoort. (Hoewel de zoons er vaak nog wel van profiteren – van die zonden.) Ook is het wellicht oneigenlijk om daden uit het verleden te meten aan de waarden van nu. (Hoewel slavernij in de 18de en 19de eeuw ook al heel controversieel was.)
Maar deze argumenten missen allemaal het belangrijkste punt: Excuses zijn niet alleen een mea culpa van instituties die nauw betrokken waren bij de trans-Atlantische en/of de Oost-Aziatische slavenhandel – excuses zijn vooral een officiële erkenning dat slavenhandel een wezenlijk onderdeel is van de Moderne Nederlandse geschiedenis.
Het is niet toevallig dat de robot, of de androïde, een grote rol speelt in Afrofuturisme. Het woord robot komt van het Tsjechische woord ‘robota’, dat geforceerde arbeid betekent, zoals dat van een lijfeigene (een feodale slaaf). Het werd voor het eerst in zijn huidige betekenis gebruikt in het toneelstuk RUR van Karel Capek, uit 01921. Door de robot te omarmen als iets liefdevols, iets menselijks, wordt het traumatische gewicht van de geschiedenis wellicht ietwat verlicht. Beeld is een still van Monáe uit de tv-serie Electric Dreams.
Door Keti Koti te omarmen als nationale feestdag maken we de geschiedenis van de slavenhandel onderdeel van onze gemeenschappelijke historische identiteit en zeggen we dus tegen degenen wier voorouders tot slaaf gemaakt zijn dat ze mogen meedoen met de rest. Dat ze erbij horen. Dat hun verleden ons verleden is en, belangrijker, dat ons verleden ook hun verleden is. Dat ze zich mogen identificeren met de Moderne Westerse geschiedenis.
Overigens heeft de Gemeente Amsterdam vorig jaar excuses aangeboden en hebben dit jaar de provincie Noord-Holland en De Nederlandsche Bank excuses aangeboden. Klaas Knot, DNB-directeur, begon zijn excusesspeech met het gebruik van de oprichters van De Nederlandsche Bank, waarvan velen slavenhouder waren, om tot slaaf gemaakten te beschouwen als vee. Vervolgens vermeldde Knot dat zijn voorgangers zich jarenlang hebben verzet tegen de emancipatie van tot slaaf gemaakten. Lees hier zijn speech.
‘(…) imperial racism has denied black subjects the right to belong to the enlightenment project (…).’
Door het slavernijverleden te blijven ontkennen, doordat we bijvoorbeeld weigeren Keti Koti als nationale feestdag op te nemen, sluiten we de facto grote groepen mensen uit van het Westerse beschavingsproject. Door de duistere kanten van de Moderne Westerse geschiedenis te ontkennen zeggen we eigenlijk tegen diegenen wier voorouders als slaven uit Afrika zijn gehaald: jullie mogen niet meedoen met de Westerse beschaving – jullie mogen je hiermee niet identificeren. Of, beter gezegd, dat mag wel, maar dan moeten jullie wel jullie echte herinneringen en jullie echte verleden vergeten – inruilen voor ‘onze’ herinneringen en ‘ons’ verleden.
Je mag, net zoals Jane 57821, dus alleen meedoen als je je geheugen wist.
President Obama heeft een witte Amerikaanse moeder en een Keniaanse vader en is deels opgevoed door witte grootouders. Qua afkomst maakt hij dus geen deel uit van de Afro-Amerikaanse gemeenschap. Zijn voorouders waren geen tot slaaf gemaakten. Ze hebben ook niet de ervaring van eeuwenlang cultureel en institutioneel racisme. Obama kon zich dus makkelijker identificeren met de ‘Amerikaanse Droom’, wat hem acceptabel maakte voor het electoraat.
De Afro-Amerikaanse gemeenschap zit klem. Ze mogen alleen meedoen als ze hun achtergrond ontkennen. Dit is uiteraard onmogelijk, waardoor ze niet alleen geen deel uitmaken van het collectieve verleden, maar ook geen deel uitmaken van de collectieve toekomst. Want de verbeelding van de toekomst ligt altijd in het verlengde van de verbeelding van het verleden. Of, zoals George Orwel het verwoordde in de scifi-klassieker 1984: ‘Who controls the past, controls the future: who controls the present controls the past.’
Als we mensen uitsluiten van ons gezamenlijke verleden sluiten we ze ook uit van onze gezamenlijke toekomst. De Afro-Amerikaanse gemeenschap, en uiteraard andere gemeenschappen die afstammen van tot slaaf gemaakten, zitten dus klem in de tijd. Afrofuturisme is hier een reactie op. Het wil zich losbreken van de tijd.
Mocht je Londen aandoen deze zomer, bezoek dan In the Black Fantastic, een tentoonstelling in Hayward Gallery. De tentoonstelling is gecureerd door Ekow Eshun en verkent het Afrofuturisme in het werk van hedendaagse kunstenaars zoals Lina Iris Viktor, wier werk Eleventh hier is afgebeeld. De tentoonstelling loopt van 29 juni tot 18 september.
Afrofuturisme is, in onze woorden, een intellectuele en culturele beweging in met name de Afro-Amerikaanse gemeenschap die zich wil bevrijden van een historisch en futuristisch discours waaraan ze niet mogen meedoen. Het verkent en creëert daarom alternatieve en fictieve geschiedenissen en toekomstscenario’s die wel recht doen aan hun herinneringen en ervaringen.
Het levert speculatieve verkenningen op waarin het mystieke, het transcendente en het fantasmagorische niet worden geschuwd. Want als zowel het verleden als de toekomst als een dwangbuis werkt, dan is ‘de tijd’ not on your side, en is het verwerpen of het loslaten van de (lineaire) tijd misschien wel de enige weg voorwaarts.
In haar boek Afrofuturism: The World of Black Sci-Fi and Fantasy Culture schrijft Ytasha Womack:
‘Afrofuturism stretches the imagination far beyond the conventions of our time and the horizons of expectation, and kicks the box of normalcy and preconceived ideas of blackness out of the solar system.’
Afrofuturisme ontdoet zich van de beperkingen van de tijd (en daarmee van causaliteit en normaliteit) en vermengt lucide droomlandschappen met Afrikaanse esthetiek met psychedelische transcendentie met hoogtechnologische toekomstverbeeldingen met kosmische tijdmachines met mystieke transformaties. Het verbindt dit alles op een vreemde maar inspirerende manier met de emancipatie van de Afro-Amerikaanse gemeenschap.
Het begon allemaal met een visioen (of misschien een droom, of wellicht een mythe): In 01937 werd Herman Poole Blount, beter bekend als de jazzcomponist Sun Ra, de creatieve stamvader van het Afrofuturisme, namelijk ontvoerd naar Saturnus.
Geboren in 01914 in het gesegregeerde Alabama is Sun Ra een leergierig kind. Hij brengt een groot deel van zijn tijd door in de bibliotheek van de zwarte vrijmetselaarsloge in Birmingham, waar hij zich laaft aan de symboliek. Hoewel hij als één van de weinige Afro-Amerikanen in die tijd een beurs krijgt om te studeren verlaat hij in 01937 de universiteit nadat hem dat, naar eigen zeggen, was opgedragen door buitenaardse wezens:
‘My whole body changed into something else. I could see through myself. And I went up… I wasn’t in human form… I landed on a planet that I identified as Saturn… they teleported me and I was down on a stage with them. They wanted to talk with me. They had one little antenna on each ear. A little antenna over each eye. They talked to me. They told me to stop [attending college] because there was going to be great trouble in schools… the world was going into complete chaos… I would speak [through music], and the world would listen. That’s what they told me.’
In de jaren vijftig begon Sun Ra sciencefiction, ‘kosmische’ mystiek en de esthetiek van oude Afrikaanse culturen te verweven met de alledaagse out of place-ervaring van de Afro-Amerikaanse gemeenschap. De timing was uiteraard geen toeval. Het was het begin van zowel de Space Age, de psychedelische tegencultuur, als de Amerikaanse burgerrechtenbeweging. Hoewel de term Afrofuturisme pas in de jaren negentig werd gemunt, inspireerde Sun Ra vanaf de jaren vijftig vele generaties Afro-Amerikaanse artiesten, van George Clinton tot Missy Elliott.
De Mothership Connection (01975) is het vierde album van Parliament. George Clinton beschreef het concept als volgt: ‘We had put black people in situations nobody ever thought they would be in, like the White House. I figured another place you wouldn’t think black people would be was in outer space. I was a big fan of Star Trek, so we did a thing with a pimp sitting in a spaceship shaped like a Cadillac…’
De mythische ontvoering van Sun Ra naar Saturnus en de continue fascinatie voor sciencefiction binnen de Afro-Amerikaanse gemeenschap worden begrijpelijk als je bedenkt dat de belangrijkste thema’s in sciencefiction –vervreemding, ontheemding, ontmenselijking, tijdreizen en uiteraard ontvoering door buitenaardse wezens – heel herkenbaar zijn voor mensen wier voorouders tot slaaf gemaakten waren.
In het interview-artikel Black into the Future uit 01994, waarin overigens ook het woord Afrofuturisme voor het eerst wordt gebruikt, zegt schrijver Greg Tate:
‘…transporting someone from the past into the future, thrusting someone into an alien culture, on another planet, where he has to confront alien ways of being. All these devices reiterate the condition of being black in American culture.’
Als je het verhaal van een Afrikaanse tot slaaf gemaakte persoon bekijkt, verschilt dat niet veel met het willekeurige verhaal over alien abduction. Ook die Afrikaan werd uit zijn vertrouwde omgeving geplukt en op een futuristisch schip naar een nieuwe wereld gebracht vol vreemde witte wezens, waar hij of zij van zijn familie werd gescheiden en zich moest voortplanten met wildvreemden en waar op hem geëxperimenteerd werd. De stap van slaveships to spaceships is dus, zo beschouwd, eigenlijk niet zo groot.
Ook de hedendaagse conditie van het vastzitten in een samenleving die je geschiedenis ontkent en je daarmee ook de toekomst ontzegt, vertaalt zich naar een zekere vervreemding van de Moderne Westerse samenleving waar je toch onderdeel van bent – of je dat nu wilt of niet. (Schrijfster Toni Morrison beschouwde Afro-Amerikanen overigens als de eerste Moderne mensen, omdat ze al heel vroeg de ontheemding, vervreemding en ontmenselijking ervoeren die denkers zoals Nietzsche en Marx later zouden associeerden met het kapitalisme, de Industriële Revolutie en de Moderniteit.)
In de context van deze ontheemding kan het Afrofuturisme misschien wel het beste worden begrepen als de kunst van het thuiskomen. Thuiskomen in zowel het verleden en het heden als in de toekomst. En niets symboliseert deze belofte van een kosmisch thuiskomen beter dan de film Space is the Place van Sun Ra. Hierin overtuigt Sun Ra de Afro-Amerikaanse gemeenschap, via muziek, om met hem mee te gaan naar een nieuwe lotsbestemming diep in de kosmos.
Albumcover van de soundtrack van Space is the Place. Je kan hier de film bekijken en hier de soundtrack beluisteren.
In de film zegt Sun Ra:
‘We set up a colony for black people here. See what they can do on a planet all on their own, without any white people there. They can drink in the beauty of this planet. It will affect their vibrations, for the better of course. The first thing to do, equation wise, is to consider time as officially ended. We work on the other side of time. (…) We’ll teleport the whole planet here through music.’
Sun Ra is dus als een moderne Noah die zijn volk meeneemt naar het beloofde land, met zijn schip als een ruimte-ark en een exploderende aardbol achterlatend. Zijn band heet ook niet voor niets de Arkestra – die trouwens nu nog steeds weleens optreedt, bijna dertig jaar na zijn dood.
Afrofuturisme is dus de kunst van het thuiskomen, die vooral wordt beoefend door los te laten. Het loslaten van de mainstream manier waarop het verleden en heden worden verbeeld.
Maar waarom hebben we toch zo’n moeite met het incorporeren van het slavernijverleden in onze eigen geschiedenisboekjes? Het is toch gewoon onderdeel van de (Vroeg)moderne geschiedenis? Het antwoord is simpel: omdat we ons als gemeenschap nog steeds identificeren met de Moderne geschiedenis.
Historici spreken van de Vroegmoderne Tijd (1450-1800) en de Moderne Tijd (1800-1950) en deze twee historische perioden vormen samen de Nieuwe Tijd. In deze lange historische periode (1450-1950) zijn de maatschappelijke instituties die we nu kennen gevormd. Denk onder andere aan de democratische rechtstaat en de corporate en ambtelijke bureaucratieën die onze samenleving van structuur voorzien. Het is dus ook niet verwonderlijk dat we ons hiermee identificeren. En dat verklaart weer waarom we de negatieve aspecten van deze geschiedenis niet onder ogen willen zien.
Het is eigenlijk een vorm van cognitieve dissonantie. Cognitieve dissonantie is de onaangename spanning die iemand ervaart als hij of zij wordt geconfronteerd met observaties of ideeën die tegenstrijdig zijn met interne overtuigingen of opvattingen. Als je zelfbeeld bijvoorbeeld botst met feiten die dit zelfbeeld niet ondersteunen, of zelfs tegenspreken, ervaart iemand cognitieve dissonantie – een dissonant of niet-harmonieus gevoel dat zo snel mogelijk moet worden weggenomen. Het wegnemen van het vervelende gevoel gebeurt door of je zelfbeeld aan te passen of de feiten te ontkennen. Uiteraard is dat laatste makkelijker dan het eerste.
Slavernij en het kolonialisme zijn niet verenigbaar met onze huidige normen en waarden, maar toch maken ze deel uit van de Vroegmoderne en Moderne geschiedenis. Net als de ontwikkeling van de democratie en de formulering van de mensenrechten. Toch is ons zelfbeeld meer gebouwd op dat tweede aspect van onze geschiedenis dan op het eerste. Als we China de les lezen over de internationale rechtsorde, dan beginnen we uiteraard nooit over de Opiumoorlogen of, iets verder weg, de oorlog die de VOC voerde met Ming-China om het Middenrijk te dwingen om op voor ‘ons’ gunstige voorwaarden handel te drijven.
We willen slavenhandel en andere koloniale misstanden niet in de schoolboekjes opnemen omdat het ons, als gemeenschap, een ongemakkelijk dissonant gevoel geeft. Het dwingt tot zelfreflectie, tot een aanpassing van ons zelfbeeld, en daar zijn de meeste mensen nu eenmaal niet goed in. Het is dan makkelijker om de feiten te ontkennen – of te bagatelliseren. Bij veel mensen en gemeenschappen zijn feiten ondergeschikt aan de identiteit. We stoppen, kortom, liever ons hoofd in het zand.
Niet alleen ons historische zelfbeeld staat op het spel, ook ons toekomstige zelfbeeld. Zo bood de Marvelfilm Black Panter (02018) een Afrofuturistische verbeelding van een aantrekkelijke hoogtechnologische Afrikaanse stad. Dit is nieuw, want veel dystopische toekomstverbeeldingen uit de jaren tachtig zaten vol met Aziatische beeldaspecten – denk Bladerunner. De culturele ‘ander’ was onderdeel van een negatief scenario. In Black Panter was dit anders. Ook is er ogenschijnlijk een interessante esthetische verwantschap tussen Afrofuturisme en Solarpunk.
De prijs van onze maatschappelijke identificatie met de Vroegmoderne en Moderne Tijd is hoog. Niet alleen voor degenen die afstammen van tot slaaf gemaakten. Ook de samenleving als geheel betaalt een hoge prijs. Onze culturele identificatie met de laatste zeshonderd jaar en met de instituties die zich toen hebben gevormd zorgen er namelijk voor dat we het zicht verliezen op een snel veranderende samenleving.
Hoewel onze maatschappelijke instituties nog stammen uit de Vroegmoderne en Moderne Tijd leven we niet meer in dat tijdperk. Zoals Jan Rotmans zei: we leven niet in een tijdperk van verandering maar in een verandering van tijdperk. Pas als we onze culturele identificatie met de Vroegmoderne en Moderne Tijd kunnen loslaten, kunnen we openstaan voor de culturele uitdagingen en institutionele veranderingen die fundamentele drijvers zoals klimaatverandering, verlies aan biodiversiteit, digitalisering en de opkomst van de Homo Romanticus met zich meebrengen.
We hebben al eerder geschreven over het drieluik Homo Nobilis, Homo Economicus en Homo Romanticus. We ervaren nu de culturele overgang naar de derde fase. Wat overigens mist in dit plaatje is dat de culturele archetypen corresponderen met de Middeleeuwen, Vroegmoderne en Moderne Tijd en de vooralsnog naamloze toekomstige tijd. Wat ook mist is dat ieder cultureel archetype is gebaseerd op een verschillende informatietechnologie, respectievelijk het gesproken woord, het gedrukte woord en het geactiveerde woord.
We moeten onze culturele identificatie met de Vroegmoderne en Moderne Tijd dus leren loslaten. Zodat we er objectief, zonder allerlei culturele hangups, naar kunnen kijken. Zoals we nu bijvoorbeeld naar de Middeleeuwen kunnen kijken. Het zal niemand nu een worst wezen als er wordt gezegd dat een of andere Hollandse graaf zus en zo deed bij die of dat. Hoe anders is dat bij Vroegmoderne types zoals Piet Hein of Michiel de Ruyter. Als iemand iets lulligs zegt over die lui, dat het ook piraten of slavenhandelaren waren bijvoorbeeld, schiet een groot deel van Nederland in een cognitief dissonante kramp. Dat geeft aan dat we ons er nog steeds mee identificeren.
Maar in tijden van fundamentele verandering moeten we leren loslaten. Zodat we met een open geest kunnen bouwen aan de instituties van morgen. Instituties die ons naar een digitale, natuur-inclusieve, economisch veilige en sociaal inclusieve toekomst kunnen leiden. Zodat ook wij kunnen thuiskomen in de tijd.
Lang dachten we dat historische periodisering ietwat triviaal was. Historische veranderingen gaan immers geleidelijk. Niet van de ene dag op de andere. Maar wat het Afrofuturisme ons leert is dat dit soort periodisering er wel degelijk toe doet. Het leert ons namelijk waar we onszelf mee identificeren. Pas als we een nieuwe naam hebben voor de tijd waar we ons naartoe bewegen zullen we zijn aangekomen.
Hopelijk zullen we de Afrofuturisten daar aantreffen.
👋 Hoi, Ed en Chris hier. In de Atlas van het Lange Nu duiden we de snel veranderende wereld vanuit een langetermijnperspectief. Hoe begrijpen we onze tijd als we verder kijken dan dagkoersen, kwartaalverslagen en verkiezingscycli? Als we het moment waarin we denken te leven oprekken tot decennia, eeuwen of millennia – wat zien we dan?
Vandaag een verkenning van de snel veranderende wereld van kunstmatige intelligentie. De afgelopen tijd lijkt het er namelijk op dat deze technologie het laboratorium nu definitief aan het ontgroeien is, door enorm grote en breed toepasbare AI-modellen. Maar wat betekent dit?
De Opkomst van Industriële Denkkracht
🔌
Veel technologische uitvindingen die een enorme impact hebben gehad op onze samenleving zijn tot op zekere hoogte onzichtbaar geworden. Ze zijn zo alledaags, zo verweven met alles wat we doen, dat we makkelijk vergeten hoe fundamenteel ze zijn voor ons bestaan. Denk aan elektriciteit, de spoorwegen, de boekdrukkunst, de verbrandingsmotor, de computer of het internet. Dit soort technologieën staan ook wel bekend als General Purpose Technologies, en wanneer er een uitgevonden wordt, veranderen samenlevingen. Probeer je maar eens voor te stellen hoe een wereld eruit zou zien als het nederige stopcontact nergens meer te vinden zou zijn.
Volgens velen is Artificial Intelligence, of kortweg AI, nu op een punt aangekomen dat het een General Purpose Technology gaat worden. Veel van de AI, of om preciezer te zijn, de machine learning-modellen die gebouwd zijn met neural networks, hadden tot nog toe vrij nauwe toepassingen, zoals herkenning van gezichten, spraak of tekst, het afmaken van woorden met autocomplete, of het besturen van een auto. Dit is als het ware ambachtelijke AI, ontwikkeld door teams van slimme programmeurs, gevoed met specifieke data die gelabeld zijn door mensen, om specifieke taken te leren. Maar het afgelopen jaar is AI industrieel geworden, de modellen worden steeds groter, slimmer en makkelijker toe te passen in allerlei nieuwe contexten.
De toenemende grootte van Natural Language Processing modellen (wat nu Foundation Models worden genoemd) sinds BERT (02017)
Deze AI-modellen op industriële schaal worden Foundation Models genoemd. Het zijn enorme AI-modellen die gevoed zijn door enorme hoeveelheden ongelabelde en (deels) ongestructureerde data, zoals websites, boeken, video’s en foto’s. De AI zoekt daar vervolgens zelf structuren en patronen in zonder supervisie. Door statistische relaties te ontwaren, leert het model hoe taal werkt, wat wiskunde is, en wat het verschil is tussen een Dalí en een Vermeer. Behalve dat deze modellen groot zijn en een aardige intelligentie vertonen in uiteenlopende domeinen (van schaken tot essay’s of code schrijven en het creëren van foto’s en illustraties op basis van een beschrijving) kan iedereen zijn eigen toepassingen erop bouwen en het op die manier inpassen voor eigen gebruik.
Wat gaat dit betekenen?
Het is nog vroeg, maar wat deze modellen al kunnen is erg indrukwekkend, ook al maken ze vaak ook nog gekke bokkensprongen (rare zinnen, unheimische beelden, onherkenbare uitspraken). Maar veel van deze foundation models zijn relatief makkelijk te gebruiken en te integreren (via API’s) in apps en andere digitale processen. GPT-3, een foundation model waar afgelopen jaar veel buzz over was, kun je hier zelf uitproberen (je kan inloggen met een Google- of Microsoft-account). Dat betekent dat allerlei ontwikkelaars nu heel makkelijk AI kunnen gaan integreren in hun toepassingen. De komende jaren zul je dus in allerlei apps, op websites en bij alles wat op software draait steeds meer, en steeds slimmere AI tegen gaan komen. Hieronder een korte speculatieve verkenning, onderbouwd met wat mensen nu al aan het maken zijn.
Je Persoonlijke Sparringpartner
💬
Stel, je bent een academicus en je doet onderzoek naar middeleeuwse symboliek. Je begint met een foundation model en daarbovenop laat je het model al je geschreven werk lezen en alles wat je ooit las. Vervolgens ga je aan het werk met je kunstmatige intelligente onderzoeksassistent. Een samenwerking waarin de AI met je meeschrijft, zinnen parafraseert, bronnen aandraagt en misschien zelfs met je brainstormt om nieuwe richtingen voor je onderzoek te verkennen. Misschien kan de AI zelfs de hele paper voor jou schrijven waarbij je ‘m alleen maar hoeft te corrigeren en feedback te geven, waarna je de volgende iteratie krijgt. Hoe meer je in het model stopt, hoe slimmer je kunstmatige metgezel wordt. Hoe langer deze AI met jou mee-leert, en hoe meer literatuur, manuscripten, en beeldarchieven het absorbeert, hoe slimmer en dieper de inzichten van de AI zullen zijn. Althans, dit is de belofte.
Overigens is deze richting misschien ook wel nodig om wetenschappelijk onderzoek uit het slop te trekken. Azeem Azhar wees ons op ‘Science is getting harder’, een essay van Matt Clancy waarin hij bewijs verzamelt dat de ontdekkingen die gedaan worden gemiddeld genomen kleiner worden. Allicht heeft het iets te maken met de uitdaging om voort te bouwen op een almaar uitdijende en complexer wordende hoeveelheid kennis. Is het ontwikkelen van nieuwe kennis op de lange termijn nog doenbaar als je enkel gebruik maakt van menselijke denkkracht?
📊 SpreadSheet Magic — Waarom zelf data opzoeken? Met deze GPT-3 add-on vult de AI de data die je wil hebben automatisch in (zie hierboven). Dit is vooral een experimenteel prototype, en de data klopt niet altijd, maar het maakt de potentie goed duidelijk. [link]
👓 Elicit — Een AI onderzoeksassistent gebouwd op GPT-3. Helpt je papers tevinden en kan met je brainstormen over onderzoeksrichtingen. [link]
Je Eenpersoons Superstudio
🎨
Stel, je bent een illustrator die in opdracht tekeningen maakt. Je gebruikt een visueel foundation model en die voer je ook al jouw tekenwerk, waardoor het model zich ook jouw herkenbare handschrift eigen kan maken. Vervolgens kan je het schetsen voeren, of simpelweg omschrijvingen en ideeën over wat de tekening moet vertellen of laten zien. Vervolgens poept de AI eindeloos veel iteraties uit, die je telkens kan finetunen qua kleur, compositie, etc. Samen met deze digitale tovenaarsleerling ben je opeens een studio geworden die meer en sneller kan produceren dan je ooit in je eentje kon.
Dit soort tools vinden al hun ingang in de game- en filmindustrie, aangezien hier met grote teams van tekenaars en creatievelingen gewerkt wordt en er ontstellend veel materiaal geproduceerd moet worden. Het werk is hier al specialistisch en op massaproductie ingericht, met tekenaars die alleen achtergronden, gadgets, karakters, voertuigen, beesten of architectuur doen.
Colie Wertz, een concept artist die voor producties zoals Star Wars en Dune werkte, vertelt in deze podcast bijvoorbeeld hoe hij landschappen tekent met een GauGAN, het neurale netwerk waar Nividia’s Canvas-app op draait. Hiermee tekent hij landschappen in minuten in plaats van uren.
🖼 Nvidia Canvas/GauGAN — Een AI beeldcreatietool om landschappen mee te maken (zie hierboven). Is gratis te downloaden voor Windows of je kan er hier online mee spelen. Verschillende partijen hebben hier inmiddels foundation models voor gebouwd. Deze toepassing zal dus niet beperkt blijven tot landschappen, maar straks kan je elk beeld maken in welke stijl je maar wilt, van fotografische beelden tot een Rembrandt-schilderij.
Van OpenAI is er Dall-E 2 (wachtlijst), Google maakte Imagen (niet openbaar toegankelijk) en dan is er nog het artistiekere Midjourney (wachtlijst). Voor een goeie uitleg hoe dit allemaal werkt en waartoe deze modellen in staat zijn is deze video van Vox een aanrader.
Voordat we in de nieuwe problemen en uitdagingen duiken die het loslaten van industriële denkkracht in onze samenleving met zich meebrengen, nog even het meest extreme vergezicht: de Neural Lace, een brein-computer-interface die onder je schedeldak wordt ingebracht en waarmee jouw brein direct toegang kan krijgen tot een enorme hoeveelheid capaciteiten en mogelijkheden die AI te bieden heeft. Deze neural lace bestaat nog niet, maar Neuralink, het bedrijf van Elon Musk (die overigens ook OpenAI oprichtte, de makers van Dall-E 2 en GPT-3) is deze technologie aan het ontwikkelen.
De trans-humanistische logica achter dit project is als volgt: als AI steeds beter wordt dan lopen we als mensen uiteindelijk tegen een beperking aan. De snelheid waarmee we kunnen communiceren met een AI is namelijk beperkt tot onze spreeksnelheid, of de snelheid waarmee we met onze tien vingers via een toetsenbord of een ander input-apparaat kunnen communiceren met de betreffende AI. Als we optimaal gebruik willen maken van de denkkracht van AI dan moeten we deze smalle communicatiebandbreedte tussen ons biologische brein en het kunstmatige brein zien op te lossen. Musks oplossing, die overigens geïnspireerd is op de neural lace uit de sciencefiction van Ian M. Bank, is het brein direct op neurologisch niveau in contact te brengen met een externe kunstmatige hersenkwab, AI.
Wat dit betekent, en of we dit willen, is uiteraard een belangrijke discussie. Maar voordat je compleet in de weerstand schiet van het idee dat je sociale media straks letterlijk in je brein zit, is het goed om eens te verkennen hoe dit zou kunnen werken en hoe het zou kunnen voelen als je brein opeens groter is dan je hoofd. Wat als in jouw bewustzijn je eigen gedachten samen komen met die van andere (kunstmatige) breinen? Hoe voelt het om opeens dingen te weten die je nooit geleerd hebt? Kun je het verschil voelen tussen of een idee uit je eigen geest, of uit je kunstmatig intelligente hersenkwab kwam? Dit zijn nogal trippy vragen, maar als je deze rabbit hole in wil duiken dan is deze (enorme) long read van Tim Urban van Wait But Why een absolute aanrader: Neuralink and the Brain’s Magical Future.
Nieuwe technologie, nieuwe problemen
💥
Hoewel dit natuurlijk allemaal interessante nieuwe mogelijkheden voor makers en denkers biedt en fascinerende vergezichten oplevert, ontstaan er met de komst van deze nieuwe General Purpose Technology natuurlijk ook allerlei nieuwe problemen. Een kleine selectie (er zijn er vast meer):
🔀 Bias — Foundation models hebben bizar veel data nodig om goed te functioneren. Het internet is het curriculum waarmee deze modellen zonder supervisie leren en daarmee ‘leren’ ze ook alle ideeën die er te vinden zijn, van diepe filosofische waarheden tot flat earth theorieën en het feit dat CEO’s over het algemeen witte mannen zijn. Als deze foundation models een basisinfrastructuur worden, wordt ook het biasprobleem groter.
💪 Machtsconcentratie — Om foundation models te trainen heb je enorm veel rekenvermogen nodig. Het kost nu een tiental miljoen euro’s om een model te trainen. Dat betekent dat alleen grote vermogende partijen dit kunnen doen. Dan gaat het niet alleen om Big Tech, ook natiestaten doen mee in wat een soort nieuwe race is geworden.
✍️Auteursrecht — Met deze technologie kan je uiteindelijk een film in de stijl van Disney of Pixar maken zonder auteursrechten te overtreden. Of de concurrent van een illustrator kan werk in zijn stijl gaan maken en verkopen zonder de wet te overtreden. Want een bepaalde esthetiek of stijl is niet wettelijk te beschermen. Althans, nog niet.
🤝 Vertrouwen — Wanneer het in ons medialandschap totaal onduidelijk is of er achter het beeld dat we zien, een tekst die we lezen (of zelfs een gedachte die we hebben) een mensenhand of een robotbrein zit, waar vertrouwen we dan op? Want impliciet ligt een groot deel van ons vertrouwen in de publieke sfeer ook in het feit dat er achter iedere uiting een mens zit, een bewustzijn met een geweten, een persoon die onderdeel is van een gemeenschap en een gedeelde cultuur. Het zijn individuen die uiteindelijk kunnen worden aangesproken op hun handelen. Maar hoe houd je een AI verantwoordelijk? En kan een AI uitleggen waarom het deed wat het deed? Met de opkomst van kunstmatige intelligentie wordt de noodzaak voor een digitale vertrouwensarchitectuur dus nog groter. (Zie ons dossier ‘De Toekomst van Vertrouwen’)
💭 Bewustzijn — Of AI’s bewust kunnen zijn en zo ja, wat dat zou betekenen, is een langlopende fascinatie. Los van de filosofische discussie hierover, worden de gesprekken met AI’s nu dermate diepgaand en overtuigend, dat sommigen stellig geloven dat ze te maken hebben met een echt denkend en voelend persoon. Zo trad Blake Lemoine, een Google-ingenieur en priester, deze maand naar buiten met de overtuiging dat LaMDA, de AI-chatbot die hij moest controleren op discriminatie en haat, daadwerkelijk een bewuste entiteit was. Lees hier zelf Lemoine’s chat met LaMDA. De reactie van vele technici en AI-experts op dit voorval is dat het eerste gevaar van deze interacties met AI’s niet is dat de AI daadwerkelijk bewust is, maar dat wij het als mensen bewustzijn toeschrijven omdat het zó goed social-emotionele patronen herkent, geneert en toepast, dat we als mens denken dat er aan de andere kant van het scherm daadwerkelijk een levend en voelend wezen schuilt.
Dat was het voor deze keer. Fijn weekend allemaal, en tot de volgende.
👋 Hoi, Ed en Chris hier. In de Atlas van het Lange Nu duiden we de snel veranderende wereld vanuit een langetermijnperspectief. Hoe begrijpen we onze tijd als we verder kijken dan dagkoersen, kwartaalverslagen en verkiezingscycli? Als we het moment waarin we denken te leven oprekken tot decennia, eeuwen of millennia – wat zien we dan?
Vandaag wat gedachten over de toekomst van de informatiesamenleving.
Honderden jaren lang ging men er expliciet van uit dat er niet zoiets bestond als te veel informatie. De samenleving produceerde vele dikke encyclopedieën, gaf elk gehucht een bibliotheek, elke stad een universiteit, introduceerde de leerplicht en droomde van grenzeloze elektronische ruimtes waar alle kennis-ooit-geproduceerd voor iedereen altijd beschikbaar zou zijn. Eén van de diepste culturele uitgangspunten van de Moderne wereld was immers dat kennis ons vrij zou maken – in alle opzichten die men zich kon bedenken.
Nu, éénendertig jaar na de publicatie van het World Wide Web, door Tim Berners-Lee, lijkt het tegengestelde het geval. In plaats van ons te bevrijden, lijkt informatie ons te ketenen. In plaats van ons te verenigen in gedeelde kennis, lijkt de overvloed aan informatie ons uit elkaar te drijven. En, zoals Nicholas Carr het zo mooi verwoordde in zijn beroemde essay ‘Is Google Making Us Stupid’;
Once I was a scuba diver in a sea of words. Now I zip along the surface like a guy on a Jet Ski.
Ons vermogen voor aandacht, voor deep reading, lijkt te worden afgebroken door een stortvloed aan elektronisch spektakel en entertainment. We verliezen de stilte, onze innerlijke ruimte, en vullen deze op met altijd voorhanden online “content”. (Dat gezegd; sorry voor de links. Misschien eerst de nieuwsbrief lezen, in zijn geheel. Daarna pas klikken op links.)
De transitie van een gedrukt publiek domein naar een elektronisch publiek domein gaat, zacht gezegd, niet over rozen. We verliezen onszelf en we verliezen elkaar – in ieder geval zo lijkt het. Maar transities zijn rommelig. Wat nu het geval is, hoeft straks niet zo te zijn. Sterker nog; verandering is de aard van een transitie.
Recente tweets van de man die Twitter wil kopen en al die angstige vogeltjes aldaar, daarna, blijkbaar, wil bevrijden.
The Map is not the Territory
🗺️
In 1996 verscheen het eerste deel van Manuel Castell’s magnus opus “The Information Age: Economy, Society and Culture”. Al vanaf de eerste druk behoort de drieluik tot de canon van de sociale wetenschap. Het was ook de tijd van grenzeloos optimisme over de vele voordelen die het World Wide Web (toen nog maar vijf jaar oud) ons zou brengen. En hoewel slechts weinigen de boeken van A tot Z hebben gelezen was de term ‘informatiesamenleving’ een blijvertje. De industriële samenleving lag achter ons. De informatiesamenleving (en de netwerkmaatschappij en de kenniseconomie) was de toekomst.
Hoewel de komst van een nieuwe informatietechnologie – de computer – onze samenleving tot in zijn vezels gaat veranderen is het, volgens ons, ietwat oneigenlijk om te stellen dat dit de informatiesamenleving teweeg heeft gebracht. Zoals we al schreven is er al vele honderden jaren sprake van een informatiesamenleving, waar we in leven.
Al sinds de uitvinding van de boekdrukkunst, rond 1450 door Johannes Gutenberg, is de moderne wereld geobsedeerd door kennis. Zonder de uitvinding van de boekdrukkunst was de Moderne wereld ook helemaal niet mogelijk geweest. Het maakte de massaproductie van kennis mogelijk.
De hoeveelheid informatie die de samenleving genereerde steeg in de drie eeuwen na de uitvinding van de boekdrukkunst exponentieel. Hiermee steeg ook de complexiteit van de samenleving exponentieel. De samenleving moest dus nieuwe manieren verzinnen om deze hoeveelheid kennis en complexiteit in goede banen te leiden.
Duurde in de tijd voor de boekdrukkunst het produceren van een boek zo’n één tot twee jaar en kostte ieder afzonderlijk boek dus zo’n één tot twee jaarsalarissen, zo vlogen de boeken na de uitvinding van de boekdrukkunst als warme broodjes over de toonbank.
De Moderniteit is altijd al een informatiesamenleving geweest. Gedurende de afgelopen 600 jaar draaide alles om technologische en maatschappelijke innovatie en om ontdekkingsreizen. Als iets onze cultuur heeft gevormd is het wel ons geloof dat feiten, logica en rede de basis zijn voor een betere wereld. Hoe meer kennis, hoe beter, was al lange tijd (en is eigenlijk nog steeds) het leidende adagium in onze cultuur.
De computer en haar toepassingen, zoals het Internet en het World Wide Web, kwamen dus ook niet uit de lucht vallen. Ze liggen direct in het verlengde van de Verlichting – de culturele stroming die wetenschap en universele educatie beschouwde als een tegengif tegen armoede, bijgeloof, domheid en intolerantie. Lang voordat je met de smartphone op ieder gewenst moment van de dag Wikipedia kon raadplegen droomde men al over elektronische systemen die alle kennis van de wereld op een ordelijke manier aan iedereen beschikbaar zouden maken.
In 1993 maakte CERN de webbrowser genaamd WorldWideWeb toegankelijk voor het grote publiek, daarvoor was het een instrument voor wetenschappers om informatie met elkaar te delen. Sindsdien is het WWW een groot succes, als het exponentieel stijgende aantal websites daarvoor een goede graadmeter is.
Beroemd is bijvoorbeeld het essay As We May Think van Vannevar Bush, dat in 1945 werd gepubliceerd in The Atlantic. Toen al liep de informatiesamenleving tegen zijn grenzen aan, volgens Bush. Informatie was verkokerd in specialistische vakgebieden waardoor experts zowel slimmer als dommer tegelijk werden. Ze zaten op een ‘bewildering store of knowledge’ dat, omdat deze kennis niet toegankelijk was voor andere experts en het publiek, niet kon worden omgezet naar collectieve kennis. In het essay breekt Bush een lans voor een denkbeeldig elektronisch systeem – dat hij memex doopte – dat een informatie kan transformeren naar kennis. Een ‘collective memory machine’ dat de verkokering van informatie binnen allerlei vakgebieden kon doorbreken en zodoende kon omzetten in een soort gemeenschappelijke wijsheid.
De memex was, in veel opzichten, het denkbeeldige prototype van het WWW. Zie voor een volgende iteratie van dit idee, dat uiteindelijk leidde tot het WWW, Ted Nelson’s Xanadu. Dit is een scène uit Low and Behold, Reveries of the Connected World, een documentaire van Werner-Herzog, die Ted hier interviewt. Ted, die het huidige WWW niet goed vindt werken, qua kennis ordening, laat hier zijn eigen systeem zien. Kijk de scene hier
Bush maakt dus een onderscheid tussen informatie en kennis. En dat is een belangrijk punt. Want data is geen informatie, informatie is geen kennis, en kennis is geen wijsheid. Tussen al die stappen zit interpretatie – duiding. Je hebt bij iedere stap een soort theoretisch kader nodig waarin je van het één de ander kan maken. (Of in het geval wijsheid misschien een emotioneel kader.) Je kan wel een heleboel data hebben – zeg honderd miljoen ingevulde excel-cellen – maar dat levert je alleen maar problemen op als je niet weet welke conclusies je daar wel (en vooral niet) uit kan trekken. Denk; toeslagenaffaire.
Informatie is dus een probleem, zoals Bush al aangaf, als het onvolledig is of als je het niet kan duiden. Als je niet de kwaliteit van de data op waarde kan schatten of als je er niet de juiste patronen uit kan distilleren dan gaat het mis. Waarop is mijn data van toepassing en waarop niet en welke denkramen gebruik ik om patronen uit deze data te filteren en welke niet? Moeilijke vragen die maar weinig mensen zich stellen. De meeste mensen nemen de informatie on face value – wat zo’n beetje het domste is wat je kan doen. Vooral als je omkomt in de informatie.
Volgens Femke de Vries, bijzonder hoogleraar toezicht aan de RUG, haalt de gemiddelde bewindsman, bestuurder of commissaris zo de ‘duizend pagina’s per vergadering’. Dat is onzinnig. Blijkbaar wordt van deze arme vergadertijgers verwacht om uit deze enorme berg informatie het kaf van het koren te scheiden en de diepere verborgen patronen te filteren zodat ze deze vervolgens kunnen te bespreken met hun collega’s die ook zo hun conclusies hebben getrokken. Wat ongetwijfeld prima is als je hier een paar weken voor kan uittrekken. Maar deze mensen rennen van vergadering naar vergadering.
Het doet denken aan een scène uit de film Margin Call, uit 2011, waarin we de gebeurtenissen in een bank volgen aan de vooravond van de beurscrash van 2008. Jeremy Irons, die de CEO van de bank speelt, vraagt aan een lage analist, gespeeld door Zachary Quinto, om hem te vertellen wat er gaande is. “And please speak as you might to a young child, or to a golden retriever”.
Waarna de analist vertelt dat hun financiële modellen, waar ze tot nu toe heel veel geld mee hebben verdiend, al een tijdje niet meer in pas lopen met de werkelijkheid. Met, en dit blijft uiteraard ongezegd, mogelijk catastrofale gevolgen voor de bank en, oh ja, de hele wereldeconomie. De CEO laat dit even bezinken en zegt dan:
Do you care to know why I’m in the chair, why I earn the big bucks? I’m here for one reason only and one reason alone, I’m here to guess what the music might do a week, a month, a year from now. That’s it, nothing more. I’m standing here tonight. I’m afraid that I don’t hear a thing. Just… silence.
Hierna besluit de CEO om de hele voorraadkast aan onbegrijpelijke, ontransparante en in werkelijkheid compleet waardeloze financiële producten, de volgende ochtend te verkopen aan de hoogste bieder. Waardoor hij de bank redt maar de wereldeconomie doet imploderen.
Je kan de scene uit Margin Call (2011) hier bekijken.
Wat interessant is aan deze scene is dat het enerzijds aangeeft dat informatie moet worden teruggebracht naar begrijpelijke patronen – the music has stopped – waarop je als bestuurder kan handelen – sell everything – en anderzijds aangeeft dat modellen niet hetzelfde zijn als de werkelijkheid.
Een model is een interpretatie, een versimpeling, van de werkelijkheid waarop je kan handelen. Het geeft je een gereedschapskist om je data om te zetten in informatie, of je informatie om te zetten in kennis, of je kennis om te zetten in wijsheid. Een model of een denkraam is dus niet hetzelfde als de werkelijkheid, net zoals een menu niet hetzelfde is als de maaltijd, een toekomstscenario niet hetzelfde is als de toekomst en een kaart niet hetzelfde is als het landschap.
In 1895 schreef Lewis Carroll in Sylvie and Bruno Concluded, zijn laatste roman, deze dialoog over een landkaart op de schaal ‘a mile to the mile’:
“What a useful thing a pocket-map is!” I remarked.
“That’s another thing we’ve learned from your Nation,” said Mein Herr, “map-making. But we’ve carried it much further than you. What do you consider the largest map that would be really useful?”
“About six inches to the mile.”
“Only six inches!” exclaimed Mein Herr. “We very soon got to six yards to the mile. Then we tried a hundred yards to the mile. And then came the grandest idea of all ! We actually made a map of the country, on the scale of a mile to the mile!”
“Have you used it much?” I enquired.
“It has never been spread out, yet,” said Mein Herr: “the farmers objected: they said it would cover the whole country, and shut out the sunlight ! So we now use the country itself, as its own map, and I assure you it does nearly as well.”
Een landkaart is een interpretatie van het landschap, een versimpeling – het geeft je alleen de allerbelangrijkste patronen waarop je kan navigeren of waarmee je de schat kan vinden. Als een kaart alle informatie zou geven over het landschap dan is de kaart even groot als het landschap en dus totaal nutteloos. Een kaart is handig juist omdat het het landschap terugbrengt naar een stukje papier ter grootte van een A4.
Een vergadering ingaan met 1000 vellen papier is dus nogal stompzinnig. Dat is een landschap binnenlopen op een kaart die bijna net zo groot als het landschap zelf. Too much information, too little knowledge zeg maar. Je doet zoiets, volgens de Vries, alleen maar om te laten zien dat je alles hebt gelezen. Alsof dat het criteria is van goed bestuur – met de vergadering als een soort schriftelijke overhoring.Het doet denken aan de quote; “hogeropgeleiden kunnen vooral goed kennis nalullen’, van Joris Luyendijk in het FD van 18 mei. Wat ze dus blijkbaar niet kunnen, als we Luyendijk mogen geloven, is denkramen verzinnen die ze in staat stelt 1000 pagina’s terug te brengen tot een aantal onderliggende patronen. Kortom, ze kunnen van informatie geen kennis maken. Waardoor ze geen basis hebben waarop ze wijze besluiten kunnen nemen.
In de jaren tachtig observeerde Hans Moravec, een robotica professor, dat computers goed zijn in ‘logisch nadenken’ en mensen niet, terwijl mensen goed zijn in motorisch-zintuiglijke coördinatie en computers (toen nog) niet. (Dit staat bekend als Moravec’s paradox.) Het overgrootste deel van ons brein is geoptimaliseerd voor het navigeren van een rommelig landschap. Het verklaart wellicht ook waarom de meeste mensen slecht zijn in het vinden van verborgen patronen in grote hoeveelheden geschreven informatie.
Dat gezegd heeft de informatiesamenleving dus een probleem: er is veel te veel informatie en veel te weinig kennis, en nog veel minder wijsheid. En dat komt vooral omdat we nog niet de culturele en technologische architectuur hebben waarmee we kunnen omgaan met de overvloedige informatie.
Wat ons doet terugkomen op de leeftijd van de informatiesamenleving.
Als je de informatiesamenleving laat beginnen met de uitvinding van de computer dan ga je niet alleen voorbij aan de informatie-minnende cultuur die de computer heeft voortgebracht maar ook aan de manier waarop deze cultuur, na de uitvinding van de boekdrukkunst, de stortvloed aan informatie in goede banen heeft weten te leiden. Dat ging natuurlijk niet echt over één nacht ijs, als het al een bewust proces was, maar door de Moderniteit door de lens van informatieprocessen te bekijken leren we veel over onze situatie nu en wellicht over een toekomst waarin we informatie weer voor ons kunnen laten werken in plaats van tegen ons.
De Moderniteit, de cultuur die dus voor een groot deel is gebouwd op de boekdrukkunst, creëerde in de loop van de tijd allerlei maatschappelijke mechanismen die ervoor zorgden dat we konden omgaan met de continue sterker wordende stroom informatie. Elk van die mechanismen zal moeten worden aangepast aan de bijzonderheden van de digitale revolutie.
Bij deze een kort speculatieve to-do lijstje om een idee te krijgen van de uitdagingen waar we voor staan:
🧪 Wetenschappelijke Methode 2.0 — Ons idee van de wetenschappelijke methode en wat het is om kennis te vergaren moeten we, zoals het er nu uitziet, waarschijnlijk aanpassen aan de komst van kunstmatige intelligentie en wellicht, over een aantal decennia, kwantumcomputers. Deze technieken kunnen patronen herkennen en simuleren zonder dat ze de theoretische en hypothetische logica daarachter prijsgeven.
📖 Langer Leren — De boekdrukkunst leidde tot een alsmaar hogere informatiedichtheid in de samenleving, wat weer zorgde voor een alsmaar grotere complexiteit. Om mensen hierop voor te bereiden werd educatie steeds belangrijker en steeds intensiever. Steeds meer mensen moesten steeds langer naar school. Nu staat de leerplicht op 16 jaar. Grote kans, nu de computer voor nog hogere complexiteit alsook voor meer bottom-up democratie zorgt dat de leerplicht, voor iedereen, richting 24 of zelfs 30 jaar gaat.
🗳 Upgrade de democratische informatie processor — De representatieve democratie kan je zien als een breed gedragen, flexibel en zelfregulerend informatieproces. Door de boekdrukkunst kwam er zoveel informatie en complexiteit de maatschappij binnen dat je het besluitvormingsproces niet aan een alleenheerser en een paar vazallen kon overlaten. Na de komst van de computer komt er echter zoveel informatie het systeem binnen dat de representatieve democratie, waar we stemmen op een aantal elitaire professionals, het ook niet meer kan bolwerken. We moeten toe naar nog breder gedragen deliberatie en besluitvormingsproces. De democratie moet verdiept worden, zodat nog meer informatie kan worden verwerkt. Burgerraden?
🖋 Een diepere architectuur van vertrouwen — Het publieke domein, dat onderling vertrouwen en gemeenschapsgevoel produceert is verschoven van kranten en tijdschriften naar het World Wide Web. Vertrouwden we ooit op de professionaliteit van (elitaire) journalisten en experts om ons een feitelijke blik op de wereld te geven, nu is iedereen zoekende. Wat zijn feiten nog in het digitale domein? Hoe maken we van het verwilderde digitale domein een publiek domein dat mensen verenigt in plaats van verdeelt? De journalistieke ethiek, die best elitair was, is niet meer toereikend in een wereld waarin iedereen kan meepraten. We moeten op zoek naar een diepere, hardere en meer democratische architectuur van vertrouwen in het digitale tijdperk. P2P en cryptologie?
Democratie, onderwijs, journalistiek en wetenschap waren de belangrijkste kennis-innovaties van de post-boekdrukkunst informatiesamenleving. Het waren deze vier instituties die informatie probeerden om te zetten in een soort collectieve kennis. Het waren de zuilen waar onze gemeenschappelijke architectuur van vertrouwen op leunden.
Met de komst van een nieuwe informatietechnologie – de computer – die de maatschappij van nog meer informatie en complexiteit voorziet moeten we deze vier sectoren opnieuw uitvinden. Ze moeten waarschijnlijk verdiept en verstevigd worden. Zodat ze opnieuw losse informatie kunnen omzetten in collectieve kennis, de gemeenschap opnieuw bij elkaar brengen, en kunnen voorzien van een diep onderling vertrouwen.
Dit gaat uiteraard niet over één nacht ijs. Maar door met een langetermijnbril naar de informatiesamenleving te kijken hebben we in ieder geval een idee waar we kunnen beginnen met zoeken.
👋 Wij zijn Edwin en Christiaan. In de Atlas van het Lange Nu duiden we onze snel veranderende wereld. We doen dit vanuit het perspectief van de langetermijndenker. Hoe begrijpen we onze tijd als we verder kijken dan dagkoersen, kwartaalverslagen en verkiezingscycli? Als we het moment waarin we denken te leven oprekken tot decennia, eeuwen en zelfs millennia – wat zien we dan?
35 °C Natteboltemperatuur
🥵
Het is inmiddels niet echt meer in het nieuws, maar het is nog steeds extreem heet in grote delen van Zuid-Azië, met name in Pakistan en India. Toen de extreme temperaturen in India wel in het nieuws waren, kregen velen die The Ministry for the Future hadden gelezen een onheilspellend gevoel. Fictie leek werkelijkheid te worden. Kim Stanley Robinsons boek begint namelijk met een aanhoudende hittegolf die letterlijk onleefbaar wordt voor 20 miljoen mensen.
Zo zou bijvoorbeeld Ruth Polaks verslag uit New Delhi voor Bloomberg niet hebben misstaan als een van de vele ooggetuigenverslagen in The Ministry for the Future:
‘New Delhi feels like it is on fire. The heat comes off the road in blistering waves, and the water that flows from the cold tap is too hot to touch. Daytime temperatures have hit 44 degrees Celsius and often do not fall below 30 in the night. A giant landfill on the outskirts of the capital spontaneously combusted a week ago, and the 17-story high dump that contains millions of tons of garbage continues to smolder, worsening the city’s already dangerously polluted air.
Daily power outages driven by a surge in demand for electricity have resulted in blackouts as long as eight hours in some parts of India, while coal stocks — the fuel that accounts for 70% of the country’s electricity generation — are running low, prompting warnings of a fresh power crisis. The northern wheat crop is scorched. It was the the hottest March in 122 years. Spring just didn’t happen, and those extreme temperatures continued into April and May (though they are predicted to ease this week). Still, it’s not until June that the monsoon is expected to arrive and provide any kind of relief.’ (Lees hier verder)
Het griezelige is dat Robinsons scenario extreem aannemelijk voelt. Ongeveer een vijfde van de wereldbevolking leeft in India: 1,4 miljard mensen. Tweederde van hen leeft in armoede (minder dan 2 dollar per dag) en heeft werk in de buitenlucht. Bescherming tegen de hitte en airconditioning zijn daar grotendeels afwezig, slechts 12% van de mensen in India heeft toegang tot airconditioning. Als je dit zo leest, dan zijn 20 miljoen dodelijke slachtoffers, hoe bizar dat getal ook aandoet, opeens niet zo raar.
Maar hoe heet moet het dan worden voordat een hittegolf massaal mensenlevens kost? Volgens de wetenschap gebeurt dit bij 35 graden natteboltemperatuur (35 °C WBT). Dat wil zeggen dat bij een luchtvochtigheid van 100% en een luchttemperatuur van 35 graden het menselijk lichaam zichzelf niet meer kan koelen door te zweten. Geen enkel menselijk lichaam, hoe fit ook, overleeft dit langer dan zes uur volgens wetenschappers.
35 °C WBT staat voor een dodelijke verhouding tussen temperatuur en luchtvochtigheid waarbij het lichaam zichzelf niet meer kan koelen door te zweten. Het kan dus ook 40 graden bij 75% luchtvochtigheid betekenen, 45 graden bij 50% of 50 graden bij 40%. Zie de grafiek hieronder.
Dry-bulb temperature is drogeboltemperatuur, dit is de normale luchttemperatuur zoals iedereen hem kent.
Dit datapunt, 35 graden natteboltemperatuur, is het punt waarop de atmosfeer waarin we leven letterlijk dodelijk wordt. En volgens verschillende wetenschappers is het aannemelijk dat er plekken op aarde zijn waar deze condities nu al bereikt worden.
Deze kaart laat wereldwijd de hoogst gemeten natteboltemperaturen zien. Bron: Columbia Climate School
Transitieverbeeldingen
🔭
35 °C WBT is een deprimerend inzicht, iets wat niet ontzien of vergeten kan worden. Maar het is ook een aansporing om het anders en beter te gaan doen. Dus bij deze ook wat uitzicht, want we moeten er alles aan doen om bovenstaande scenarios af te wenden.
✊Revolutie! — Dit is het vertrekpunt van Half-Earth Socialism, een retro-simulatiegame waarin je wordt aangesteld als de hoofdplanner van Gosplant, een planningsorganisatie die de kapitalistische schade aan de planeet moet fixen. Gosplant is opgericht na de socialistische revolutie van 02022, en jij mag als speler bepalen hoe je het gaat doen: met kweekvlees en/of regeneratieve landbouw, een cap’n’trade op geboorterechten of door iedereen verplicht veganistisch te maken. Edwin probeerde het uit, maar werd niet herkozen omdat hij te weinig rekening had gehouden met de politieke facties binnen de revolutionaire regering. Ben je niet van ’t gamen? De plannen in de game komen voort uit het gelijknamige boek Half-Earth Socialism; A Plan to Save the Future from Extinction, Climate Change and Pandemics, uitgegeven bij Verso.
🚀 Van Solarpunk naar Terrapunk — We schreven recent uitgebreid over Solarpunk (#0033), de positieve toekomstesthetiek met lommerrijke, groene steden, ambachtelijke mode en architectuur, glas-in-lood-zonnepanelen en kleine gemeenschappen die samen de ecosystemen restaureren. Maar voor sommigen voelt dit allemaal te veel als een terug-naar-de-natuur-verbeelding van zweverige hippies, en spat er te weinig avontuurlijkheid vanaf. Dit is in elk geval wat Jack Nasjac dacht. Hij zette er daarom zijn eigen toekomstethos en -esthetiek tegenover, Terrapunk, en schreef er ook meteen een manifesto voor. Een fragment:
‘Terrapunk is the rebellion against stagnation. Terrapunk is movement towards the future. Terrapunk is the rallying cry of the builders, the individuals, the founders, the leaders – the creators.
On the most fundamental level, to be terrapunk is to understand the elements and know how to transform them to improve yourself and humanity.’ (Lees hier verder)
Dank aan Pepijn Vloemans voor deze tip. Pepijn heeft zelf overigens ook een hele fijne nieuwsbrief: Het principe van optimisme.
🔀 De Epische Energietransitie —De afgelopen honderd dagen namen we deel aan Hydromax, het eerste onderzoeksproject van Foreland Studio’s, waar we samen met ontwerpers en kunstenaars de energietransitie zijn ingedoken. Zo’n driekwart van de broeikasgassen die de mensheid uitstoot is het resultaat van het verbranden van fossiele brandstoffen. Waterstof is hierin een contentieus onderwerp. Sommigen zien het als een oplossing voor allerlei moeilijk te decarbonizen industriële processen, anderen als een rookgordijn en een exitstrategie van de fossiele industrie. Wat je er ook van mag vinden, waterstof biedt in ieder geval een interessante kijk op de complexiteit, de schaalgrootte en de politieke dimensies van de energietransitie.
3 juni en 4 juni is de groepsshow van Hydromax op de clean tech campus IPKW in Arnhem. 3 juni is van 16:00 tot 17:30 een programma met aansluitend een borrel. Aanmelden is verplicht, en kan via sabine@foreland.eu 4 juni is de campus van 13:00 tot 17:00 open voor publiek.
Samen met industrieel ontwerper Willem van der Sluis verkennen wij binnen het Hydromax-project het volgende speculatieve scenario: Wat als we wereldwijd alle pijplijnen, supertankers, boorplatformen en raffinaderijen zouden gebruiken om schone energie te genereren, te transporteren en op te slaan? Hoe zou dat werken? Wat zou dat opleveren? En wat vinden we daarvan?
De Chronoleesmap
📂
⚖️ Standaardisatie zonder centralisatie — Onderzoekers zijn erachter gekomen dat handelaren van Europa tot Babylon zo’n 3000 jaar geleden allemaal dezelfde gewichtseenheden gebruikten met gemiddeld niet meer dan zo’n 5% afwijking. Dat betekent dat er in de bronstijd effectief een enorme vrije markt bestond, waar handelaren er onderling voor zorgden dat hun wegschalen en gewichten dezelfde waardes aangaven. [link]
Deze spoelvormige gewichten komen uit Tiryns, in het huidige Griekenland, en wogen hetzelfde als hun tegenhangers in andere delen van Europa en het Midden-Oosten.
🛡️Middeleeuwse Vegetariërs — Het beeld van de kasteelheer en zijn gevolg die stukken vlees van het bot kluiven is in onze populaire verbeelding gegrift. Maar bioarchelogen zijn erachter gekomen dat vlees een andere rol speelde dan tot nu toe werd gedacht, en dat het dieet van zowel de adel als de boeren grotendeels vegetarisch was. [link]
🌳 Natuurkracht — MIT Digital Structures Research Group gebruikte de vertakkingspunten van bomen, die normaliter in de houtindustrie weggegooid worden, als constructieve knopen in draagconstructies. Wanneer je dichterbij de oorspronkelijke functie van de natuur blijft is die een stuk waardevoller te gebruiken. [link]
🤖 Hoe bewust is de kunstmatige intelligentie die we al hebben? — Kunstmatige-intelligentie-tijdschrift The Gradient gaat in hun podcast het gesprek aan met bewustzijnsfilosoof David Chalmers. Het is een technische, maar diepgravende discussie over wat bewustzijn is. Als het iets fundamenteels is in ons universum, zijn er dan gradaties van bewustzijn in alles? En als dat zo is, hoe bewust is de huidige AI dan al? [🎧 link]
✨ Nachtverkeer — De gemeente Montpellier besloot de verlichting op de grote wegen ’s nachts uit te laten, en daarmee de nachtelijke ecologie minder te verstoren. De taxichauffeurs moeten er nog even aan wennen, maar het is een goed begin. [link]
📺 Chrononauten TV — De Chronoscoop is een YouTube-playlist waar wij regelmatig video’s aan toevoegen die wij de moeite waard, grappig of om andere redenen intrigerend vinden. Van trailers tot wetenschapsvideo’s en van mini-docs tot podcasts. We deden het eigenlijk vooral voor onszelf, maar dachten: waarom delen we het niet gewoon, dus bij deze. Het is een fantastisch allegaartje en interessanter dan een avondje Netflixen (volgens ons dan). [link]
👋
Tot slot: Christiaan schuift maandag 23 mei om 20:00 aan bij de boekpresentatie van De mythes van de toekomst, Het neoliberalisme voorbij van Yannick Dujardin in Pakhuis de Zwijger. Dujardin is toekomstonderzoeker en docent aan de Erasmushogeschool in Brussel, en onderzoekt in het boek de mythes die ons denken over de toekomst vormgeven en hoe we op structurele wijze alternatieve toekomsten kunnen verbeelden. De avond is zowel fysiek als online te volgen.
Wij zijn Edwin en Christiaan. In de Atlas van het Lange Nu duiden we onze snel veranderende wereld. We doen dit vanuit het perspectief van de langetermijndenker. Hoe begrijpen we onze tijd als we verder kijken dan dagkoersen, kwartaalverslagen en verkiezingscycli? Als we het moment waarin we denken te leven oprekken tot decennia, eeuwen en zelfs millennia – wat zien we dan?
⚠️ Eerst even dit: onlangs heeft Google z’n spam-instellingen aangescherpt waardoor wij, en ook andere nieuwsbrieven, opeens automatisch in de spam-folder belanden. Wil je dit voorkomen, dan helpt het om ons emailadres (ed+chris@dechrononauten.nl) toe te voegen aan je contacten.
Wat waren onze ambities, wat zeggen de statistieken, wat hebben we geleerd van een jaar schrijven en hoe kijken we vooruit? Deze week wat mijmeringen over één jaar De Chrononauten en de Atlas van het Lange Nu – inclusief een paar zinnen over deze gave doch best wel onhandige titel.
🥳
Allereerst onze eigen ervaringen van het afgelopen jaar:
Het schrijven van een wekelijkse nieuwsbrief is erg leuk, alsook best stressvol af en toe. In het beste geval maken we trendanalyses, verkennen we nieuwe denkramen en ontwikkelen we toekomstscenario’s. In het slechtste geval hebben we hier helemaal geen tijd voor.
Het schrijven van de nieuwsbrief is dus ook ietwat frustrerend. Want eigenlijk was er bijna nooit genoeg tijd. (Dat gezegd, we voelen ons de koning te rijk dat we überhaupt tijd hebben voor het schrijven van deze nieuwsbrief.)
Dat gebrek aan tijd is onze eigen schuld. Tegelijkertijd met de lancering van deze nieuwsbrief vonden we dat het tijd was om te beginnen met het schrijven en tekenen van een dikke illustratieve reisgids naar de toekomst van Amsterdam. Dit is een project dat al hééél lang in de steigers stond, maar waar we maar niet aan toe kwamen. Naast het draaiend houden van Studio Monnik, hadden we het laatste jaar dus twee schrijfprojecten.
Dit beeld komt uit ons boek in wording, Alles Komt Goed (extra punten voor wie deze Amsterdamse locatie herkent). Het is een illustratieve reisgids naar een duurzame en gelijkwaardige toekomst. De gids neemt je mee naar Amsterdam in het jaar 02091. We maken Alles Komt Goed met graphic novelistJan Cleijne. Het komt dit najaar uit bij Concerto Books.
Van narrowcasten naar broadcasten
📡
Voor degenen die zich onlangs hebben ingeschreven en ons verder nog niet kennen: Met Studio Monnik ontwikkelen we trendbriefings, strategische verkenningen en scenarioworkshops. Dit doen we voor bedrijven en overheden, in binnen- en buitenland. Het is leuk en interessant werk. We werken op strategisch niveau en door de samenwerkingen leren we continu.
Er is alleen één groot nadeel aan deze opzet: ons werk blijft binnenskamers. Het is namelijk onze heimelijke missie om het langetermijndenken onderdeel te maken van het publieke discours en de culturele verbeelding. Gezien die missie is binnenskamers daarom niet ideaal. We doen met Studio Monnik aan narrowcasten, maar we willen juist broadcasten.
Dit is waarom we, gedeeltelijk, de overstap willen maken van een adviespraktijk naar een mediapraktijk. We willen onze werkwijze meer laten gelden in het publieke domein, door om te schakelen van een advieslogica naar een redactielogica. We willen minder reageren en meer uitgaan van wat wij denken dat belangrijk is voor onze samenleving in deze transitietijden.
Het schrijven van deze nieuwsbrief en het maken van Alles Komt Goed is onze manier om deze omschakeling te forceren. Eerst in het diepe springen en dan pas leren zwemmen. Als we eerlijk zijn, is dat onze natuurlijke modus operandi. Het is ongetwijfeld niet de handigste strategie, qua stressmanagement, maar wij hebben het blijkbaar nodig als we spannende u-turns willen maken. Anders blijven we alles maar voor ons uit schuiven en dan blijft de waan van de dag leidend.
Bij de omschakeling hoort ook een ander verdienmodel. Simpel gezegd, we moeten geld gaan verdienen met het zijn van een ‘interessante stem’ in de publieke ruimte. Zodat we straks financieel niet meer afhankelijk zijn van onze adviespraktijk. Niet dat we daarmee willen stoppen, integendeel. Ons werk ‘in het veld’ levert altijd veel nieuwe inzichten op.
Wanneer Freemium?
💸
Toen we de nieuwsbrief vorig jaar begonnen, schreven we dat we op de korte termijn wilden overstappen op een freemium-abonnementsmodel. Dit is nog niet gebeurd, maar het is wel nog steeds het plan.
We hopen dat de kopij van Alles Komt Goed voor de zomer af is – geredigeerd en al – en dat het boek ergens eind 2022 in de winkels ligt. (Hopelijk voor de feestdagen 🎁 ) Vanaf september kunnen we dan al onze ‘vrije’ tijd besteden aan de nieuwsbrief. Begin november – voor de lancering van Alles Komt Goed – willen we dan overstappen op een freemium-model. Alle lezers voor wie ons werk van toegevoegde waarde is, hebben dan de mogelijkheid om ons te steunen.
Hoe zo’n freemium-model precies in elkaar zit – wie heeft er toegang tot wat – daar denken we nog over na. Waarschijnlijk zal het voor de niet-betalende lezers niet veel verschil maken met de huidige opzet van om de week een nieuwsbrief.
In september gaan we overigens weer terug naar één nieuwsbrief per week. We broeden nog op wat dit redactioneel gaat betekenen. We willen sowieso eens per maand een longread sturen. Ook willen we meer doen met toekomstverbeelding. We denken eraan één keer per maand een indruk te geven van het Amsterdam uit Alles Komt Goed. Waarin we, aan de hand van een geïllustreerde anekdote uit 02091, vertellen welke trends en ontwikkelingen daaraan ten grondslag liggen.
Op termijn willen we genoeg verdienen zodat we een kleine redactie kunnen samenstellen, om zo relevante en geloofwaardige toekomstscenario’s uit te kunnen werken in (bewegend) beeld. Dit doen we nu al voor klanten, maar we willen het ook doen aan de hand van relevante of actuele kwesties die we vervolgens met jullie kunnen delen. We willen jullie meenemen naar nieuwe interpretaties van het verleden en naar duurzame en gelijkwaardige toekomsten. Zodat we, samen met jullie, inzicht ontwikkelen in de wereld van vandaag de dag, de trends die deze wereld vormgeven en de mogelijkheden die ze bieden.
Voor klanten werken we veel met user-journeys. We creëren een toekomstige wereld, waarin bepaalde maatschappelijke trends zijn doorgetrokken, en waarin we vervolgens onderzoeken wat dit betekent voor het dagelijks leven van een set aan fictieve karakters. Zo leren we deze trends beter te begrijpen. Hoe tof als we user-journeys kunnen maken die de grote vragen verkennen waar we als samenleving nu voor staan? Hierboven een screenshot uit de user-journey van Zoey, een gebruiker van het kunstmatige intelligente onderwijsplatform Bloom. Kijk de video hier (9min)
De volgende vraag is uiteraard: zitten jullie hier eigenlijk wel op te wachten? Is er een markt voor toekomstdenken zoals wij er vorm en inhoud aan geven? Welke reacties hebben we gekregen en wat zeggen de statistieken?
De reacties, tot nu toe, zijn zonder uitzondering positief. Maar dat zegt helaas niet zoveel. De mensen die er niets aan vinden schrijven zich namelijk gewoon stilletjes uit.
Volgens de statistieken hebben van onze eclectische beginlijst van ongeveer 1000 man zich gedurende het afgelopen jaar ongeveer 200 mensen uitgeschreven. Een deel van hen las namelijk geen Nederlands, en iedereen kreeg natuurlijk opeens een stuk vaker mail van ons dan voorheen. Tegelijkertijd hebben zich sinds vorig jaar 512 nieuwe leden aangemeld. Dit is organische groei (zonder betaalde promotie). Het openingspercentage bij deze nieuwe abonnees is 53 en nog niemand is ons zat geworden en heeft zich uitgeschreven. Deze cijfers zijn, als je de online experts moet geloven, behoorlijk goed voor een inhoudelijke nieuwsbrief van auteurs die geen publiek profiel hebben en geen reclame maken.
Vooral het uitschrijfpercentage van 0 procent bij onze nieuwe lezers stemt hoopvol. Dat betekent dat we diegenen die ons via-via gevonden hebben en die bewust voor de nieuwsbrief gekozen hebben niet teleurstellen. Het schijnt dat de eerste 1000 nieuwe lezers relatief veel tijd kost. Maar dat, als je het tot die tijd kan volhouden, je lezerslijst daarna sneller opbouwt. We gaan het meemaken. We houden sowieso vol!
Andere feedback die we vaak horen is dat onze mails lang zijn en dat lezers niet de tijd hebben om ze allemaal te lezen. Tegelijkertijd worden de longreads juist het meest gewaardeerd. Dit merken we aan de feedback en aan de nieuwe aanwas in de week daarna. Het enige wat we kunnen zeggen is dat de lengte van onze nieuwsbrieven deels voortkomt uit de aard van het beestje – we maken historisch-futuristische analyses – en deels wordt veroorzaakt door tijdgebrek. Bondigheid kost tijd. Dus meer tijd, bondiger en beter gestructureerde essays. We gaan ervoor!
Deze vijf nieuwsbrieven waren het populairst het afgelopen jaar:
Al met al is het eerste jaar dus best goed gegaan, denken wij. We hopen uiteraard dat we met het publiceren van Alles Komt Goed meer publiek profiel krijgen waardoor meer mensen onze nieuwsbrief weten te vinden.
Verder dromen we ook al stiekem over een nieuw boek. Een non-fictie boek waarin we schrijven over de grote culturele en technologische ontwikkelingen en hoe deze de 21ste eeuw zullen gaan vormgeven. Een soort ‘Korte Geschiedenis van de Komende Tachtig Jaar’. En om niet wederom in een tijdkramp terecht te komen, leek het ons een interessant idee om dit hier, in de Atlas van het Lange Nu, als feuilleton voor te publiceren. Zo hopen we twee vliegen in een klap te slaan.
Maar goed, dit zijn slechts dromen. Eerst zien wat 02022 ons (en jullie) gaat brengen.
Nog een laatste verjaardagsoverweging, over de wat ons betreft prachtige en poëtische titel ‘De Chrononauten en de Atlas van het Lange Nu’: Het is een lastige voor de tong, we weten het. Veel mensen struikelen over het woord chrononauten. De marketinggoeroes onder jullie hadden ons daar al voor gewaarschuwd. Eigenwijs, dat is wat we zijn.
Toch vinden we ‘Atlas van het Lange Nu’ nog steeds een mooie titel, dus die hebben we de afgelopen weken stilletjes als hoofdtitel naar voren geschoven. Bij gebrek aan betere ideeën gaan we hier voorlopig mee door. (Overigens zijn ook hier commentaar en suggesties welkom.)
Tot zover wat van onze mijmeringen over het afgelopen jaar. Zoals altijd zijn we benieuwd naar wat deze nieuwsbrief voor jullie betekent – hoe jullie het lezen en hoe jullie de content ervaren. Dus schroom niet en laat het ons weten.
Groetjes,
Christiaan & Edwin
Pssst, Studio Monnik heeft vorige week een nieuwe website gekregen. Check it out.
👋 Wij zijn Edwin en Christiaan. In de Atlas van het Lange Nu duiden we onze snel veranderende wereld vanuit het perspectief van de langetermijndenker. Hoe begrijpen we onze tijd als we verder kijken dan dagkoersen, kwartaalverslagen en verkiezingscycli? Als we het moment waarin we denken te leven oprekken tot decennia, eeuwen en zelfs millennia – wat zien we dan?
In deze van-alles-wat-editie 🕸️ Nieuws uit het Chrononautennetwerk 📂 Een dossier update over de toekomst van vertrouwen 🧑🚀 Een speculatieve kijktip: Station Eleven en tot slot 👓 De Chronoleesmap met daarin de interessante artikelen die wij de moeite waard vonden. Veel plezier!
Uit het Chrononautennetwerk
🕸️
De Eeuw van Felix ⏳ Schrijver en socioloog Ruben Jacobs onderzoekt al een poos hoe we ons kunnen verhouden tot de klimaatcrisis. Hoe we ervoor kunnen zorgen dat we niet verlamd raken door het feit dat de planeet door ons toedoen steeds onleefbaarder wordt. Maar als hij vader wordt van Felix, wordt deze vraag opeens écht persoonlijk. Wat hij altijd al wist, komt nu op emotionelere en directere manier binnen dan daarvoor. De onheilspellende toekomst is opeens een concrete plek geworden waarin Felix zal opgroeien en zijn weg moet gaan vinden. Met vernieuwde urgentie gaat Ruben in zijn boek De eeuw van Felix. Hoe houden we de aarde leefbaar voor onze kinderen? op zoek naar antwoorden op vragen zoals: waarom is de mensheid zo’n verwoestende kracht geworden? Hoe verhoud je je als individu tot deze onheilsboodschap? In hoeverre draag je verantwoordelijkheid? Hoe houd je hoop, wellicht tegen beter weten in? Welk verhaal vertel je je kind straks?
Wij zien in Ruben een fellow traveler, een echte langetermijndenker en een serieuze chrononaut, die zich op een persoonlijke, concrete maar ook poëtische manier probeert te verhouden tot iets waar wij, en jullie vast ook, dagelijks mee worstelen. Daarom bevelen wij van harte zijn nieuwe boek aan.
Het Wilde Noorden 🐰 Natuuravonturiers Joost Janmaat en Reem Saouma zien biodiversiteit, natuurschoon en wildernis waar anderen een bouwplaats, een kanaal of simpelweg de mensenwereld zien. Samen met bushcrafters, stadsecologen en natuurliefhebbers tonen zij in Het Wilde Noorden hoe Amsterdam-Noord eigenlijk een natuurgebied is waar ook mensen wonen. Ze doen dat aan de hand van twaalf expedities, met onder andere een safaritocht langs de A10 (het langste natuurgebied van Amsterdam) en door glimwormpjes te zoeken in het donkere Vliegenbos (de donkerste plek van Amsterdam). Otters, ijsvogels en kieviten, ze zijn allemaal te vinden in het groenste stadsdeel van Amsterdam, en de leukste manier om naar ze op zoek te gaan is met deze wilde natuurgids. En als je ons niet gelooft, lees de vrolijke recensies in Het Parool en NRC. Koop de gids bij je lokale boekhandel of online bij Excelsior Recordings (18,50).
Het Wilde Noorden
It’s About Time 📣 Saskia van Stein, met wie we lang geleden de tentoonstelling Werkplaats voor de Nieuwe Wereld maakten toen ze nog directeur van Bureau Europa was, is sinds kort directeur van de Internationale Architectuur Biënnale in Rotterdam (IABR), waar ze het langetermijndenken prominent op de agenda heeft gezet. Het thema voor de aanstaande editie is namelijk:It’s About Time; It’s time to act for a desirable future on a finite planet.De IABR zoekt daarom naar urgente en inspirerende projecten om eind september tentoon te stellen. Lees hier de open call over wat ze precies zoeken. De deadline is 15 mei 02022.
Dossier Update: De Toekomst van Vertrouwen
📂
De laatste tijd gaat veel van ons onderzoek over vertrouwen: hoe is vertrouwen verankerd in onze cultuur, hoe wordt het vormgegeven door informatietechnologieën en hoe is het bepalend voor de hoeveelheid complexiteit die een mens, of een samenleving, aan kan. Hieronder een aantal artikelen die ons nieuwe inzichten gaven in hoe dit thema nu in ontwikkeling is.
Tijdens het begin van de oorlog werden er beelden verspreid van acteurs waarbij nep-bloed werd aangebracht om te bewijzen dat de Russische invasie van de Oekraïne nep zou zijn. De beelden bleken van de set van een Oekraïense TV serie uit 2020 te zijn. Bron: BBC
🤕 Crisis Actor — ‘Deze slachting is in scène gezet’. Aan de Russische zijde van de informatieoorlog is horen we dit verweer regelmatig als er in de Westerse media gruwelijke beelden verschijnen van de consequenties van het gedrag van het Russische leger. Acteurs, decors, make-up het complete arsenaal van de film en televisie industrie zouden gebruikt worden. Vervolgens wordt er verwarring te gezaaid met ‘kijk het is een crisis acteur’ of ‘kijk dat lijk daar beweegt nog’. De werkelijkheid wordt vloeibaar en niks lijkt nog te vertrouwen.
‘The notion of a crisis actor proposes something horrifying — that everything you see on the news is fake, that nothing is real, that you can’t trust anything, that even photographs and television footage are lying to you. But its true purpose is reassurance: If these images are faked, you need not respond to them. You can believe anything you want; there is nothing in what you’re seeing that should force any kind of introspection or change in attitude.’ — Suspension of Belief – Colin Dickey (Real Life)
🗯 After Babel — Vooraanstaand sociaal psycholoog Jonathan Haidt schreef een uitgebreide long read voor The Atlantic, waarin hij de desintegratie, versnippering en het wantrouwen in de publieke en politieke sfeer analyseert sinds de opkomst van sociale media. Hij laat zien hoe likes, shares en anonimiteit extreem gedrag en een mob-mentaliteit cultiveren. Zijn argumentatie en zijn suggesties voor oplossingen komen overeen met ons idee voor het decentrale digitale paspoort dat we in #0031 en #0032 verkenden.
‘Perhaps the biggest single change that would reduce the toxicity of existing platforms would be user verification as a precondition for gaining the algorithmic amplification that social media offers.
Banks and other industries have “know your customer” rules so that they can’t do business with anonymous clients laundering money from criminal enterprises. Large social-media platforms should be required to do the same. That does not mean users would have to post under their real names; they could still use a pseudonym. It just means that before a platform spreads your words to millions of people, it has an obligation to verify (perhaps through a third party or nonprofit) that you are a real human being, in a particular country, and are old enough to be using the platform. This one change would wipe out most of the hundreds of millions of bots and fake accounts that currently pollute the major platforms. It would also likely reduce the frequency of death threats, rape threats, racist nastiness, and trolling more generally. Research shows that antisocial behavior becomes more common online when people feel that their identity is unknown and untraceable.’ — Why the Past 10 Years of American Life Have Been Uniquely Stupid – Jonathan Haidt (The Atlantic)
🤫 Low-information system — Autoritaire regimes zoals Rusland en China zijn volgens Thomas Friedman low-information systems. Hoewel autocraten groots en voortvarend te werk kunnen gaan, iets waar Westerse democratieën soms jaloers op zijn, worden de keuzes aan de top gemaakt op basis van informatie die vervuild is door leugens, zelfcensuur en corruptie. Westerse democratieën zijn daarentegen high-information systems. Dat is soms lastig, want niet alle informatie is eenduidig en overzichtelijk, maar het is op de lange termijn wel veerkrachtiger.
‘High-coercion authoritarian systems are low-information systems — so they often drive blind more than they realize. And even when the truth filters up, or reality in the form of a more powerful foe or Mother Nature slams them in the face so hard it can’t be ignored, their leaders find it hard to change course because their claims to the right to be presidents-for-life rest on their claims to infallibility. And that is why Russia and China are both now struggling.’ — China and Russia Are Giving Authoritarianism a Bad Name – Thomas L. Friedman (The New York Times)
📖 Lees Crisis — Soms lijkt het alsof de erosie van de publieke sfeer vooral te wijten is aan de opkomst van nieuwe technologieën, maar daarmee verwikkeld is ook het verlies van oude vertrouwde skills zoals lezen. Onze leesvermogens zijn namelijk diep verweven met het vermogen om reflectief, rationeel en kritisch na te kunnen denken. Zoveel wordt duidelijk in Yra van Dijks bespreking van het boek De lezende mens. De betekenis van het boek voor ons bestaanvan Ruud Hisgen en Adriaan van der Weel:
‘Niet alleen dát we lezen is van belang voor het mens-zijn, maar ook hóe we lezen: bladerend, diep analytisch of “geabsorbeerd”. Het is geen verrassing dat de laatste twee soorten lezen het meest in gevaar zijn nu we vooral lezen via digitale media. Geabsorbeerd lezen wil zeggen dat je door een verhaal wordt meegesleept. Voor “diep lezen” (waar een apart hoofdstuk aan gewijd is) laat je dat juist niet gebeuren, en houd je een zekere afstand tot de tekst omdat je je kritisch en analytisch opstelt: wat staat er nu echt en waarom staat het er zo?
Het is een leeshouding die in het onderwijs te weinig wordt geoefend en diep lezen is dan ook waar Nederlandse leerlingen slecht op scoren in internationale vergelijkingen. Van der Weel en Hisgen beschrijven hoe complex leren lezen is voor het brein en wat daarin allemaal moet gebeuren, en wat een ingewikkelde dingen we eenmaal kunnen als we “diep” kunnen lezen. Precies omdat diep lezen zo moeilijk is, kiezen jongeren eerder voor het bekijken van beelden en korte tekstjes op hun schermen.’
Zelden zagen we een serie die zo overeenkwam met het huidige tijdsgewricht. Dreigend, apocalyptisch en unheimlich, maar tegelijkertijd ook hoopvol en troostrijk. Station Eleven vertelt het verhaal over een pandemie die binnen een paar dagen praktisch de hele aardse bevolking uitroeit en hoe de overlevers daarna het leven weer oppakken. Niet op de bombastische manier die we van rampenfilms en het post-apocalyptische filmgenre gewend zijn, maar verstild, traag, mysterieus en soms moeilijk te volgen. En toch blijf je kijken, en wil je weten hoe het met de overlevenden afloopt. De wereld die tussen de ruïnes verrijst heeft Solarpunk-achtige kwaliteiten (zie #0033) en voelt onthaast, met ruimte en tijd voor de medemens, en voor nieuwe mythes en legendes, en Shakespeare! Wij zeggen: kijken! En als je ons niet gelooft, ook de Volkskrant, NRC en de VPRO Gidsschreven lovende kritieken. Kijk de trailer (IMDB) of begin meteen met kijken op Ziggo. Dank aan Dan Hassler-Forest voor deze hele fijne tip!
Station Eleven
De Chronoleesmap
👓
👾 Metaverse Smetaverse — In plaats van dat we een scherm op ons hoofd zetten, zou het waarschijnlijkere scenario wel eens kunnen zijn dat de oppervlakken in onze dagelijkse omgeving steeds schermachtiger gaan worden. Lees: Magic Carpets – Chenoe Hart (Real Life)
📉 Degrowth — Degrowth is going mainstream. Sinds de oprichting van het Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC) in 1990 heeft het panel het woord ‘degrowth’ nog nooit in de mond genomen, maar in het laatste rapport werd het maar liefst 15 keer genoemd. Timothée Parrique ploos het uit.
📈 Scifi Energy — Hoe zou de aarde eruitzien als het ooit in de verre toekomst alle energie zou gebruiken die het tot haar beschikking had? Met andere woorden, hoe zou een planetaire beschaving eruitzien als deze zo’n kleine tienduizend keer meer energie zou consumeren als vandaag? Dat zou in 02370 bereikt kunnen worden als we op dezelfde exponentiële manier doorgroeien als vandaag. Een groep architecten zocht dit speculatieve scenario uit in Backcasting Kardashev One (Strelka Mag).
🐋 Comeback Whales — Even wat positief natuurnieuws: De bultrug is terug, en ook met andere walvissoorten gaat het een stuk beter. Al blijft de klimaatcrisis natuurlijk als een donkere wolk boven dit goede nieuws hangen. Lees: The Portentous Comeback of Humpback Whales – Veronika Meduna (Nautilus).
🌳 Phytomining — Niet alleen mensen doen aan mijnbouw, planten ook, maar dan wel op zonne-energie en veel efficiënter dan mijnbouwers en hoogovens. Lees: Down on the Farm That Harvests Metal From Plants (The New York Times).
💀 Reset Romantiek — Wat als de moderne maatschappij door een of andere ramp compleet in zou storten. Een pandemie, een kernoorlog, een meteoor. Dan zouden we helemaal opnieuw kunnen beginnen… Toch? Een mooi, doch enigszins macaber idee. De geschiedenis van rampen, oorlogen en ineenstortende beschavingen laat echter zien dat onze maatschappelijke instituties en dagelijkse routines ongekend veerkrachtig zijn. De bron van grootse veranderingen blijkt uiteindelijk vooral vanuit de mens voort te komen, en niet uit rampspoed en vernietiging. Collapse Won’t Reset Society – Adam Van Buskirk (Palladium).
🌍 Stewart Brand — John Markoff schrijft al zijn hele leven over de bijzondere cultuur van de hippie-hackers van Silicon Valley, en wie daarin natuurlijk niet kan ontbreken is Stewart Brand. De godfather van het lange nu, bedenker van de term ‘personal computer’ en de grondlegger van de Whole Earth Catalog, de counterculture bijbel van de babyboom generatie. The New York Times publiceerde een aangepast artikel uit Markoffs nieuwe boekWhole Earth: The Many Lives of Stewart Brand, met daarin de volgende wijsheden van Stewart Brand over wat voor hem langetermijndenken eigenlijk inhoudt:
‘“If you change your perspective from futurist to long-term thinking, everything gets better,” he said. “Because long-term thinking invites you to consider at least an equal amount of past to whatever amount of future you’re considering.”
“It showed us that long-term thinking is at its best, not in terms of long-term planning century by century or utopian planning,” he said. “But you’re trying to keep all the kinds of options that are currently available open — don’t lose options. What progress consists of is adding more options.”’
👋 Wij zijn Edwin en Christiaan. In de Atlas van het Lange Nu duiden we onze snel veranderende wereld vanuit het perspectief van de langetermijndenker. Hoe begrijpen we onze tijd als we verder kijken dan dagkoersen, kwartaalverslagen en verkiezingscycli? Als we het moment waarin we denken te leven oprekken tot decennia, eeuwen en zelfs millennia – wat zien we dan?
In de notitie van vandaag verkennen we Poetins Rusland door de lens van het Lange Nu. Het westerse onbegrip voor Poetins beweegredenen is namelijk veelzeggend. Dat we hem bijvoorbeeld blijven wegzetten als irrationeel of van-het-padje zegt evenveel over ons als over Poetin en de culturele context waarin hij zich bevindt.
Vandaag in de Atlas van het Lange Nu dus een profiel van Poetin en Poetins Rusland. Vanuit welk wereldbeeld neemt Poetin beslissingen? Hoe verhoudt dit wereldbeeld zich tot de machtsstructuren binnen de Russische staat? En waarom vinden we het toch zo moeilijk om ons in Poetins beweegredenen te verplaatsen? Dit zijn de vragen die we vandaag, in deze longread (ongeveer 35 min. leestijd), zullen verkennen.
Maar eerst:
Slachthuis Vijf
Voordat we uitzoomen en ons verdiepen in de historisch-futuristische context willen we eerst zeggen dat het nieuws uit Oekraïne ons diep raakt. De situatie is meer dan hartbrekend. De beelden van diegenen die hun geliefden of hun kinderen verliezen, de verschrikkingen in Boetjsa, de oorlogsmisdaden, ze staan gebrand op ons netvlies.
Alsook de moed en veerkracht van een bevolking die zich weigert neer te leggen bij het brutalisme dat nu op hen neerdaalt. Nu Poetins blitzkrieg heeft gefaald, is het Russische leger teruggevallen op een ‘oudere’ vorm van oorlogsvoering. Een vorm waarbij het moderne onderscheid tussen militair en burger overboord is gegooid. Een onderscheid dat overigens nooit onderdeel is geweest van het Russische militaire denken.
Om een idee te krijgen van de transformatieve kracht van modern militair geweld, en wat dit met je kan doen als mens, raden we je aan het theaterstuk Slachthuis vijf van Erik Whien te bezoeken. Het stuk ging vorige week vrijdag in première en is, helaas, onverwacht actueel. Het kreeg vijf van de vijf ballen in NRC.
Slachthuis vijf is gebaseerd op Slaughterhouse-Five, de speculatieve roman van Kurt Vonnegut uit 1969. Het semi-autobiografische verhaal volgt Billy Pelgrim, een Amerikaanse soldaat die als krijgsgevangene getuige is van het afschuwelijke bombardement van Dresden, tijdens de Tweede Wereldoorlog. Die ervaring versplintert zijn grip op tijd en ruimte. Billy raakt unstuck in time.
De kracht van Slaughterhouse-Five is dat het een intiem en ontroerend verhaal is, dat tegelijkertijd een brute waarheid openbaart: geweld breekt, zowel dingen als mensen, in alle opzichten. Het is, wat ons betreft, één van de krachtigste anti-oorlogsboeken ooit geschreven.
Poetins Rusland in het Lange Nu
✦
Na zes weken vechten is Poetins oorlog voor de meeste mensen nog steeds onbegrijpelijk. De beslissing om Oekraïne binnen te vallen, hoe makkelijk Poetin de Russische economie hiervoor opoffert, het brutalisme dat zijn leger tentoonstelt terwijl de wereld meekijkt, de minachting voor mensenlevens en humanistische waarden – het lijken de handelingen van een groteske filmschurk.
Maar omdat Poetin een enorm arsenaal aan nucleaire wapens tot zijn beschikking heeft, die hij dreigt in te zetten als hij zijn zin niet krijgt in Oekraïne, is een dieper inzicht in zijn motieven en denkkaders belangrijk. In de westerse media zien we nu drie dominante narratieven bovendrijven die Poetins handelen van context proberen te voorzien.
Superkort samengevat zijn dit de verhaallijnen die we nu, elkaar vaak overlappend, steeds zien terugkomen:
Poetin is als KGB-man getraumatiseerd door de Val van de Muur en ziet de democratisering – die zich uit in de uitbreiding van de NAVO en de EU en de culturele verwestering – in Ruslands periferie en in de Russische traditionele invloedsfeer als een grote bedreiging. Hij weet opkomende democratiseringsbewegingen tot nu toe overigens behoorlijk effectief in te dammen.
Poetin is gefascineerd door het idee van Russkiy Mir, de Russische culturele wereld, en wil het oude imperium weer een kracht van betekenis maken in de mondiale geopolitiek. Deze visie is geworteld in historisch denken. De toekomst als Imperiaal Rijk leunt in deze visie op een sterke krijgsmacht, een groot Euraziatisch territorium, gecentraliseerde besluitvorming en de Orthodoxe kerk.
Poetin heeft zichzelf tijdens de Covid-pandemie geïsoleerd in een echokamer van gelijkgestemde KGB-maatjes. Hierdoor heeft hij de reactie van het Westen onderschat en de kracht van zijn eigen leger overschat. Omdat hij zichzelf in een hoek heeft gedreven zal hij blijven escaleren totdat hij een voor zichzelf eervol compromis kan behalen.
Het zijn alle drie waardevolle lenzen op Poetin en Poetins Rusland. Ze zijn alle drie goed onderbouwd. (Voor uitgebreidere uiteenzettingen van de drie hierboven beschreven narratieven, lees dit interview met Viola Hill, dit opiniestuk van Jane Burbank, beluister deze podcast met Timothy Snyder of lees dit stuk in de Correspondent over hoe homorechten symbolisch zijn geworden voor culturele verwestering.)
Poetin als Lord Voldemort, door Kawu, in Wilda, Poznan in Polen. Iets verderop staat Volodymyr Zelensky als Harry Potter. De vergelijking gaat beter op dan we in eerste instantie geneigd zijn te denken. In Harry Potter and the Sorcerer’s Stone zegt Voldemort het volgende: ‘There is no good and evil, there is only power and those too weak to seek it.’ We zullen straks zien dat deze zienswijze niet ver van Poetins culturele mindset ligt. Alsook dat zo’n culturele mindset historisch gezien niet ongewoon is.
Het probleem met bovenstaande narratieven is dat ze cultureel oppervlakkig zijn. Ze verklaren niet waarom iemand als Poetin überhaupt zoveel macht naar zich toe kan trekken. Of, met andere woorden, wat zegt de concentratie van de politieke en de economische macht bij een kleine groepje oligarchen over de Russische samenleving? Hoe wordt macht in Rusland begrepen, ervaren en uitgeoefend?
En gerelateerd aan deze vraag: de drie narratieven verklaren niet de onverschilligheid die Poetin & Co laten zien ten opzichte van menselijk lijden. Want dat is misschien wel het grootste mysterie voor een westers publiek. Niet alleen het lot van de mensen in Oekraïne, maar ook de dramatische gevolgen van de economische isolatie voor de gewone Rus lijken Poetin & Co Siberisch koud te laten. Wat zegt deze wreedheid en onverschilligheid over Poetin en Poetins Rusland?
Als we daarentegen een stapje terugdoen, uitzoomen, en Poetins Rusland vanuit de lens van het Lange Nu bekijken, dan zien we de contouren van een diepere culturele context. Een context die niet alleen Poetins denken en handelen markeert, maar die ons ook veel vertelt over hoe macht vandaag de dag werkt in Rusland. Het verklaart ook, voor een deel, waarom het Westen zoveel moeite heeft om Poetin in te schatten en zijn gedrag te voorspellen.
Poetin was, achteraf gezien, behoorlijk helder over zijn ambities, zijn zorgen en zijn bezwaren. Hij schreef erover, hij speechte erover en hij praatte erover met westerse politici. Poetins wereldbeeld is alleen zo ver verwijderd van de belevingswereld van de meeste westerse politici dat ze zijn waarschuwingen en zijn argumenten gewoon niet hoorden, of niet serieus namen.
Na Poetins annexatie van de Krim in 2014, heeft Angela Merkel (die Russisch praat) in een telefoongesprek met Obama gezegd dat ze er niet helemaal zeker van was of Poetin wel in contact stond met de werkelijkheid. Hij leeft ‘in another world’, zou ze tegen Obama hebben gezegd.
De vraag is: in welke wereld? (En waarom zijn we daar, zeven jaar later, nog steeds niet achter?)
Drie Historisch-Futuristische Archetypes
🛡️ 👔 💛
In onze notitie van 12 februari 2022, over de toekomst van maatschappelijk vertrouwen, schreven we over ons historisch-futuristisch denkraam; onze gereedschapskist waarmee we culturele en technologische ontwikkelingen duiden en toekomstscenario’s maken.
Binnen dat denkraam duiden we de ontwikkeling van de westerse moderniteit, wat eraan voorafging en wat erop kan volgen. Eén van de manieren waarop we het denkraam kunnen gebruiken is door de westerse geschiedenis onder te verdelen in drie cultureel-historische archetypes: de Homo Nobilis, de Homo Economicus en de Homo Romanticus.
De Homo Nobilis, Economicus en Romanticus zijn drie culturele archetypes die zijn geworteld in de informatietechnologie van hun tijd.
De culturele archetypes beschrijven hoe de snelheid en de betrouwbaarheid van de informatievoorziening bepalend zijn voor (1) het dominante wereldbeeld in een bepaalde tijd of maatschappelijke context, (2) de mate van sociaal vertrouwen, (3) de complexiteit die maatschappelijke instituties aankunnen en (4) de maatschappelijke uitdagingen die weer bepalend zijn voor iemands sociale status.
Uiteraard zijn de archetypes geen historische waarheden. Het zijn lenzen waarmee we (ietwat eurocentrisch) het Lange Nu kunnen duiden. De archetypes zijn uiteraard niet wederzijds exclusief; alle drie de archetypes zijn aanwezig in een bepaalde tijd of context, maar meestal is één van de archetypes dominant.
Dat gezegd: als we door de lens van de archetypen naar Poetin en Poetins Rusland kijken, dan zien we een interessant beeld van de Russische maatschappij opdoemen – een culturele context waarin de oligarchie is ingebed, van waaruit Poetin & Co opereren en waarin hun acties begrijpelijk zijn.
Maar voordat we overgaan op een profiel van Poetin en Poetins Rusland, is het handig om de drie culturele archetypes ietwat uitgebreider te introduceren.
De wereld van de Homo Nobilis
🛡
Tot het einde van de Middeleeuwen was de dominante informatietechnologie het gesproken woord. Vertrouwen was daarom een persoonlijke aangelegenheid. Men moest eerst iemand ontmoeten, spreken, misschien zelfs fysiek aanraken, om diegene te vertrouwen. Alles draaide in deze wereld om persoonlijke banden. Vriendschap en familie waren belangrijk en men gaf zich, bij gebrek aan betrouwbare informatie, over aan het lot (of de wil van God).
In deze wereld, waarin vertrouwen persoonlijk was, waren persoonlijke eigenschappen belangrijk. Alles draaide om eerlijkheid, moed, het vertrouwen in God en, vooral, om loyaliteit. Deze zaken bepaalden je betrouwbaarheid en je reputatie. Dit was de hyper-subjectieve wereld van de Homo Nobilis; een wereld waarin iemand de hand geven een blijk van vertrouwen en intimiteit was en ‘een man een man, een woord een woord’ meer was dan een olijke tegelwijsheid.
Doordat de informatievoorziening werd bepaald door het gesproken woord, was de stroom informatie waarop de mensen hun handelen bepaalden onregelmatig en van lage kwaliteit. Omdat de kwaliteit en de kwantiteit van de informatievoorziening bepaalt hoeveel complexiteit een samenleving aankan, was het indertijd onmogelijk om gelaagde maatschappelijke instituties te bouwen. Zoiets als een rechtstaat – een geheel aan instituties die onderling samenwerken om fysieke veiligheid en een op objectieve regels gebaseerde rechtspraak te garanderen – is vrijwel onmogelijk in de wereld van het gesproken woord.
Fysieke veiligheid was in de wereld van de Homo Nobilis dus de grootste uitdaging, waardoor individuele fysieke kwaliteiten belangrijk waren. Degene die fysieke veiligheid kon garanderen, kreeg daarom de meeste sociale status. Dit vertaalde zich naar allerlei krijgshaftige normen en waarden. Voor de Homo Nobilis was oorlog een natuurlijk tijdverdrijf. Vrede – vaak seizoensgebonden – was slechts een adempauze om op krachten te komen.
Machtsstructuren waren in de wereld van de Homo Nobilis dus heel persoonlijk. Enerzijds gebaseerd op persoonlijk vertrouwen en familiebanden en anderzijds gebaseerd op het opleggen van je wil aan anderen. Dit laatste gebeurde door geweld of de dreiging van geweld. Machtsstructuren waren dus heel fragiel, want ze waren heel persoonlijk; denk bijvoorbeeld aan feodaliteit of maffiaorganisaties.
In de wereld van de Homo Nobilis gold dus het recht van de sterkste. Degene met de wil en de kracht om orde te scheppen in de chaos is de door God (of de natuur) verkozen leider. Het is de logica van de Sterke Man; de alleenheerser die, samen met een paar loyale vazallen en vertrouwde wapenbroeders, zijn wil oplegt aan het land. Zijn wil maakt wet, wat de ‘wet’ subjectief, willekeurig en afhankelijk maakt van iemands karakter of gemoed. Rechtszekerheid, the rule of law, was een onbekend begrip.
De Homo Nobilis gelooft boven alles in kracht (of macht) en in de manifestatie van kracht. Dat is ook wat glorie betekend: de zichtbare of voelbare manifestatie van pure kracht. Kracht die de Homo Nobilis als intrinsiek subjectief ervaart. Iets wat voortkomt uit mensen of uit goddelijke wezens. Zelfs natuurkrachten waren subjectieve manifestaties in zijn beleving. Voortkomend uit de wil van God. De Homo Nobilis leeft dus in een diep subjectieve werkelijkheid.
Generaal Patton, de beroemde houwdegen uit de Tweede Wereldoorlog, zei dat oorlog ‘de meest magnifieke rivaliteit was waarin de mens kan meedelen. Oorlog brengt het beste naar voren; het verwijdert alles wat er niet toe doet.’ Geweld als mystiek instrument waardoor de mens nabij zichzelf kan komen. Hij heeft helaas niet Vonneguts Slaughterhouse-Five kunnen lezen. Hij stierf in 1945.
Omdat de informatievoorziening was gebaseerd op het gesproken woord en vertrouwen op persoonlijke relaties en omdat de rechtspraak subjectieve was, is de Homo Nobilis van nature dominant in low-trust societies. Tegelijkertijd creëert De Homo Nobilis, door zijn subjectieve geldingsdrang en hang naar geweld, culturele contexten met een laag sociaal vertrouwen.
De persoonlijke sfeer van vertrouwen is in de wereld van de Homo Nobilis beperkt. Gemeenschapsgevoel kwam voort uit mensen die elkaar fysiek konden ontmoeten. Uit het oog was letterlijk uit het hart. De publieke sfeer, de plek waar gedeelde normen en waarden ontstaan, was beperkt. Het bestond uit fysieke ruimten, zoals marktpleinen of raadszalen. Hier ontmoette men elkaar en ontstond een gemeenschap. (Zie voor een meer uitgebreide definiëring van een publieke sfeer en waaraan een gezonde publieke sfeer moet voldoen de nieuwsbrieven #0031 en #0032.)
In het Westen is de Homo Nobilis ‘verbannen’ naar de criminaliteit, de sportcompetitie of naar actiefilms. In uitzonderlijke situaties, waar de garantie van fysieke veiligheid vervalt, krijgt de Homo Nobilis weer een maatschappelijke rol. Lees hier Oleksandrs overwegingen.
De wereld van de Homo Economicus
👔
De dominantie van de Homo Nobilis maakte vanaf 1450 langzaam plaats voor die van de Homo Economicus, een archetype nauw verweven met de westerse Moderniteit. De Moderniteit werd vooral mogelijk gemaakt door de introductie van een nieuwe informatietechnologie. Rond 1450 vond Gutenberg de boekdrukpers uit, een uitvinding die zich snel door Europa verspreidde.
De boekdrukkunst maakte informatie schaalbaar, waardoor de sfeer van vertrouwen geleidelijk kon groeien. Er ontstond een publiek sfeer. En op den duur vertaalde dit zich naar betrouwbare maatschappelijke instituties die fysieke veiligheid, rechtszekerheid en rechtshandhaving konden garanderen. Dit alles maakte de weg vrij voor de dominantie van de Homo Economicus.
Door de boekdrukkunst leerde men vertrouwen op het gedrukte woord en de symbolische waarde van gedrukte waardepapieren. Boeken, tijdschriften, handleidingen, pamfletten, bankbiljetten, aandelen, land- en zeekaarten, diploma’s en paspoorten – gedrukt papier was waardevol om de informatie die het bevatte, maar het had ook een grote symbolische waarde: het stond voor zekerheid. De boekdrukkunst veranderde alles.
De stroom aan informatie was nu niet meer sporadisch maar periodiek. De verspreiding van pamfletten, kranten, boeken en tijdschriften creëerden een publieke sfeer. Een toegankelijk domein waarin steeds meer kennis beschikbaar was. Alfabetisme nam een grote vlucht en de publieke sfeer begon het fysieke en het persoonlijke te overstijgen. Was vertrouwen eerst heel persoonlijk, een één-op-één aangelegenheid, nu werd indirect vertrouwen mogelijk.
Door het lezen van boeken, kranten en kaarten ervaarden mensen gemeenschap en verbondenheid met anderen die ze nooit persoonlijk hadden ontmoet. In de groeiende publieke sfeer werden nieuwe meningen geformuleerd en werden nieuwe humanistische waarden gemeengoed. Er ontstonden grotere culturele, politieke en taalkundige gemeenschappen die op een gedeeld wereldbeeld en op gedeelde waarden waren gebaseerd. Gemeenschappen die leefden in de verbeelding, in plaats van in een alledaagse fysieke ervaring.
Gemeenschapsgevoel en vertrouwen werden steeds abstractere ervaringen, die werden gestut door nieuwe protocollen voor waarheidsvinding, zoals de wetenschappelijke methode en de journalistieke ethiek. Deze nieuwe protocollen verdiepten het vertrouwen in het gedrukte woord. Op deze manier kreeg de huidige high-trust society langzaam zijn vorm.
Dit abstractere gemeenschapsgevoel werd ondersteund door allerlei nieuwe instituties. Door de schaalbaarheid van informatie (en dus vertrouwen) kon de samenleving meer complexiteit aan. Er ontstonden allerlei nieuwe bureaucratische instituties die zowel effectiever als objectiever waren omdat ze persoonlijke banden overstegen. Dit uitte zich weer in een nieuw werkethos: professionaliteit. En in de negatieve concepten corruptie en nepotisme. Door het idee van professionaliteit konden onbekenden met elkaar samenwerken omdat ze erop vertrouwden dat ze on the same page zaten.
Door de opkomende humanistische cultuur ontwikkelden deze objectievere instituties zich tot de democratische rechtstaat – een complex aan instituties die fysieke veiligheid, rechtszekerheid en rechtshandhaving konden garandeerden. Door de dominantie van westerse landen vertaalde dit zich na de Tweede Wereldoorlog o.a. naar de Verenigde Naties, de Universele Rechten van de Mens, de Geneefse Conventie en andere pijlers van de internationale rechtsorde (hoe willekeurig en moeilijk te handhaven deze rechtsorde ook was).
Het maatschappelijke leven werd dus objectiever, minder persoonlijk, minder willekeurig, minder gebaseerd op de manifestatie van iemands persoonlijke kracht of macht en meer gebaseerd op algemeen aanvaarde regels. Niet alleen organisaties werden objectiever, ook de blik op de wereld en de blik op de mens werd objectiever. De mens was niet langer een goddelijk geïnspireerd en diep subjectief wezen, maar een schepsel onderhevig aan de logica van de objectieve werkelijkheid. In deze context werd de Homo Economicus dominant.
Door de garantie van fysieke veiligheid kon de Homo Economicus gaan streven naar economische veiligheid. De nadruk op eigenschappen maakte langzaam plaats voor een nadruk op eigendommen. En in een wereld waarin economische veiligheid de grootste uitdaging is, heeft niet degene met de grootste knuppel het meeste aanzien, maar degene met de diepste zakken. Deze nadruk op economische veiligheid vertaalde zich naar steeds meer mensen, met steeds meer kennis, en steeds meer spullen, in steeds grotere steden.
De Homo Economicus ziet zichzelf als een objectief wezen onderhevig aan objectieve natuurwetten. Hij vertrouwt op het gedrukte woord en op de instituties die fysieke veiligheid en een objectieve rechtspraak garanderen. Hierdoor kan hij zich richten op economische veiligheid. Voor hem zijn behoren en gemeenschap abstracte begrippen. Hij leeft in steden en voelt zich thuis tussen mensen die hij niet persoonlijk kent, maar in wie hij zich cultureel herkent. Hij is een systeemdenker, voor hem is de pen machtiger dan het zwaard.
De Britse rapper Mark Morrison trad op tijdens de Brit Awards in 1997 met veel bling, een neppistool en een T-shirt met daarop ‘Only God Can Judge Me’. Hiphop is een kunststroming die voortkwam uit een gemeenschap waarin fysieke en economische veiligheid niet vanzelfsprekend waren, wat wellicht het laten zien van fysieke en economische kracht verklaart. Omdat hiphop deel is geworden van de mondiale cultuur beleeft zowel de Homo Nobilis als de Homo Economicus een soort revival in de populaire verbeelding, tegen de bredere culturele context in.
De wereld van de Homo Romanticus
💛
De opkomst van het humanistische waardenstelsel, de groeiende hoeveelheid wetenschappelijke kennis van de wereld en de accumulatie van welvaart vertaalde zich, stapsgewijs, naar de culturele, politieke en economische emancipatie van achtergestelden. Steeds meer mensen mochten meedoen en meedelen. Grondwetten verschenen. Slavernij werd afgeschaft. Schoolwetten, kieswetten en woningwetten kwamen tot stand. Stapje voor stapje werd de verzorgingsstaat opgetuigd. De garantie van economische veiligheid kwam steeds dichterbij, en zo ontstond er ruimte waarin de Homo Romanticus kon opkomen.
De Homo Romanticus is het culturele archetype dat, gelijktijdig met de ontwikkeling van een nieuwe informatietechnologie – de computer –, de kans heeft om een nieuw tijdperk van vertrouwen vorm te geven. We zitten nu in de culturele transitie van de wereld van de Homo Economicus naar de wereld van de Homo Romanticus, het archetype voor wie niet economische veiligheid de grootste uitdaging is, maar emotionele veiligheid.
De Homo Romanticus was al langer onder ons, al in de achttiende eeuw liet hij van zich horen, maar hij kwam pas echt aan de oppervlakte in de populaire cultuur met de Beat Generation, de jeugd- en protestbewegingen van de jaren zestig en de hippies. Deze bewegingen werden gedragen door jongeren die opgroeiden in relatieve overvloed. Het is het diepste verlangen van de Homo Romanticus om samen te vallen met zichzelf, zijn gemeenschap en zijn natuurlijke omgeving – peace, love and back to the land. Maar om het dominante archetype te worden, moet economische veiligheid worden gegarandeerd.
Hoewel de Homo Economicus nog steeds dominant is, zit de Homo Romanticus hem dicht op de hielen. De opkomst van de Homo Romanticus na de Tweede Wereldoorlog had niet alleen te maken met overvloedsdenken, maar loopt parallel aan de ontwikkeling van een nieuw informatiemedium: elektronische communicatie – dat achtereenvolgens leidde tot de telegraaf, de radio, de televisie en de computer.
Dit is Stewart Brand, een hippieprofeet uit California die, onder andere, de term ‘Personal Computer’ heeft gemunt. Alsook, overigens, de term The Long Now. De ontwikkeling van de Personal Computer en het WWW werd voortgedreven door het verlangen naar radicale autonomie en is nauw verbonden met de waarden en normen van de Homo Romanticus. Zie hier een korte film die we maakten voor een scenarioworkshop voor wat meer context en uitleg.
Het World Wide Web en personal computers creëerden een nieuwe publieke sfeer, toegankelijk vanaf je bureau of smartphone, waarna het gedrukte woord vrij snel in een bijrol verviel. Op het WWW en andere internet-apps stroomt informatie bovendien niet meer periodiek maar doorlopend. Ook is de stroomrichting van informatie niet langer eenrichtings- maar tweerichtingsverkeer.
Het gedrukte woord wordt nu razendsnel vervangen door het geactiveerde woord, want dat is wat computercode is. Kon het gedrukte woord veel mensen tegelijk motiveren om gezamenlijk werk te verzetten, het geactiveerde woord heeft, in theorie, überhaupt geen mensen meer nodig om werk te verzetten – denk: kunstmatige intelligentie en robotica.
De komst van het geactiveerde woord opent dus de deur naar een nog grotere maatschappelijke complexiteit en, potentieel, een nog grotere verdieping van ons collectieve vertrouwen. Dit is uiteraard geen zekere uitkomst. We moeten eerst het commercieel gecentraliseerde en cultureel verwilderde web voorzien van een vernieuwde architectuur van vertrouwen (zowel juridisch als technologisch). Zoals de wetenschappelijke methode en de journalistieke ethiek het gedrukte woord een architectuur van vertrouwen gaven, moet het geactiveerde woord ook worden voorzien van een solide en betrouwbare vertrouwensbasis.
Veel meer dan de gedrukte publieke sfeer – dat nogal top-down, expertgericht, eenrichtingsverkeer en statisch was – is de digitale sfeer bottom-up, spontaan, interactief en dynamisch. Iedereen deelt er persoonlijke data en persoonlijke informatie met elkaar, de hele dag door. Dit vereist dus een nog veel krachtigere architectuur van vertrouwen, waarbij waarheidsbronnen, identiteiten en certificaten geaccordeerd, geverifieerd en geauthentiseerd kunnen worden.
We hebben een architectuur van vertrouwen nodig waarop we de instituties van morgen kunnen bouwen. Zodat we van onze huidige high-trust society een super-high-trust society kunnen maken, in plaats van dat we terugvallen naar een low-trust situatie. We zitten nu als het ware tussen twee publieke sferen in – de gedrukte ligt al bij het oud papier, maar de digitale zit nog vol bugs. Hierdoor is er een (tijdelijke) vertrouwenscrisis in de samenleving ontstaan.
De jaren zestig werden gekenmerkt door de opkomst van jeugd- en protestbewegingen. Jonge mensen die waren opgegroeid in relatieve overvloed voelden opeens de ruimte om de wereld waarin ze zich bevonden kritisch te bevragen. Ze streefden naar een authentiekere band met zichzelf, met hun gemeenschap en met de natuur. Ze verwierpen expliciet het wereldbeeld van de Homo Economicus. Denk aan het nummer ‘Mercedez Benz’ van Janis Joplin.
Het geactiveerde woord opent ook de deur naar een wereld waarin economische veiligheid gegarandeerd kan worden, want als robots ons werk overnemen, dan zijn we of arm en werkloos of rijk en vrijgesteld. Dit is namelijk de andere voorwaarde om de overgang naar de Homo Romanticus te bestendigen: de garantie van economische veiligheid. We moeten van economische veiligheid een basisrecht maken, zoals we van fysieke veiligheid een basisrecht hebben gemaakt. Alleen dan kan de Homo Romanticus zich volledig richten op het nastreven van emotionele veiligheid en zelfrealisatie/zelfmanifestatie.
Een uitdaging voor de Homo Romanticus is dus om de subjectieve wereld van de Homo Nobilis en de objectieve wereld van de Homo Economicus, waar de Homo Romanticus afhankelijk van is, met elkaar te verenigen. De subjectieve zoektocht naar emotioneel thuiskomen – in zichzelf en in de wereld – kan de Homo Romanticus namelijk vervreemden van de objectieve instituties die zijn fysieke en economische veiligheid garanderen. Instituties die de Homo Romanticus als zielloos kan ervaren, waardoor wantrouwen in deze instituties op de loer ligt, vooral nu de publieke sfeer nog geen solide vertrouwensarchitectuur heeft. De Homo Romanticus is het archetype van de toekomst, maar hij heeft nog een lange weg te gaan.
Trump is een klassieke Homo Nobilis. Rijkdom is voor hem een culturele manifestatie van zijn persoonlijke glorie. (Dat komt vaker voor bij erfgenamen – die lijken te denken dat rijkdom een fysieke eigenschap is.) Voor Trump is familie alles. Hij erkent geen objectieve instituties, alleen persoonlijke loyaliteit. Zijn populariteit kan verklaard worden doordat (1) de huidige publiek sfeer niet naar behoren werkt en (2) de subjectieve Homo Romanticus een wantrouwen kent jegens de objectieve instituties waar het afhankelijk van is.
Rusland als Hybride Staat
🇷🇺
De Homo Nobilis, Economicus en Romanticus zijn culturele archetypes wiens historisch-futuristische dominantie is gelinkt aan de op dat moment heersende informatietechnologie. Ze vertellen ons bovendien iets over hoe vertrouwen in een samenleving werkt. In iedere maatschappelijke context en in ieder historisch tijdperk zijn alle drie de archetypes aanwezig, alleen is er telkens maar één dominant.
De opeenvolgende dominantie van de drie archetypes zien we vooral in de westerse Moderniteit. In Noordwest-Europa en in de voormalige Angelsaksische koloniën, zoals de Verenigde Staten, Australië en Nieuw-Zeeland, werd de culturele dominantie van de Homo Nobilis geleidelijk vervangen door die van de Homo Economicus. Deze trend was gekoppeld aan de industrialisering van de economie, de groeiende middenklasse, het ontstaan van een publieke sfeer door o.a. kranten en tijdschriften en de ontwikkeling van de democratische rechtstaat. In andere landen ging deze ontwikkeling helemaal niet zo chronologisch.
Rusland is hier een interessant voorbeeld van. Terwijl het Westen in een transitie zit van Homo Economicus naar Homo Romanticus, wordt Rusland nog altijd gedomineerd door de Homo Nobilis, die over een hybride staat regeert. Een staat met instituties die in het Westen worden geassocieerd met de wereld van de Homo Economicus, die vol zitten met ogenschijnlijk objectieve professionals, maar die onder de oppervlakte worden voortgedreven door de subjectieve geldingsdrang van een heersende klasse oligarchen en hun vazallen. Met aan de top Poetin, een klassieke Homo Nobilis.
Om de zaak nog ingewikkelder te maken heeft Rusland, net als veel opkomende economieën, een dunne bovenlaag van vaak jonge kenniswerkers die zijn opgegroeid met westerse media en het World Wide Web, en die vaak hebben gestudeerd of een stage hebben gedaan in West-Europa of de VS. Deze bevolkingslaag is thuis in de creatieve en digitale economie en komt, qua mens- en wereldbeeld, meer overeen met het archetype van de Homo Romanticus. Het is deze laag die nu, en masse, Rusland verlaat. Deze creatieve braindrain gaat Rusland op de lange termijn voelen.
De hybride situatie van de Russische samenleving, waarin de verschillende culturele archetypen met elkaar concurreren, heeft consequenties voor hoe de Russische staat functioneert, voor hoe de gemiddelde Rus gemeenschappelijkheid ervaart, voor hoe fysieke veiligheid en onafhankelijke rechtsspraak (niet) worden gegarandeerd en voor de motieven van de mensen die het land leiden.
Deze hybride situatie heeft historische wortels. Tot aan het begin van de twintigste eeuw werd Rusland geregeerd door een tsaar die leunde op een aristocratische bovenlaag. In de negentiende eeuw was er een kleine grootstedelijke burgerij ontstaan, maar die viel in het niet bij de overwegend agrarische bevolking van Rusland. In het Rusland van de tsaar was het wereldbeeld van de Homo Nobilis dominant.
Om de industriële en wetenschappelijke slagkracht van het Westen (en later ook met Japan) bij te benen, bouwde de tsaar zijn eigen bureaucratische staat. Dit lukte maar mondjesmaat. De bureaucratische instituties van de Russische staat moesten zowel voldoen aan de objectieve maatstaven van efficiënt bestuur, als aan de subjectieve drijfveren van de tsaar en de aristocratie. Dat leidde tot endemische corruptie en nepotisme.
Rusland is altijd een oligarchie geweest. Het heeft nooit een onafhankelijke middenklasse gekend, noch een onafhankelijke publieke sfeer. Daarom is het objectieve cultuurgoed van de Homo Economicus nooit dominant geworden. Alles in Rusland stond in dienst van de belangen van de tsaar & Co. Ook de rechtspraak. De garantie van fysieke veiligheid en rechtszekerheid door de staat was altijd onder de voorwaarde dat het strookte met de particuliere belangen van de oligarchie.
Deze situatie continueerde onder de Sovjets, vervolgens onder Jeltsin en daarna onder Poetin. De meeste oligarchen van vandaag zijn rijk geworden onder Jeltsin. In ruil voor ‘beschermingsgeld’ en persoonlijke trouw aan Jeltsin kon een klein aantal voormalige Sovjet-partijfunctionarissen in de jaren negentig controle nemen over grote delen van de Russische economie. Maar omdat economische macht in een systeem zonder rechtszekerheid afhankelijk is van degene die de fysieke macht beheerst, bleven ze vazallen. Ze moesten doen wat degene met de grootste knuppel van hen eiste. En na Jeltsin was dat Poetin.
In het Rusland van de Homo Nobilis, waar fysieke veiligheid en rechtszekerheid ondergeschikt zijn aan de belangen van de oligarchie, heeft zich nooit een breed gedragen publiek vertrouwen en gemeenschappelijkheid ontwikkeld. In de jaren negentig kwamen er, voor het eerst, onafhankelijke media op die een voorbode hadden kunnen zijn van een volwassen publieke sfeer. Deze zijn de laatste twee decennia allemaal ontmanteld of in lijn gebracht met de belangen van de oligarchie. Lees o.a. de verhalen van Derk Sauer hierover.
Er is in Rusland geen publieke sfeer en dus geen publiek gevoel van agency – een ‘samen-gevoel’ dat is gestoeld op een algemeen vertrouwen dat men dezelfde waarden deelt en dat zich kan uiten in collectieve actie. De meeste Russen weten waarschijnlijk ook niet hoe een wereld gebaseerd op een diep sociaal vertrouwen functioneert, of wat er van hen in zo’n situatie wordt verwacht. Ze zijn er immers nooit onderdeel van geweest. Poetin ook niet. De Homo Nobilis is dus het dominante archetype in de hele Russische samenleving. Poetin is daar slechts een gevolg van.
Dat wil niet zeggen dat culturele verandering onmogelijk is. Integendeel, er kan zomaar culturele ruimte ontstaan waarin de uitgangspunten van de Homo Economicus en de Homo Romanticus meer grip krijgen op de dagelijkse gang van zaken in Rusland. Maar voor de nabije toekomst lijkt dit niet erg waarschijnlijk. De kans op een spontane volksopstand tegen Poetin is klein. Alleen als zoiets zou worden ondersteund door mensen uit de oligarchie zou het kans van slagen hebben.
Er heerst dus een groot onderling wantrouwen binnen de Russische samenleving, alsook binnen de Russische staat. Vertrouwen is tot op zekere hoogte nog altijd gebaseerd op persoonlijke banden en patronagesystemen. En macht komt voor uit iemands persoonlijke eigenschappen. Het legitimeert bijna zichzelf, waardoor machtsmisbruik een nogal holle beschuldiging wordt. Alles draait in het Rusland van de Homo Nobilis immers om macht – de Moderne instituties zijn slechts een façade van een cultureel diepgeworteld patronagesysteem.
Dit alles wordt tegenwoordig in stand gehouden door de Homo Nobilis aan de top, Poetin, die met intimidatie en verdeel-en-heerstactieken de zaak vaak met harde hand onder controle probeert te houden.
Zo’n persoonlijk patronagesysteem heeft nadelen voor de effectiviteit van de staat. Dat blijkt wel uit hoe de oorlog in Oekraïne nu verloopt voor Rusland. De persoonlijke belangen van Poetin en zijn oligarchenclan staan immers een efficiënt bestuur in de weg. Zaken die van belang zijn voor militaire slagkracht – goedgetraind personeel, industriële productie, optimale logistiek en technologische innovatie – gedijen vooral in een professioneel domein, het domein van de Homo Economicus. Ze gedijen slecht in een wereld van intimidatie, corruptie en handjeklap – de wereld van de Homo Nobilis. Dat het Russische leger slecht functioneert komt dan ook niet als een verrassing.
Het is ook geen wonder dat Poetin niet op de hoogte was van de slechte staat van zijn leger. In de wereld van de Homo Nobilis is vertrouwen persoonlijk. Men legt geen of weinig vertrouwen in het systeem. Welke goedwillende ambtenaar die enige mate van professionaliteit nastreeft durft ‘de Tsaar’ te vertellen dat het leger is uitgehold door chronische corruptie en nepotisme – een situatie waar hijzelf grotendeels debet aan is? In Rusland is Poetin de keizer zonder kleding.
Poetin als de keizer zonder kleren. Kunstwerk van Banksy.
Poetin als Leenheer
👑
Volgens deze analyse handelen Poetin en de oligarchie dus vanuit het wereldbeeld van de Homo Nobilis en steunt Poetin op rammelende overheidsinstituties die nog maar net de schijn van professionaliteit kunnen ophouden. Achter een façade van schijnbaar objectieve instituties schuilt de machtsstructuur van de Homo Nobilis.
Poetin hoeft geen zelfbewuste middenklasse te vrezen die spontaan in opstand zou kunnen komen. Die is er niet, bij gebrek aan een gezonde publieke sfeer en een gebrek aan maatschappelijk vertrouwen. Het enige waar hij voor moet vrezen is de incompetentie van de Russische staat en een samenzwering van oligarchen die zich zou kunnen uiten in een door hen georkestreerde volksopstand of een moordaanslag.
Dat gezegd is de Russische oligarchie grofweg in vier categorieën te verdelen:
Economische oligarchen, zoals Roman Abramovitsj, die hun kapitaal vooral lijken in te zetten voor de zichtbare manifestatie van persoonlijke kracht en internationale luister (jachten, jets en sportclubs);
Hoge ambtenaren en militairen die de ambtelijke en militaire bureaucratie van enige objectiviteit, professionaliteit en rekenschap proberen te voorzien zonder uiteraard het patronagesysteem van de Homo Nobilis te ondermijnen (onmogelijke taak en wee diegene die de kleren van de keizer onthuld);
Poetins oude KGB-wapenbroeders, de zogenaamde ‘siloviki’, die zowel het patronagesysteem in stand houden als het volk op zijn plaats houden door middel van intimidatie, geweld, verdeel-en-heers en volksmennerij;
De ring aan vazallen die heersen in Ruslands semiautonome periferie en in de omringende landen. Zoals Alexander Loekasjenko van Belarus, Ramzan Kadyrov van Tsjetsjenië en de voormalig president van Oekraïne Viktor Janoekovitsj, wiens val in 2014 de Oekraïnecrisis inluidde.
De machtsstructuren van de Homo Nobilis zijn ontstaan in een low trust omgeving en zijn persoonlijk van aard. Deze oligarchen zijn dus stuk voor stuk, direct of indirect, persoonlijk afhankelijk van Poetin. Hun rijkdom is vaak gebaseerd op het mijnen van Ruslands natuurlijke rijkdom, het ‘mijnen’ van de Russische staat, het onderdrukken van democratiseringsbewegingen in Ruslands periferie of op een monopoliepositie in een Russische markt. En zoals de val van Michail Chodorkovski laat zien, is de toegang tot deze bronnen van rijkdom, macht en prestige afhankelijk van de baas – Poetin – en ben je er zo van afgeknepen.
Samen runnen (of verdelen) de oligarchen Rusland, maar ze zijn ook onderling verdeeld in allerlei fracties. Het is aan Poetin, met de hulp van zijn KGB-maatjes, om de fracties onderling verdeeld en van hem afhankelijk te houden. In de regel geldt dat trouw wordt beloond en ontrouw meedogenloos wordt gestraft. Poetin moet daarom continu uitstralen dat hij de sterkste is, de machtigste, want in de wereld van de Homo Nobilis is dat het belangrijkst. Af en toe moet dus ook een voorbeeld worden gesteld, iets wat iedereen eraan herinnert dat hun levens in zijn hand liggen.
De machtsstructuren van de Russische oligarchie werken dus hetzelfde als die van een maffiaclan. In een wereld zonder rechtszekerheid en zonder garantie op fysieke veiligheid, geldt de wet van de sterkste en is geweld het ultieme betaalmiddel. Het is dan ook niet vreemd dat de Russische oligarchie, volgens inlichtingendiensten van de VS, nauw verweven is met de georganiseerde criminaliteit. De Russische maffia opereert volgens de FBI onder bescherming van de FSB – de Russische veiligheidsdienst. De Russische maffialeiders zitten, direct of indirect, dus ook in een vazal-leenheer-relatie met Poetin. Ook hun macht is afhankelijk van Poetins goedkeuren.
Semjon Joedkovitsj Mogilevitsj is een Russische maffiabaas die volgens de FBI de baas der bazen van de wereldwijde Russische maffia is. Zijn organisatie staat naar verluidt onder bescherming van de Russische veiligheidsdienst FSB. Ook schijnt hij in de jaren negentig goede banden te hebben opgebouwd met Poetin. Er gaat ook een mooie foto + theorie van de relatie tussen hem en Trump rond. Homo Nobiles onder elkaar.
Omdat Rusland geen gezonde publieke sfeer heeft en geen rechtszekerheid en onafhankelijke instituties, is er weinig publiek vertrouwen. Poetin houdt dit bewust in stand, zodat hij zich kan opwerpen als Sterke Man die door pure wilskracht en dadendrang orde kan scheppen in de chaos. Dit deed hij ook na de roerige jaren negentig onder Jeltsin. Ook naar het grote publiek moet hij een beeld van zichzelf projecteren als iemand die larger than life is – een goddelijk geïnspireerd persoon in wiens glorie de bevolking zich fysiek veilig waant en door wie Rusland weer aanzien krijgt.
In een maatschappelijke context waarbij fysieke veiligheid niet is gegarandeerd, geldt het recht van de sterkste. Krijgshaftige normen, waarden en verbeelding zijn in zo’n context normaal.
In deze maatschappelijke sfeer van sociaal wantrouwen en fysieke onzekerheid is een rauwe dynamiek van ‘naar onder trappen en naar boven likken’ niet ongewoon. Er heerst een cultuur van wilsoplegging en vernedering. Dit maakt van grote Russische organisaties, zoals het leger, geen gezellige boel. Het zijn in ieder geval geen plekken die worden gerund door zelfstandige, initiatiefrijke, goedgemotiveerde professionals.
Dit is ook wat je nu steeds leest in de analyses: het Russische leger functioneert o.a. zo slecht omdat de militairen aan het front geen initiatief durven nemen, wat nogal funest is in snel veranderende situaties, zoals een slagveld.
Zoals hierboven te lezen valt (fragment uit dit New York Times artikel) is de erfenis van Russische organisatie cultuur is ook nog steeds voelbaar in het Oekraïense leger.
Poetin de Glorieuze
🌟
In Rusland draait alles om macht over anderen. Macht geeft sociale status. Rijkdom is slechts een symbool van die macht. Dit is anders dan bij ons. In het Westen geeft rijkdom direct sociale status.
De Homo Economicus heeft door zijn economische macht bovendien slechts in beperkte mate toegang tot de politieke, culturele en juridische macht. In ieder geval, dat is het ideaal. De Homo Economicus wil namelijk kunnen vertrouwen op de objectieve instituties van de staat – de instituties die fysieke veiligheid, rechtszekerheid en rechtshandhaving garanderen. Bij het gebrek aan deze garanties geldt het recht van de sterkste en is je rijkdom zo vervlogen. Dat is de situatie in Rusland – je rijkdom is afhankelijk van je positie in het patronagesysteem.
Als in het Westen economische macht toegang geeft tot culturele, politieke en juridische macht is dat problematisch. Het populistische media-imperium van Rupert Murdoch is hiervan een voorbeeld. In de Angelsaksische landen heeft Murdoch een grote invloed op zowel de politiek als de cultuur. Wat hij niet snapt is dat hij hiermee een groot risico neemt. Want door het institutionele karakter van de samenleving te ondermijnen wordt ook hij kwetsbaar. De Homo Nobilis die hij aan de macht brengt, zeg Trump, zou de rechtsstaat kunnen uitholen en vervolgens straffeloos zijn macht en rijkdom kunnen afpakken.
In Rusland wordt macht nog steeds geassocieerd met fysieke kracht – wat neerkomt op iemands mogelijkheden om jouw fysieke veiligheid in gevaar te brengen. Dit vertaalt zich in allerlei krijgshaftige normen en waarden, de grote entourages aan bodyguards waarmee oligarchen zich omringen, en het vertaalt zich in een culturele minachting voor de Homo Economicus. De Homo Economicus wordt weggezet als een decadente, naar comfort en rijkdom zoekende mens, die zijn door God (of het lot) gegeven oerkracht verloochent.
Dit is deels een antwoord op de vraag waarom Poetin niets geeft om het economische welzijn van de Russische bevolking. Niet alleen is een zelfbewuste middenklasse niet in het belang van de oligarchie – ze zouden immers rechtszekerheid en democratie kunnen opeisen – hij geeft ook gewoon geen fluit om economisch welzijn. Hij kijkt erop neer, op al die slappe bourgeois burgerlullen. Poetin is een Homo Nobilis. Hij geeft niet om eigendommen, hij geeft om eigenschappen – fysieke eigenschappen.
Elke zichzelf respecterende oligarch heeft een superjacht. Deze jachten zijn niet zozeer gebruiksobjecten of investeringen. Het zijn eerder monumentale objecten die persoonlijke glorie uitstralen. De bedoeling is dat deze objecten je klein en nietig doen voelen, je laten realiseren dat hun macht grenzeloos is. Ze hebben dezelfde functie als Faraonische piramiden of andere imperiale monumenten.
Deze focus op persoonlijke eigenschappen verklaart ook zijn obsessie met de LGBTQ+-emancipatie in het Westen. Sommige analisten hebben de oorlog al ‘Putin’s Anti-Gay War on Ukraine’ gedoopt. In zijn speech van 24 februari, waarin hij de invasie aankondigde, voerde hij als reden op dat het Westen ‘gedegenereerde en ontaarde normen aan Rusland en zijn buren wil opdringen die tegengesteld zijn aan de menselijke natuur’. Zijn speeches en essays worden vaak weggezet als retoriek, maar ze passen in het wereldbeeld van de Homo Nobilis – een wereldbeeld dat wordt gedragen door zowel Poetin als de Russische bevolking.
Wat Poetin nastreeft is macht en het manifesteren van die macht. Hij zoekt glorie. Voor zichzelf en voor Rusland – een onderscheid dat in zijn hoofd ongetwijfeld begint te vervagen. Net als Lodewijk XIV, de Zonnekoning, die ook zijn hele leven lang oorlog voerde tegen de oprukkende Homo Economicus, vereenzelvigt Poetin de Russische Staat ongetwijfeld met zichzelf. Of zoals Lodewijk het zo mooi kon zeggen: L’État, c’est moi – ‘de staat, dat ben ik’. En gezien de persoonlijke aard van de macht in Rusland is dit geeneens ver bezijden de waarheid.
Poetin’s beeltenis wordt onder andere in meme’s verweven met de wereld van Warhammer 40.000. Een fictieve wereld in een verre toekomst waarin het eeuwig oorlog is en alleen glorie, geloof en geweld er toe doen. Zo opent de Warhammer trailer met ‘the weak and the faithless find no deliverance’ en wordt er een ideologie getoond die verbazingwekkend goed aansluit bij het wereldbeeld van Poetin & Co.
Maar het blijft niet beperkt tot meme’s. Een aantal jaren geleden werd even buiten Moskou de Kathedraal voor de Strijdkrachten opgeleverd. Een ongelofelijk staaltje worldbuilding waarin de ideologie en symboliek van oorlog, patriotism en Orthodox Christendom met elkaar worden vervlochten. Gesmeed uit het staal van Tweede Wereldoorlog tanks, Orthodoxe iconen, gelardeerd met glas-in-lood Sovjet medailles en grote tableaus van historische veldslagen. Lees er meer over bij The Guardian.
Poetins voornaamste doel is Oekraïne zijn wil opleggen en daardoor Ruslands (en dus zijn persoonlijke) status als wereldmacht herstellen. Maar geopolitieke redenen zijn misschien niet eens zozeer het belangrijkste motief van zijn oorlog met Oekraïne. In Poetins Rusland is namelijk alles ook persoonlijk. Hij en zijn kleine kring KGB-oligarchen voelen zich persoonlijk vernederd door de val van Viktor Janoekovitsj, tijdens de Maidan Revolutie in 2014.
Janoekovitsj was een typische Homo Nobilis die van 2010 tot 2014 president van Oekraïne was. Al sinds 2002 had hij een grote rol in de nationale politiek. Hij regeerde over een corrupte regering waarin hij en zijn familieleden zich verrijkten en waarin hij zijn politieke tegenstanders liet vervolgen. Hij was dus een natuurlijke bondgenoot (lees: vazal) van Poetin, onder wiens bescherming hij sinds 2004 steeds meer kwam te staan.
Toen Janoekovitsj in 2013, onder Russische druk en tegen de wil van het Oekraïense parlement, zich op het laatste moment afkeerde van verdere toenadering tot de EU en zich uitsprak voor een associatie met Rusland, werd hij na hevige rellen het land uitgejaagd. Hierna annexeerde Rusland nog datzelfde jaar de Krim en riep in het oosten van het land de Volksrepubliek Donetsk in het leven.
Deze kaart verklaart waarom Poetin zich nu richt op de verovering van oostelijk Oekraïne. Dit is namelijk de uitslag van de Oekraïense parlementsverkiezingen in 2012. De blauwe districten, waar veel Russisch wordt gesproken, hebben op Viktor Janoekovitsj gestemd. De roze districten hebben op de Batkivsjtsjyna partij van Joelia Tymosjenko gestemd, die verdere integratie met de EU en de NAVO nastreeft.
Omdat Poetin het gebied van de voormalige Sovjet-Unie ziet als Ruslands natuurlijke invloedsfeer en dus, bij extensie, als zijn persoonlijke leengoed, was het afzetten van Janoekovitsj en de Oekraïense toenadering richting de EU en de NAVO een onaanvaardbare aantasting van de Russische en zijn persoonlijke eer en glorie. Dat Oekraïne zich laat verleiden door de slapjanus-wereld van de Homo Economicus is niet alleen moreel verwerpelijk, het was ook een directe inperking van zijn macht, wat voor een Homo Nobilis een persoonlijke oorlogsverklaring kan zijn. Als hij dit over zijn kant laat gaan, zal hem dat niet alleen kostbare prestige kosten onder zijn oligarchen, maar zal hij zichzelf waarschijnlijk ook niet meer in de spiegel kunnen aankijken.
Macht is niet institutioneel maar persoonlijk voor Poetin. Dit is waarom het Westen hem aldoor verkeerd inschatte. Het Westen denkt vanuit de bril van de Homo Economicus, of zelfs vanuit de Homo Romanticus, maar Poetin kijkt naar de wereld vanuit de bril van de Homo Nobilis. En de Homo Nobilis ziet zichzelf als een goddelijk geïnspireerd wezen dat niets anders wil dan zich manifesteren – ook als hij daarmee strijdend ten onder gaat.
Dat gezegd verklaart het ook waarom Poetin niets geeft om mensenlevens. In Poetins wereldbeeld wordt de waarde van mensenlevens niet gemeten in aards geluk, zoals in het humanistische wereldbeeld van de Homo Economicus, maar in een groter mystiek perspectief. Een perspectief waarin macht intrinsiek subjectief is en voortkomt uit iemands goddelijke wilskracht. Hierdoor legitimeert macht zichzelf. Het recht van de sterkste is hoe God (of het lot) het wil. Het is te zien in de natuur en de natuur is een subjectieve manifestatie van God.
Dat zijn soldaten sneuvelen bij bosjes; dat de Oekraïense bevolking lijdt onder zijn keuzes; is dus godswil. Hij voelt geen medelijden en dus is medelijden, als logisch gevolg, ook niet op zijn plaats. Dit is natuurlijk onbegrijpelijk voor ons in het Westen. Daarom is het belangrijk om uit te zoomen en onze eigen cultuur in perspectief van het Lange Nu te plaatsen. Want onze cultuur is, historisch gezien in ieder geval, niet de maat der dingen. (Wat niet wil zeggen dat wij niet blij zijn dat we hier geboren zijn en niet in Poetins Rusland.)
Het nut van Historisch-Futuristische lenzen
Zoals gezegd zijn de culturele archetypes slechts lenzen. Ze zijn niet bedoeld als historische waarheden maar als instrumenten om inzicht te krijgen in een bepaalde tijd of context. We hopen dat deze notie jullie een nieuwe manier heeft aangereikt om naar Poetin en Poetins Rusland te kijken.
We zijn benieuwd naar jullie reacties en gedachten.
👋 Wij zijn Edwin en Christiaan. Wij zijn de Atlas van het Lange Nu begonnen om onze snel veranderende wereld te duiden vanuit een langetermijnperspectief. Hoe begrijpen we onze tijd als we verder kijken dan de dagkoersen, de kwartaalverslagen en de verkiezingscycli? Wat zien we als we het hier-en-nu, het moment, oprekken tot decennia, eeuwen en zelfs millennia?
Lijstduwers van het Lange Nu
🗳️
Sommigen onder jullie was het al opgevallen; wij, en mede-stadsastronaut Marjolijn van Heemstra, zijn door Amsterdamse lijsttrekker en collega-futuroloog Daniël van Duijn gevraagd om lijstduwers te worden van LEF, een nieuwe politieke partij die meedoet met de gemeenteraadsverkiezingen van 16 maart in Amsterdam en Den Haag. We hebben ja gezegd, omdat we geloven in Daniël en omdat we het programma interessant en poëtisch vinden.
Wat we delen met Daniël en LEF is een gevoelde maatschappelijke noodzaak voor langetermijndenken. We moeten, denken wij, als samenleving verder leren kijken dan de dagkoersen, de kwartaalcijfers en de vierjarige verkiezingscycli. We moeten weer leren denken in decennia, eeuwen en zelfs in millennia. Want dat soort tijdseenheden zijn normaal in het metabolisme van de culturele en natuurlijke context waarin we leven.
LEF, zoals Daniël en zijn vrolijke posse het verwoord, is er voor ‘de omdenkers, de tijdrebellen, de voorlopers en voor de goede voorouders – en voor alle jongeren die niet gehoord worden.’ Want LEF is een partij van jongeren. (Los dan uiteraard van die paar niet-zo-jonge-jongeren onder aan de lijst.) Het is een partij voor het lange nu van mensen voor wie de toekomst geen abstract gegeven is maar hun concrete voorland.
Voor hen is de digitale revolutie geen verre toekomst, voor hen is biodiversiteitsverlies geen broodje bullshit, voor hen is klimaatverandering niet een ontastbaar het-zal-wel en voor hen is uitsluiting en ongelijkheid geen ver-van-me-bed-show. Voor hen is het reëel, concreet, tastbaar en urgent. Het is geeneens meer hun voorland. Het is hun hier en nu.
Voor jongeren is klimaatneutraal in 2030 niet ‘oh joh, dan pas, relax Tex’, nee – 2030 is misschien het jaar dat ze afstuderen, gaan nadenken over kinderen of aan hun carrière beginnen. Voor hen is 2030 om de hoek. Het is nu. En de urgentie die daaruit voortkomt, de drift en wanhoop om de institutionele inertie en het alom aanwezige kortetermijndenken – dat moet gehoord worden denken wij, dat moet onderdeel worden van de besluitvorming – van ons culturele DNA.
Voor een beter begrip van LEF, hun standpunten, check hun website. Wij stemmen op Daniël omdat we hem vertrouwen en omdat we dan stemmen op het Lange NU (waarvan we ons overigens al jaren lijstduwer wanen). Dus als je twijfelt, verdwaast en verloren door de stemwijzer scrolt, of opeens blanco in het stemhokje staat – en in Amsterdam of Den Haag woont, overweeg dan eens een stem op het Lange Nu.
We twijfelden of we dit moesten delen hier in De Atlas van het Lange Nu omdat deze toekomstbrief uiteraard niet is bedoeld om politiek kleur te bekennen of om stemmen te ronselen – we hebben waardering voor onze lezer waar hij of zij ook op stemt. Tegelijkertijd staan we dus op een lijst en we dachten; het minste wat we hier kunnen doen is uitleggen waarom.
We staan op een lijst omdat we enthousiast zijn over Daniël en omdat we nieuwsgierig zijn naar het Lange Nu als politiek narratief.
Op zoek naar de waarden en verhalen van morgen
🔭
We snappen dat de meeste mensen niet zitten te wachten op nog een partijtje, nog een stem, nog meer versnippering van het politieke landschap. Het vertaalt zich immers naar nog minder expertise op het pluche en nog minder politieke daadkracht.
Maar voor ons is politiek al lang geen voorloper meer van verandering. Het is de hekkensluiter. De meeste politici zijn ook geen echte wetgevers meer, dat is slechts hun bijbaantje, hun echte baan is het openbaren van onderliggende culturele narratieven en sentimenten. Pas als de samenleving er klaar voor is, zal de politiek actie ondernemen. Heel democratisch, natuurlijk. Maar wat helaas ook vaak neerkomt op; ‘nadat het schaap verdronken is dempt men de put’.
Leiderschap is bij de gevestigde partijen ver te zoeken. En wat de decennialange opeenstapeling van een hele rits complexe dossiers verklaart, en waardoor de ambtenarij nu wordt geconfronteerd met een clusterbombardement aan grote problemen. De stikstofcrisis, de uitholling van de digitale publieke sfeer, de klimaatcrisis en biodiversiteitscrisis, de bodemdaling in Groningen, de huizencrisis, de toenemende ongelijkheid, de energie-import uit niet-democratische landen – het zijn bekende problemen die al decennialang vooruit worden geschoven.
Het gebrek aan leiderschap, focus en keuzebereidheid is deels het resultaat van de ideologische uitholling van de gevestigde partijen. Wat op zich niet vreemd is want deze partijen zijn overblijfselen uit een andere tijd. Hun gedachtegoed is ontstaan in de Industriële Revolutie. De waarden en verhalen waarop ze zijn gestoeld klinken hol en out of touch in deze verandering van tijdperk.
De waarden en verhalen uit de Industriële Revolutie bieden niet het juiste denkraam waarin je helder kan nadenken over de toekomst van groei, onze relatie met de natuur en hoe de introductie van een nieuwe informatietechnologie veranderd hoe we werken en samenleven. Politici kijken achterom en denken dat de toekomst meer van hetzelfde zal brengen, waardoor ze een blinde vlek hebben voor de tektonische cultuurveranderingen die onze kant op komen.
Als de politieke verhalen van gisteren niet meer het juiste denkraam bieden voor de problemen van vandaag is het tijd voor nieuwe politieke verhalen. Nieuwe verhalen over wie we zijn en wie we kunnen worden. Wat betekent samenleven en behoren in een tijd waarin iedereen toegang heeft tot alle informatie uit de hele wereld en daar op ieder ogenblik iets aan kan toevoegen? Wat betekent gelijkheid en betekenisgeving in een tijd waarin kunstmatige intelligentie en robotisering de aard van werk dreigt te veranderen? Wat betekent menszijn op een planeet waar het leven zoals we dat kennen aan het uitsterven is?
In deze context gaat stemmen misschien minder over de keuze voor een nieuw beleid, want dat komt pas als het schaap verdronken is, maar gaat het vooral over nieuwe waarden, verhalen en denkkaders. De politieke arena als een heksenketel voor ideeën over onszelf. En wat dat betreft kan één zetel verschil maken. Denk aan hoe Partij voor de Dieren een nieuw narratief over onszelf en onze natuurlijke omgeving heeft geïntroduceerd, denk aan hoe Sylvana Simons ons idee over exclusiviteit en gelijkheid oprekt.
Maar denk ook aan de rechterkant, waar populisme aangeeft dat cultuur, dat wat ons samenbindt, wel degelijk uitmaakt. Ook deze behoudendheid is een reactie op de veranderende tijden. De onzekere toekomst. Als je voorbij het onderhuidse racisme kijkt en kijkt naar de culturele onzekerheid die daaronder ligt dan zou je deze behoudendheid wellicht vanuit positief en opbouwend perspectief kunnen aanspreken. Het enige wat we nodig hebben zijn nieuwe verhalen.
Als een partij als LEF dus het culturele discours ietwat kan opschuiven naar een groter temporaal bewustzijn, een paar millimeter in de richting van een Lange Nu mindset, naar het rekening houden met de wereld van onze kinderen, dan stoppen we die in onze zak – we take it.
Een stem als Daniël in de politieke arena zou wat ons betreft heel waardevol kunnen zijn.
Dat gezegd, stem naar eigen inzicht, want de toekomst is van ons allemaal!
👋 Wij zijn Edwin en Christiaan. We zijn de Atlas van het Lange Nu begonnen om inzicht te krijgen in de versnellende maatschappelijke en technologische verschuivingen van vandaag de dag. Hoe kunnen we onze tijd zowel historisch als futuristisch interpreteren?
Deze editie een korte update, met wat historisch-futuristisch lees-, kijk- en luistervoer.
Poetins grensoverschrijdende gedrag
⚔️
Het is gebeurd, het Russische leger is Oekraïne binnengevallen. De verleiding is groot om continu de liveblogs en newsfeeds te verversen en eindeloos te doomscrollen op zoek naar iets wat zal helpen dit allemaal te duiden. Wat wil Poetin? Wat betekent dit voor Europa? Kan Oekraïne zich op een zinnige manier verzetten? Maar in deze niet-aflatende ‘breaking news’-rivier zullen we geen antwoorden vinden. Even uitzoomen kan dan helpen. Op War on The Rocks vonden we twee artikelen die wat historische en militaire context geven. Beide artikelen zijn geschreven net voor de invasie, maar dat doet niets af aan de inzichten die verschaft worden.
‘Moscow Musings on Brinksmanship from Stalin to Putin’ (Link) Aan de hand van een wandeling door Moskou schrijft Koude Oorlog-historicus Sergey Radchenko hoe Poetin de geopolitieke kunst van brinkmanship bedrijft: hij probeert gunstige uitkomsten te bewerkstelligen door op het randje van het toelaatbare te opereren en zaken extreem op de spits te drijven, tot aan de rand van een gewelddadig conflict en soms er overheen zoals nu.
‘Can Ukrainian Resistance Foil a Russian Victory?’ (Link) Ex-kolonel en professor aan de Joint Special Operations University Brian S. Petit schetst hoe het conflict in Oekraïne eruit kan gaan zien zolang de NAVO zich er niet direct mee zal bemoeien en het aan zal komen op een combinatie van Oekraïens burgerverzet en gedecentraliseerde special operations eenheden.
Ondanks dat deze nabije oorlog een groot deel van onze brainspace consumeert, hebben we gelukkig ook nog wat andere dingen om te delen.
Ingrediënten voor Wereldbouwers
💧
Christiaan en ik zijn betrokken bij de experimentele incubator Foreland op Industriepark Kleefse Waard, een clean tech campus in Arnhem. Samen met lokale waterstofbedrijven, internationale ontwerpers, kunstenaars en wetenschappers draaien we mee in de eerste pilot van drie maanden, getiteld Hydromax. Over een paar weken organiseren we daar een kick-off met een driedaagse workshop: The Hydroworld Cookbook. Een worldbuilding workshop waarin we gaan proberen om samen energietoekomsten in beeld te brengen. Ter voorbereiding maakten we een reader met teksten en andere bronnen die iets vertellen over wat world building behelst en hoe je aan een speculatieve toekomst kan bouwen. Deze delen we ook graag met jullie:
Het bovennatuurlijke, het spirituele of het paranormale is vaak omgeven met een zweem van ongemak, lacherigheid en taboe. Spreken over zaken die niet in het materialistische en wetenschappelijke wereldbeeld vallen is ingewikkeld, en als je het toch doet kun je makkelijk voor gekkie versleten worden, en niet meer serieus genomen worden door vrienden of collega’s. Dit spanningsveld bespraken we al eens in onze editie over het UFO-fenomeen (🛸 Hoe serieus te praten over ufo’s…) en over de rol van ons bewustzijn in onze realiteit (🧠 Bewustzijn en het einde van het materialisme).
Christiaan ging recent nog een stapje verder en vertelde over zijn eigen mysterieuze ervaringen in de Ode aan de Magie-podcast van Sara Hermanides en Lars Sørensen. Hij praat in de podcast over een paar onverklaarbare doch betekenisvolle ervaringen die hij zelf heeft gehad, hoe persoonlijk en subjectief dit soort ervaringen bijna per definitie zijn, en hoe we daarmee om kunnen gaan als gemeenschap.
Wat ons betreft verdienen onze mystieke, spirituele, betoverende of anderszins waardevolle en betekenisvolle ervaringen — hoe vreemd ze ook (lijken te) zijn — niet alleen onze eigen aandacht, maar ook de aandacht van anderen. Het leven is nu eenmaal een raadselachtige ervaring; we kunnen de wonderen die op ons pad komen beter omarmen en onderzoeken in plaats van ze weg te stoppen ergens in een donker hoekje.
Afgelopen jaar was Christiaan te gast bij Eye om zijn keuzefilm Dead Man (1995) van Jim Jarmusch te introduceren. Dit hebben we destijds ook gedeeld, maar we vergaten de link naar de video te plaatsen 🙄 dus bij deze. Christiaan vertelt hoe de film ons een diep Romantisch verhaal verteld, met nota bene ‘William Blake’ in de hoofdrol, over de tragiek van de moderniteit en hoe onder al onze beschaving ons werkelijke zelf schuilt.
👋 wij zijn Edwin en Christiaan. Wij zijn de Atlas van het Lange Nu begonnen om inzicht te krijgen in de versnellende maatschappelijke en technologische verschuivingen van vandaag de dag. Hoe kunnen we onze tijd zowel historisch als futuristisch interpreteren?
Notities over Vertrouwen
🤝
Bij alles wat we doen is er een feedbackloop met ons World Tree model, ons historisch-futuristisch denkraam dat we gebruiken om onze lezingen, scenarioworkshops en trendrapporten in te bedden in een inspirerende en coherente langetermijnvisie.
Maar het omgekeerde is ook het geval. Elke keer als we het gesprek aangaan met een klant, leren we van hun expertise en verdiept ons historisch-futuristisch denkkader zich weer. En hetzelfde geldt voor het schrijven van ons aankomende boek; Amsterdam in 2091,Alles Komt Goed, Indrukken uit de Gewortelde Tijd, dat ergens dit jaar uitkomt bij Concerto Books.
Het boek is, zoals de titel al doet vermoeden, een verzameling geïllustreerde indrukken van en anekdotes over hoe de Amsterdamse samenleving in de toekomst zou kunnen werken, mits we het nu goed aanpakken. Het is een toekomstige gids van een duurzame en gelijkwaardige stad die in het verlengde ligt van maatschappelijke en technologische ontwikkelingen van vandaag de dag.
Het is dus een geloofwaardige toekomst, maar het is uiteraard geen zekere toekomst. Het is deels aspiratie en deels een scenario om je te inspireren, te confronteren of je te laten lachen. Het wordt een lekker bizar boek dus. Dat gezegd, stoten wij tijdens het schrijven van een hoofdstuk over het wereldbeeld van de Amsterdammer van morgen op een concept dat tot onze grote schaamte afwezig was in ons denkraam: vertrouwen.
Op wat voor spirituele, mystieke, religieuze en wetenschappelijke ideeën, concepten en theorieën vertrouwen die nazaten van ons eigenlijk? Wat zijn de gemeenschappelijke aannames? Wat zijn de noties waar ze dag in, dag uit impliciet van uitgaan zonder dat ze deze keihard kunnen onderbouwen met empirische feitelijkheden. Hoe begrijpen ze de kosmos, het aardse leven en wat het betekent om mens te zijn? Wat zijn de waarden en normen die onze nazaten verbindt, waardoor ze elkaar kunnen vertrouwen?
Op welke gedeelde normen, waarden en wereldbeelden is het vertrouwen gestoeld dat de samenleving van morgen aan elkaar bindt? Hoe weten vreemden van elkaar dat ze sowieso het beste met de ander voorhebben? Hoe herkennen ze die waarden bij elkaar? En wat zijn de normen die ervoor zorgen dat men deze zelfrijdende auto met hun levens toevertrouwt? Schets voor Alles Komt Goed, door Jan Cleijne.
Dit lijken misschien vragen die een gemiddeld persoon zichzelf zelden stelt – ook niet in de toekomst – maar de antwoorden op deze vragen zitten wel degelijk verborgen in onze cultuur. We beleven en belichamen ze zonder dat we erover nadenken. Ze zijn impliciet onderdeel van ons. Samen vormen ze het mens- en wereldbeeld waarop de maatschappij is gebouwd. Waardoor we genoeg met elkaar op één lijn zitten om democratisch samen te kunnen leven.
We vonden het dus een ietwat verontrustende en intrigerende ontdekking dat het zowel sociologische als psychologische behoorlijk fundamentele begrip tot nu toe niet eigenlijk niet expliciet aanwezig was in het World Tree model.
Het is uiteraard niet zo dat we ons er niet bewust van waren dat de samenleving in een zogenaamde vertrouwenscrisis verkeert, maar we interpreteerden dit collectieve gebrek aan vertrouwen aan de hand van andere variabelen. Vertrouwen was slechts een afgeleide in ons denken. Maar wellicht verdient het begrip een centralere plek. Want hoe meer we leren over vertrouwen, hoe meer we erachter komen hoe fundamenteel het is voor, tja, alles dus, zo lijkt het in ieder geval.
Het zelfvertrouwen van Barack Obama
🕶️
President Obama en Jerry Seinfeld maken in ritje in Comedian in Cars Getting Coffee (Netflix) 📺 Kijk.
Volgens psychologen komt vertrouwen waarschijnlijk voort uit een veilige hechting in je eerste maanden. Wanneer je niet alleen ervaart maar vooral ook aanvaart dat er mensen zijn die het goed met je voorhebben. Wanneer je anderen leert te vertrouwen en je je kan overgeven aan anderen en in kwetsbare situaties. Dit eerste basisvertrouwen, mits niet gebroken, legt vervolgens de basis voor een dieper vertrouwen – in jezelf, in anderen en in wereld. Als je geluk hebt, weet je door die basis dat het sowieso goed komt. Ook als alles misgaat, weet je, zonder dat je dit kan rationaliseren, dat het op een dieper niveau nog steeds goed is.
Als dit vertrouwen dat je hebt meegekregen tijdens je eerste maanden of jaren gedurende de rest van je leven wordt bestendigd of verdiept door je sociale omgeving, kan je wellicht spreken van een privilege. Het is een ongebroken hechting aan de wereld. Het privilege is daarom zowel iets wat je in je draagt als iets wat je wordt gegeven van buitenaf. Wie je ook bent, als je rondloopt met een diep vertrouwen in je eigen kunnen en in de wetenschap dat de wereld het beste met je voor heeft (zoals jij het beste voorhebt met de wereld), dan opent dit deuren. Jouw vertrouwen in de wereld geeft andere mensen vertrouwen in jou, lijkt het wel.
Wij moeten in deze context vaak denken aan president Barack Obama, volgens Jerry Seinfeld de man met het grootste impliciete zelfvertrouwen die hij ooit heeft ontmoet. Althans, dat zei hij tegen Eddie Murphy in Comedians with Cars Getting Coffee.
Barack Obama is geen Afro-Amerikaan, in ieder geval niet qua opvoeding of via van huis uit meegekregen cultuur. Zijn moeder is een witte Amerikaanse, zijn vader is Keniaans en hij is deels opgevoed door zijn witte grootouders. Obama is dus niet cultureel en/of epigenetisch bezwaard met de ervaringen van de Afro-Amerikaanse gemeenschap, met hun slavernijverleden en de continue vernedering van maatschappelijk racisme. Hij is ongetwijfeld geconfronteerd met racisme, maar het was waarschijnlijk niet vormend voor zijn zelfbeeld en zijn mens- en wereldbeeld.
Barack Obama was niet bezwaard door een gebroken vertrouwen in zichzelf en in de samenleving, iets wat je vaak ziet bij mensen die geboren geworden in gemarginaliseerde groepen. Obama dacht, ik word president van de Verenigde Staten. En de kiezer voelde zowel zijn zelfvertrouwen als zijn diepe vertrouwen in de Amerikaanse samenleving, en dacht ook: ja, jij wordt president van de Verenigde Staten. Door zijn vertrouwen in de Amerikaanse samenleving kreeg de samenleving ook weer vertrouwen in zichzelf. Al was het maar tijdelijk.
Over het ‘Obama-effect’ valt natuurlijk heel veel te zeggen na vier racistische Trump-jaren, maar het punt dat we hier willen maken is dat als je gezegend bent met vertrouwen in jezelf, vertrouwen in anderen en vertrouwen in de mensheid – dan kan je blijkbaar bergen verzetten. Dit vertrouwen straal je uit, vormt de wereld om je heen en opent deuren. En het heeft wellicht dus minder te maken met externe stigmata, zoals huidskleur, dan we soms denken en meer met een soort interne ongebrokenheid. (Die je uiteraard weer gegeven is door je ouders en je gemeenschap.) Niet dat we racisme willen bagatelliseren, we willen het woord privilege hier alleen wat verdiepen en koppelen aan het begrip vertrouwen.
De Publieke Ruimte en de Rituelen van Vertrouwen
⚖️
Volgens de sociologische canon is onderling vertrouwen de basis voor een gezonde democratische samenleving. Sociologen spreken bijvoorbeeld over low-trust societies en high-trust societies.Low-trust societies zijn vaak gebaseerd op familiebanden. Je vertrouwt alleen je familie en goede vrienden. Machtsverhoudingen en organisaties zijn in low-trust societies ook vaak gebaseerd op familiebanden. Geweld is geen staatsmonopolie, maar een clan-instrument en wordt niet gehanteerd op basis van gedeelde ethische waarden, maar op basis van belangen. Denk bijvoorbeeld aan maffiaorganisaties, de Assads of de Saudi’s.
Voor een fantastische Big History-duiding van wat hij the meaning crisis noemt, bekijk de lezingenreeks van professor John Vervaake. In een 52-delige lezingenreeks neemt hij je mee van de Bronze Age Collapse naar de crisis in betekenisgeving vandaag de dag. Prachtig verteld, inzichtelijk en absoluut een aanrader voor wie tijd heeft. (Disclaimer: Wij zijn pas bij aflevering 27) 📺 Kijk (Youtube) 🎧 Luister (Spotify)
Dit maakt maatschappelijke instituties, zoals we die gewend zijn in het Westen, in low-trust societies vaak corrupt, dysfunctioneel of zelfs geheel afwezig. In ieder geval zijn ze niet onafhankelijk of ort he people, by the people. Er is in low-trust societies geen of weinig vertrouwen in de onafhankelijke rechtspraak, bescherming van eigendomsrechten of in vrijwillige belastingafgifte. Dit gebrek aan onderling vertrouwen maakt gelaagde en complexe organisatievormen vrijwel onmogelijk. Alle organisatieverbanden zijn persoonlijk, omdat vertrouwen persoonlijk is.
In high-trust societies worden mensen niet bij elkaar gebracht door opgelegde machtsstructuren, maar door algemeen aanvaarde en doorvoelde normen en waarden. De meeste burgers in high-trust societies vertrouwen er impliciet op dat hun medeburgers het goed met hen voorhebben. Omdat ze het zelf ook goed voorhebben met anderen. Deze gedeelde normen en waarden en het vertrouwen dat hieruit voortkomt, zorgt ervoor dat volstrekte onbekenden samen ingewikkelde taken kunnen volbrengen. Door dit vertrouwen kan zelforganisatie en arbeidsdeling plaatsvinden.
Dit onderlinge vertrouwen wordt elke dag weer bevestigd door de vele rituelen en gewoonten die mensen delen in de publieke ruimte. Van verkeersgedrag tot iemand voorlaten in de rij bij de supermarkt, tot iemand een hand schudden. Al deze dagelijkse gewoonten die we voor lief nemen zijn volgens sociologen heel belangrijk. Ze bevestigen mensen elke dag weer in hun verwachting van hoe de wereld werkt. Ze zijn dan ook meer dan alleen gedeelde manierismen. Ze staan symbool voor een gedeeld cultureel kader, een onderliggend wereldbeeld.
Daarom is het voor velen ook zo ontregelend om in een situatie te komen waar je stuit op andere rituelen en gewoonten. Dan ervaar je een soort cultuurschok. Dat gebeurt niet alleen als je naar een land emigreert waar andere mores gelden. Het kan ook gebeuren als je in je vertrouwde omgeving wordt geconfronteerd met vreemde rituelen en gewoonten. Ook dit kan onveilig overkomen, vooral als je vermoedt dat achter de jou onbekende mores een waardensysteem schuilgaat dat je niet deelt.
In 2006 weigerde Ebrahim Mohammad, een imam uit Zoetermeer, minister Rita Verdonk een hand te geven omdat ze een vrouw was. De imam was hilarisch genoeg net geslaagd voor zijn inburgeringscursus – daarom was Verdonk er ook. De situatie was natuurlijk meer dan alleen absurdistisch. De ophef die volgde vertelde ons wellicht minder over racisme dan over de symbolische werking van dagelijkse rituelen. Want als deze rituelen voor veel mensen de ingang zijn naar een dieper waardesysteem, een waardesysteem dat hun het vertrouwen geeft dat we hier allemaal on the same page zijn en dat we ons dus op elkaar kunnen verlaten, dan is zo’n hand belangrijker dan sommigen onder ons indertijd dachten – wij inclusief. Het is namelijk dit vertrouwen dat democratie mogelijk maakt.
Dit vertrouwen in bekende rituelen lijkt ook de basis te zijn voor het placebo-effect. Het ritueel van het nemen van een (nutteloze) pil, of deze voorgeschreven krijgen van iemand in een vertrouwenwekkende positie (de dokter bijvoorbeeld), is vaak al genoeg om een helend effect te veroorzaken. Beeld: Foto van Danilo Alvesd via Unsplash
Het Publiek Domein
🌐
De architectuur van vertrouwen gaat uiteraard dieper dan ons ritualistische gedrag in de publieke ruimte. Een publieke ruimte vereist namelijk een publiek. Dit publiek wordt in de openbare ruimte wellicht bevestigd, maar het wordt er niet geproduceerd. Het publiek – ons onderlinge gemeenschapsgevoel – wordt gemaakt in iets wat door de socioloog Jürgen Habermas ooit het publieke domein is genoemd, of de publieke sfeer. We hebben eerder over het publieke domein geschreven in onze verkenning van een Digitaal Paspoort, hier en hier. (Het is een tweeluik.)
De publieke ruimte is de fysieke openbare ruimte, zoals een stoep, een plein of een park, waar we allemaal toegang toe hebben. Het publieke domein is groter en abstracter. Met het publieke domein wordt de ruimte bedoeld waar onze gemeenschappelijkheid wordt geproduceerd. Waar de normen en waarden zich vormen die van ons een gemeenschap maken. Het is de publieke ‘plek’ waar we onze mening vormen, waar we als samenleving consensus zoeken en waar sociale bewegingen opkomen en weer verwaaien.
Tot voor kort bestond het publieke domein uit tv-programma’s, kranten, tijdschriften, raadszalen en cultuurhuizen. Tegenwoordig is het zwaartepunt van het publieke domein verschoven naar het World Wide Web. Het goeie hieraan is dat veel meer mensen dan ooit toegang hebben tot het publieke domein. Het heeft het publieke domein dus democratischer gemaakt. Het slechte is dat het World Wide Web niet goed functioneert als publiek domein, waardoor het de samenleving niet samenbrengt maar versplintert. In plaats van onderling vertrouwen te genereren, zorgt het World Wide Web voor onderling wantrouwen.
Geïnspireerd door Habermas hebben we in het tweeluik over het Digitale Paspoort een poging gedaan de ontwerpprincipes van een gezond publiek domein op te stellen. We stelden dat een gezond publiek domein een (1) veilig, (2) transparant en (3) voor iedereen toegankelijk domein is waar (4) op een rationele manier (5) openbare ideeën en meningen gevormd en besproken worden door (6) herkenbare leden van de gemeenschap. Vervolgens concludeerden we (nogal moeiteloos) dat het World Wide Web niet aan deze zes ontwerpprincipes voldoet, waardoor het World Wide Web zowel commercieel als cultureel is verwilderd.
Ook beschreven we dat achter de cryptohype – denk Bitcoin en NFT’s – een interessante poging schuilgaat om het World Wide Web te helen; om de macht van Big Tech te breken en het World Wide Web weer te decentraliseren; om vertrouwen in het World Wide Web te hardcoden in een soort cryptologische basisarchitectuur. Deze poging wordt sinds kort door velen Web3 genoemd.
Een non-fungible token (NFT) is een manier om het eigendom en de authenticiteit van een digitaal product vast te leggen. Deze techniek kan misschien ook interessant zijn om journalistieke bronnen te authentiseren, te accorderen en verifieerbaar te maken. Blockchain kan wellicht een nieuwe transparante journalistiek mogelijk maken met een duidelijk onderscheid tussen meningen en observaties. Beeld: CryptoPunks, een set NFT collectible’s (10.000 unieke beelden van 24 bij 24 pixels) waarvan het bewijs van eigenaarschap is opgeslagen op de Ethereum blockchain. Gemaakt door Larva Labs.
Zonder verder in herhaling te vallen, willen we alleen maar zeggen dat ons vertrouwen in de samenleving erg is verbonden met de dominante informatietechnologie binnen die samenleving. Na de uitvinding van de boekdrukkunst, rond 1450, duurde het bijvoorbeeld een aantal eeuwen voordat de journalistieke praktijk van hoor-en-wederhoor en de wetenschappelijke methode werd ontwikkeld die het publieke domein de waardenarchitectuur gaf waarop een (nationaal) publiek zich kon ontwikkelen.
Nu digitalisering de boekdrukkunst heeft vervangen als dominante informatietechnologie, moeten we opnieuw op zoek naar nieuwe protocollen voor gemeenschappelijke waarheidsvinding. We moeten op zoek naar een nieuwe digitale architectuur waarop de gemeenschap kan vertrouwen.
Of Web3 deze architectuur kan leveren is de vraag, maar het is interessant om Web3 vanuit deze bril te beschouwen – in plaats van vanuit de bril van ongegeneerde speculatie en gierigheid. Het is een poging om vertrouwen terug te brengen op de plek waar tegenwoordig onze gemeenschappelijke normen en waarden worden geproduceerd.
Sommigen wijten de vertrouwenscrisis in de samenleving overigens aan de manier waarop de democratie is gestructureerd. We leven nu namelijk in een indirecte democratie waar we vertegenwoordigers kiezen die het vervolgens voor ons moeten opnemen – maar die op zich vrij zijn om hun eigen koers te varen.
Volgens sommige denkers, zoals David Van Reybrouck en Jelmer Mommers, is deze indirecte vorm niet meer van deze tijd – het vervreemdt de burger van het besluitvormingsproces – en moeten we toe naar directere vormen van democratie. Hoewel we niet tegen nieuwe manieren van directe democratie zijn, zoals gelote burgerraden, hebben we eerder het vermoeden dat de vorm van de democratie niet per se het probleem is. Het is de rammelende structuur van het digitale publieke domein die geheeld moet worden. Dit is, denken wij, de directe oorzaak van de hedendaagse vertrouwenscrisis.
Vertrouwen in het World Tree model
🤝
Ons World Tree model is een gelaagd denkraam. Eén van die ‘lagen’ gaat over ons langzaam verschuivende mens- en wereldbeeld. In deze laag van interpretatie was de architectuur van vertrouwen slechts een afgeleide van de dominante informatietechnologie. De grote verschuivingen in ons mens- en wereldbeeld die wij zien als we door onze big history-bril naar de laatste zeshonderd jaar kijken zijn grofweg de volgende (en we hebben vertrouwen er nu doorheen verweven):
⚔️ De Middeleeuwen
In de Middeleeuwen was de dominante informatietechnologie het gesproken woord. Het schrift was natuurlijk al millennia oud maar geletterdheid was laag en men vertrouwde in het dagelijks leven vooral op persoonlijke ontmoetingen. Door het ontbreken van een algemeen toegankelijke informatietechnologie kon er ook geen coherent publiek ontstaan. Er was, met andere woorden, geen gemeenschap platform waarop een politieke gemeenschap kon ontstaan. Men vertrouwde daarom op persoonlijke verbintenissen, op familiebanden en vriendschappen.
Net als in de hedendaagse low-trust societies was vertrouwen dus persoonlijk, niet publiek. Er was uiteraard zoiets als een christelijke waardengemeenschap, maar dit was geen politieke of civiele gemeenschap. Gemeenschappen waren klein. Ze bestonden uit mensen die elkaar kenden. Plekken van ontmoeting, zoals de markt, de meent of de raadszaal, waren een soort publiek domein. Door dit gebrek aan publiek (vertrouwen) bleef de grootste maatschappelijke uitdaging in de Middeleeuwen fysieke veiligheid.
In dit gebrek aan vertrouwen had degene met de grootste knuppel dus de meeste sociale status. Het hieruit voortkomende mensbeeld noemen wij de Homo Nobiles. En omdat vertrouwen persoonlijk was, waren persoonlijke eigenschappen heel belangrijk. Men moest kunnen inschatten of iemand een vertrouwenswaardig karakter had. Of men op iemand kon rekenen als er iets misliep, was de grote vraag. Men kon immers nergens anders op terugvallen. Iemands persoonlijke reputatie was alles.
💰 De Moderniteit
Na de uitvinding van de boekdrukkunst rond 1450 begon de meta-cultuur die we de Westerse moderniteit noemen langzaam vorm te krijgen. Mensen begonnen op den duur steeds meer te vertrouwen op het gedrukte woord. Geletterdheid nam toe en men begon vertrouwen te leggen in gedrukte zaken zoals wetteksten, bankbiljetten, aandelen, land- en zeekaarten, encyclopedieën, archiefstukken, kadasters, diploma’s, kranten, paspoorten, etc.
Kranten, boeken, tijdschriften en pamfletten zorgden ervoor dat er een gemeenschapsgevoel ontwikkelde van mensen die elkaar niet kenden. Er ontstond een publiek. Tegelijkertijd maakte de boekdrukkunst de bureaucratische rechtstaat mogelijk die een bepaalde mate van fysieke veiligheid garandeerde. Met fysieke veiligheid ietwat gegarandeerd door ‘de gemeenschap’ werd economische veiligheid de grootste maatschappelijke uitdaging.
Gedurende de moderniteit werd de Homo Nobiles langzaam verdrongen door de Homo Economicus. Degene met de grootste zak geld had vanaf nu het meeste sociale status. Persoonlijke eigenschappen werden steeds minder belangrijk, persoonlijke eigendommen steeds meer.
De boekdrukkunst maakte dus gemeenschappelijke platformen mogelijk waarop gemeenschappelijke waarden en normen konden worden ontwikkeld. Vertrouwen werd minder persoonlijk. Men kon zich nu identificeren met mensen die men niet persoonlijk kende. Men vertrouwde daarom steeds meer op de gemeenschap, De boekdrukkunst maakte een high-trust society mogelijk. Dit kwam ook omdat informatievoorziening door de boekdrukkunst minder sporadisch werd en meer periodiek. Men vertrouwde meer omdat men meer kennis had.
🙏🏾 De Gewortelde Tijd
Na het gesproken woord en het gedrukte woord werd het geactiveerde woord uitgevonden; computercode. Het gedrukte woord kon veel verschillende mensen tegelijk mobiliseren en aan elkaar verbinden om vervolgens gezamenlijk werk te verzetten, bijvoorbeeld binnen bureaucratieën. Het geactiveerde woord heeft, in theorie, helemaal geen mensen meer nodig om werk te verzetten – denk aan robotica. Dit betekent dat onze arbeidsproductiviteit steeds groter wordt. Waardoor schaarstedenken zal plaatsmaken voor overvloedsdenken.
Men de komst van de computer zal economische veiligheid steeds meer worden gegarandeerd (mits we het met zijn allen in goede banen leiden uiteraard, anders krijg je kunstmatige schaarste). Naarmate de samenleving steeds meer zal gaan vertrouwen op een bepaalde mate van economische veiligheid gegarandeerd zal de grote maatschappelijke uitdaging verschuiven naar emotionele veiligheid.
Het mens- en wereldbeeld van de Homo Economicus zal in de toekomst volgens ons steeds meer ondergeschikt raken aan de Homo Romanticus, de betekeniszoekende mens. Eigendom als belangrijkste meetlat voor sociale status zal plaatsmaken voor eigenheid – wat, zo beseffen we nu, eigenlijk neerkomt op een diep vertrouwen in jezelf, in de mensen om je heen en de goedhartigheid van het universum. Diegene met een diep intrinsiek vertrouwen (of gehechtheid) kan ongegeneerd zichzelf zijn, wat zich weer zal vertalen naar fysiek en economische gezondheid.
Na vertrouwen in individuen en vertrouwen in de samenleving zal vertrouwen in het universum wellicht de belangrijkste drijver worden voor sociale status. Als je zelfs in tegenslag weet dat ‘alles’ op een dieper niveau sowieso goed is, dan kan je bergen verzetten en wonderen verrichten. (Wat overigens geen endorsement is van de zelfhulpmarkt, maar wellicht wel een verklaring.)
De hierboven beschreven verschuivingen zou je samen kunnen vatten in dit overzichtje. Tekening: Yulia Kryazheva
De Toekomst is van ons Allemaal
✨
Tot zover wat van onze mijmeringen over vertrouwen. We hopen dat jullie wat inzicht hebben gekregen in hoe wij toekomstdenken. We snappen dat we nog veel te weinig hebben geschreven over het World Tree model maar daar hopen we, als het boek af is, verandering in te brengen. Overigens is het World Tree model uiteraard maar één manier om over de toekomst na te denken (en niet per se de beste) en we hopen dat dit soort notities jullie inspireren om jullie eigen manieren te vinden.
📬 Abonneer je (gratis) op onze nieuwsbrief als je de Atlas van het Lange Nu direct op je digitale deurmat wil krijgen.
Beste lezers, wij zijn Edwin Gardner en Christiaan Fruneaux en wij zijn begonnen met de Atlas van het Lange Nu om grip te krijgen op de grote maatschappelijke en technologische verschuivingen die onze wereld veranderen.
De Chrononauten en de Atlas van het Lange Nu is bedacht als een tweewekelijkse nieuwsbrief waarin we schrijven over langlopende trends, nieuwe maatschappelijke denkkaders, mogelijke toekomstscenario’s en, af en toe, over de ambacht, kunst (en hoogmoed) van toekomstdenken.
Dat gezegd is dat laatste precies wat we vandaag in de aanbieding hebben; wat notities over psychohistory, het fictief wiskundige model dat de toekomst kan ‘uitrekenen’ in Isaacs Azimov’s Foundation.
Zoals eerder vermeld zijn onze posts de komende tijd wat korter en lichter dan voorheen. Ook zou ‘t kunnen voorkomen dat we een weekje overslaan. We leggen de laatste hand aan een illustratieve gids naar het Amsterdam van 2091, getiteld Alles Komt Goed. Dat, plus de doorlopende adviespraktijk, maakt dat de weken iets te weinig uurtjes hebben.
Notities over Psychohistory
✏️
Het voorspellen of gecontroleerd kunnen vormgeven van de toekomst is een langgekoesterde droom van de mensheid. Of je nu je horoscoop er-op-na slaat of je heil zoekt bij de techprofeten uit Silicon Valley, uiteindelijk gaat het over het gevoel grip te hebben op de turbulente gebeurtenissen van alledag. Over hoe we ons positioneren in het hier en nu, en hoe we de juiste keuzes hopen te maken.
Toekomstdenken is dus het managen van kennis, verwachtingen en ambities. Dat kan defensief, zoals banken doen met hun vaak onnavolgbare risicoanalyses die er voor zorgen dat als die en die koers of die ene portfolio onderuit gaat niet de hele bank nat gaat. Of dat kan offensief, zoals Musk nadat hij besefte dat klimaatverandering een issue was en toen Tesla en SpaceX begon. Tesla om de wereld aan de schone energie te krijgen en SpaceX om de mensheid en het leven niet afhankelijk te maken van die ene planeet.
Toekomstdenken gaat dus vaker dan niet over veiligheid; weten of je huidige koers de juiste is of dat je wellicht moet bijsturen. Maar het is interessanter dan dat. De vraag of toekomstdenken überhaupt tot de mogelijkheden behoord raakt aan hele fundamentele en mysterieuze vragen over de aard van de werkelijkheid.
Als de aard van de werkelijkheid materialistisch en deterministisch is dan zou je, mits je alle variabelen weet, in theorie de toekomst moeten kunnen uitrekenen. Het enige probleem hiermee is dat je een computer nodig hebt die groter is dan de werkelijkheid zelf, en dat het bestaan van ons bewustzijn suggereert dat de toekomst überhaupt niet op causale wijze te determineren valt (Zie #0003 / Bewustzijn en het einde van het materialisme).
Wat niet wil zeggen dat wetenschappers het niet geprobeerd hebben, denk bijvoorbeeld aan het World3 model – het beroemde computermodel waarop het Limits of Growth rapport van de Club van Rome is gebaseerd. In het model werden alle toen bekende economische variabelen opgenomen en gekoppeld aan de toen bekende wetmatigheden over ons economisch gedrag.
Het World3 model was een kwantitatief model dat, theoretisch, het einde van de groeisamenleving kon voorspellen maar niet de contouren van een post-groei wereld.
Het World3 model leidde tot de (beroemde) conclusie dat rond 2030 de aardse ecosystemen onze beschaving niet meer kan dragen. En hoewel deze conclusie zich nog aardig staande weet te houden ten opzichte van de zich ontvouwende werkelijkheid heeft het model één fundamentele zwakte; als mensen hun economisch gedrag zouden veranderen klopt het model niet meer.
Dit was uiteraard ook hun doel; laten zien dat ons toenmalige gedrag onvermijdelijk leidt tot de ineenstorting van de aardse biosfeer zodat we ons gedrag zouden aanpassen. (Wat uiteindelijk niet gebeurde. In ieder geval niet onmiddellijk.) Het World3 model kon dus, soort van, het einde van de groei-economie voorspellen maar niet de contouren van een post-groei samenleving. Opnieuw is menselijk bewustzijn, en haar afgeleide, onze cultuur, de grote onberekenbare factor.
Dit is, en we hebben hier eerder over geschreven, waarom wij onder andere het World Tree model (WTM) hebben ontwikkeld. (De naam is inderdaad een ode.) In tegenstelling tot het World3 model, wat een kwantitatief model is, waar alleen formules in kunnen, is het WTM een kwalitatief historisch-futuristisch model. We brengen eigenlijk continu de langzaam veranderende culturele en maatschappelijke mens- en wereldbeelden, denkkaders en trends in kaart, die we vervolgens extrapoleren naar mogelijke scenario’s. Het WTM is gebaseerd op een interpretatie van de Westerse moderniteit (1450-1950).
We hebben uiteraard niet de illusie dat ons model de toekomst voorspelt, maar we denken absoluut dat het World Tree model en de scenario’s die we hiermee genereren je kan helpen je te verhouden tot ingewikkelde maatschappelijke en technologische vraagstukken. Toekomstscenario’s informeren, confronteren en inspireren. Ze leiden je van historisch inzicht naar futuristisch uitzicht. Het is een, tot nu toe, best succesvolle toolkit voor zowel verbeelding als begrip.
Soms spelen we natuurlijk wel met het idee van een fysieke Scenario Machine, zoals deze die we bouwden in een bezemhok ergens op de Universiteit Utrecht.
Als je op een of andere manier toch het menselijk bewustzijn kan meenemen in een rekenmodel van de werkelijkheid kom je wellicht uit op een probabilistisch beeld van het universum. Een beeld dat niet uitgaat van één vaststaande uitkomst maar van meerdere, of zelfs ontelbare, mogelijke uitkomsten. Zo’n model dat, dare we say it, rekening houdt met de ‘vrije wil’ is wellicht vergelijkbaar met de probabilistische modellen binnen de kwantummechanica waar, in sommige (ietwat controversiële) interpretaties, het menselijk bewustzijn ook een rol heeft.
Andere interpretaties in de kwantummechanica verenigen het determinisme met het probabilisme en gaan uit van een multiverse, waar iedere mogelijke uitkomst bij elke causale schakel een nieuw universum oplevert, welke zich weer splitst, enzovoort, etcetera, tot het einde der tijden. Alle wiskundige mogelijkheden doen zich in dit model voor en menselijke agency is slechts een illusie.
Isaac Asimov’s Psychohistory
🔮
Maar wat als je je niet richt op de mens als een individu met de vrije wil om bewuste keuzes te maken maar op de mens als kuddedier, wat krijg je dan?
Wat als je een model bouwt waarin niet elke mens agency heeft, maar waar alleen de mensheid als geheel agency heeft? Een model waar het dus niet gaat over vrije wil maar over cultuur, over ons collectieve gedrag. Dit was de insteek van Hari Seldon, de fictieve hoofdpersoon van Isaac Asimov’s Foundation boekenreeks.
In de Foundation boeken voorspelt wiskundige Hari Seldon de ineenstorting van de Galactic Empire, een menselijk rijk dat het grootste deel van de Melkweg beheerst en dat, ten tijde van Hari Seldon, al 12.000 jaar bestaat. Met een zogeheten phychohistorisch wiskundig model voorspelt hij vervolgens 30.000 jaar chaos en barbarij voordat er weer een nieuwe galactische beschaving ontstaat. Zijn voorspellingen vallen uiteraard niet bij iedereen in goede aarde, wat het plot in beweging zet.
Het wiskundige model waarmee de fictieve Hari Seldon het lot van de Melkweg uitrekent was een set aan kwantitatieve formules die de sociologische dynamiek van de mensheid kon extrapoleren naar mogelijke uitkomsten, waarvan sommige waarschijnlijker dan andere. Het is dus statistiek voor kuddegedrag. In zijn model zijn het dus niet mensen maar mensenmassa’s die de koers van de geschiedenis bepalen.
‘Psychohistory dealt not with man, but with man-masses. It was the science of mobs; mobs in their billions. It could forecast reactions to stimuli with something of the accuracy that a lesser science could bring to the forecast of a rebound of a billiard ball. The reaction of one man could be forecast by no known mathematics; the reaction of a billion is something else again.’ – Hari Seldon in Isaac Asimov’s Foundation and Empire.
In het ietwat tegenstrijdige plot zijn het overigens de acties van een individuele man, Hari Seldon zelf, die de donkere periode verkort van 30.000 jaar naar ‘slechts’ 1000 jaar. In zijn model kan hij namelijk doorrekenen wat er gebeurt als hij bepaalde culturele bewegingen in gang zet. “The onrushing mass of events must be deflected just a little” zodat de donkere periode slechts een klein millennium voortduurt. Tot dit doel richt hij twee Foundations, ieder aan de andere kant van de Melkweg. De Foundations houden de geest van Verlichting en wetenschap levend, zodat de mensheid zich uiteindelijk weer weet te herpakken.
L. Sprague de Camp, Isaac Asimov en Robert Heinlein op de Philadelphia Navy Yard in 1944. Beeld: John Seltzer en Geo Rule.
Net zoals toekomstvoorspellingen vaak meer zeggen over vandaag dan over morgen zegt sciencefiction vaak vooral iets over het tijdsgewricht waarin het geschreven is.
In What Isaac Asimov Taught Us About Predicting the Future(NYT) reconstrueert Alec Nevala-Lee hoe het Foundation-verhaal ontstond. Asimov begint te schrijven in 1941, terwijl Hitlers legers oprukken in Europa. Hij zegt erover: ‘Hitler kept winning victories, and the only way that I could possibly find life bearable at the time was to convince myself that no matter what he did, he was doomed to defeat in the end.’
Hij spart over een mogelijk verhaal met John W. Campbell, de uitgever van pulpmagazine Astounding Science Fiction, waar ze samen het psychohistory-idee ontwikkelen, geïnspireerd door de theorieën van historici zoals Oswald Spengler en Arnold J. Toynbee die de opkomst en neergang van beschavingen duiden aan de hand van grote cycli. Want, zo speculeren Asimov en Campbell, wat gebeurt er als deze cycli niet enkel duidend maar ook voorspellend zouden kunnen werken?
Voor Asimov was psychohistory was dus uiteindelijk niet zozeer een statistisch model maar eerder een magische bezwering. Een amulet tegen de enorme maatschappelijke krachten die zich indertijd zo dramatisch uitspeelden. Wat uiteraard ook gezegd kan worden over ons World Tree model, welke we zijn gaan ontwikkelen na de financiële crisis van 2008. (De geheime missie van Studio Monnik is dan ook het ontwikkelen van een geloofwaardig toekomstperspectief van een gelijkwaardige en duurzame toekomst.)
Voorspellen is Bezweren (of Leren)
🎲
De culturele impact van de Foundation’s boekenreeks kan moeilijk overschat worden. Zo heeft Elon Musk herhaaldelijk gezegd dat zonder Foundation zijn carrière anders was verlopen. (Wellicht hadden we dan wel een Tesla gehad, maar geen SpaceX?) Maar ook Paul Krugman, de nobelprijs winnende econoom, wilde vroeger niets liever dan Hari Seldon worden.
Krugman wilde als jonge man de wereld redden en om de wereld te kunnen redden moet je ‘m eerst leren begrijpen. Hij wilde dus weten waarom sommige samenlevingen groeiden en bloeiden en anderen imploderden of uitdoofden. Hij dacht aanvankelijk geschiedenis te gaan studeren maar dat bleek te beschrijvend naar zijn smaak (waar Christiaan zich in herkent). Economie bleek uiteindelijk een betere match. Lees hier hoe Krugman verteld over hoe economie hem psychohistorische vermogens heeft gegeven: Paul Krugman: Asimov’s Foundation novels grounded my economics.
Dat Paul Krugman econoom werd is niet verrassend. Want ondanks dat elke economische crisis weer als een totaal onverwachte koude douch aanvoelt zijn economen de profeten van onze tijd. Zij zijn de bouwers van de toekomstmodellen waar onze besluitenmakers naar luisteren. Ook economen denken in massagedrag, net als Hari Seldon. Alleen denken economen dat al het menselijke gedrag terug te leiden is naar onze relatie met ‘iets (niet) hebben’. Vergeet zaken als liefde, troost, schaamte, schuld, flow en verbeelding. Het enige wat de mens in beweging zet is volgens economen schaarste.
Als je Krugman volgt weet je natuurlijk dat zijn mens- en wereldbeeld helemaal niet zo nauw is maar in hun modellen rekenen economen, of econometristen, met nogal versimpelde kaders van menselijk gedrag. Dit is waarschijnlijk ook de reden waarom hun modellen ook nooit iets zinnigs opleveren. In ieder geval niet voor de macro-economie. Terwijl toch iedereen naar ze blijft luisteren. Hoe kan dat toch? Het is een sterk staaltje culturele cognitieve dissonantie waar Hari Seldon waarschijnlijk wel raad mee had geweten.
Economische modellen zijn ook onbegrijpelijk voor de leek. En toekomstscenario’s waar je niets van kan leren zijn eigenlijk vooral bezweringen. Legitimaties voor inspiratieloze besluitmakers. Zoals eerder gezegd moeten toekomstscenario’s je, onzes inziens, vooral informeren, confronteren en inspireren. Ze moeten je aan het denken zetten en nieuwsgierig maken. Ze moeten je slimmer maken, je nieuwe dingen leren. Ze moeten je niet dommer maken, of luier, zoals onbegrijpelijke modellen dat plegen te doen. De toekomst is er niet om te leren kennen, het is er om ons te helpen het te leren vormgeven.
Dat was het voor deze keer, we horen als altijd graag jullie gedachten.
De toekomst is van ons allemaal ✨ Christiaan Fruneaux & Edwin Gardner
👋 Wij zijn Edwin Gardner en Christiaan Fruneaux, twee futurologen die pogen het Lange Nu in kaart te brengen zodat we samen de toekomst vorm kunnen geven.
Met in deze editie: Geo-engineering met de Oranjes · Hoe echt is echt? · Fully Automated Luxury Gnosticism · How to world a world.
📬 Abonneer je (gratis) op onze nieuwsbrief als je de Atlas van het Lange Nu iedere week in je inbox wilt.
De vorige week beloofde deep dive in hoe Web3 een nieuwe architectuur van vertrouwen kan creëren, hebben we even uitgesteld. Maar gelukkig is het web groots en wijds en daarom laten we je in deze editie graag grasduinen door de interessantste stukken die wij de afgelopen tijd lazen.
Geo-engineering met de Oranjes
👑
Termination Shock (02021) – Neal Stephenson. De auteur die ons in 01992 het ‘metaverse’ gaf, heeft nu een speculatieve klimaatroman geschreven over wat er gebeurt als een Texaanse miljardair, T.R. Schmidt, ongevraagd met een enorm kanon om de zoveel minuten zwavel de stratosfeer inschiet om daarmee de planeet af te koelen. T.R. heeft zijn kanon de Pina2bo gedoopt, verwijzend naar de Pinatubo vulkaan op de Filipijnen die in 01991 uitbarstte en die voor een temperatuurdaling van 0,9 graden zorgde in het daaropvolgende jaar.
Naast deze excentrieke miljardair is er een hoofdrol weggelegd voor Nederland, en voor een fictieve dochter van koning Willem-Alexander, Frederika Mathilde Louisa Saskia, die dan koningin is. Het boek opent met hoe zij door een hittegolf gedwongen wordt te landen in Texas. De eerste bladzijden van het boek zijn te lezen op de site van de New York Times.
Meer weten over hoe het Nederlandse koningshuis betrokken raakt bij een megalomaan geo-engineering plan, maar geen tijd om het hele boek te lezen? Dit stuk op Slate geeft je een aardige indruk van deze vuistdikke roman. En in Neal Stephenson Thinks Greed Might Be the Thing That Saves (NYTimes) wordt Stephenson geïnterviewd en vertelt hij het zo lastig is om geloofwaardige positieve toekomstverbeeldingen te bouwen.
Hoe echt is echt?
🎮
Reality+ (02021) – David Chalmers. Leven we wel of niet in een simulatie, en maakt dat uit? Volgens onze favoriete bewustzijnsfilosoof David Chalmers wordt deze vraag vanwege de technologische vooruitgang steeds zinniger. Het is volgens hem niet onvoorstelbaar dat over 50 of 100 jaar de mens in staat zal zijn virtuele realiteiten te produceren die niet te onderscheiden zijn van de werkelijkheid. Misschien niet met de onhandige VR-brillen die we nu hebben, maar met zoiets als de Neural Lace, een brein-computer interface uit de The Culture serie van sciencefiction auteur I.M. Banks, en die Elon Musks bedrijf Neuralink probeert te realiseren. In zijn boek verkent Chalmers deze vragen en David Marchese interviewde hem hierover: Can We Have a Meaningful Life in a Virtual World? (NYTimes).
Chalmers ziet virtuele werelden niet als minder dan de echte wereld. Een virtuele wereld kan net zo betekenis- en waardevol zijn als de echte, en beide kunnen prima naast elkaar bestaan. Chalmers trekt het zelfs nog iets verder door: stel dat we erachter komen dat we in een stimulatie blijken te leven, dan zullen we daar misschien aanvankelijk van schrikken, maar uiteindelijk zullen we gewoon door moeten leven. Volgens Chalmers is het feit dat we in een simulatie leven niet in tegenspraak met dat we in de werkelijkheid leven. We leven dan nog steeds in een echte wereld waarin we een betekenisvol leven kunnen leiden.
Stel dat we in een simulatie leven, dan heeft dat mogelijk een enigszins contra-intuïtieve consequentie: het maakt onze wereld groter dan we dachten dat hij was (en niet kleiner). Chalmers zegt hierover:
‘Discovering that we’re in a simulation would then also tell us that there’s potentially a reality beyond the reality that we experience, which is the reality of the simulating world, and who knows what’s going on there! So I think of this, if anything, as potentially greatly expanding reality beyond the single reality we’re familiar with.’
Fully Automated Luxury Gnosticism
🎭
Avatar-zangwedstrijd Alter Ego
De grenzen tussen echt en niet echt, tussen onze online avatars en ons vleselijke bestaan zijn al een poos aan het verschuiven. In Welcome to fully automated luxury gnosticism (UnHerd) onderzoekt Mary Harrington hoe lichamelijk contact en lichamelijke aanwezigheid tijdens de pandemie luxegoederen zijn geworden en hoe virtuele verschijningsvormen ons vrijheid en verlossing lijken te beloven van de beklemmende realiteit van ons lichamelijke bestaan. Ze doet dat onder andere door te kijken naar de opkomst van avatar-zangwedstrijd Alter Ego en de Netflix datingshow Sexy Beasts.
How to world a world
🪄
Fragment uit de Emmisary trilogie van Ian Cheng
Afgelopen week hebben we het werk van kunstenaar Ian Cheng ontdekt. Hij gebruikt game-software om simulaties te maken waarin hij agents loslaat en hen een eigen ‘verhaal’ laat creëren. Cheng noemt zijn simulaties ook wel ‘habitats for stories’ of een ‘video game that plays itself’. Los van het fascinerende werk dat hij maakt heeft hij ook een geheel eigen kijk op hoe je een wereld bouwt, wat er de waarde of betekenis van is, en hoe je jezelf, als kunstenaar of anderszins, kan zien als een wereldmaker. Op Ribbonfarm schreef hij een aantal posts waarin hij dit uitlegt. Zeer interessante kost als je geïnteresseerd bent in het bouwen van werelden, het creëren van betekenis en het laten ontstaan van verhalen, of worlding, zoals hij het noemt.
Volgens Chang ontstaan werelden als volgt:
‘Philip K Dick said, “Reality is that which, when you stop believing in it, doesn’t go away.” A World is conceived when a creator decides to pick some part of Reality and start believing in it again. Think of JK Rowling stuck on a broken train for four hours, her mom dying, and the life arc of Harry Potter coming to her fully formed. Think of Elon, after the Russians rejected his bid to buy a used rocket, firing up his spreadsheet and costing out how to build one from scratch. Think of George Lucas, unable to secure the rights to Flash Gordon serials, thinking I’ll just roll my own episodic space opera. Think of your mom looking at your dad for the first time and imagining, I could build something with that. The belief is fragile at first, but immediately suggests both a stabilizing structure and interesting generative dysfunction. The creator sets about trying to structure this belief and channel its potential. And at the same time, the creator begins to imagine another satisfaction: putting aside the role of creator and being a person living inside the belief, the beneficiary of its potentiality, a believer.’ Uit: Worlding Raga: 2 – What is a World? (Ribbonfarm).
Maar wat bezielt je als persoon om een wereld te willen maken? Wat haal je daar uit? Chang beschrijft zijn drive om te ‘worlden’ als een van zijn inner-artistic-demons die wedijvert met andere demonen. Hij maakte dit assenkruis om de verschillende demomen, stemmen, in kaart te brengen.
In Worlding Raga: 4 – Who Worlds? licht hij het bovenstaande schema uitgebreid toe. De Emissary (afgezant) is uiteraard de relatieve onbekende in dit schema, en we doen als maker of kunstenaar volgens Chang vaak geen beroep op deze ‘demoon’ omdat we ’m vaak reserveren voor het leven in de echte wereld.
‘The Emissary is almost never consciously called upon for its artistic capacity. It’s as if the Emissary is the demon that we reserve (and exhaust) for the iterated game of living life itself – dating, maintaining friendships, evolving a career, keeping up the , home, raising pets and kids, maintaining social media accounts. But what if the emissary could be integrated into the artistic process? What if its concerns for iterative growth and transformation were an artistic consideration? What options would open up?’
That’s all folks! Als altijd nieuwsgierig naar jullie gedachten en een fijn weekend gewenst.
De toekomst is van ons allemaal!
Christiaan Fruneaux & Edwin Gardner
PS: Mocht je er nog nooit van gehoord hebben, maak kennis met onze nieuwe favoriete conspiracy: Birds Aren’t Real
De beste wensen voor een nieuw jaar: 02022, of Happy 22, zoals we sommigen hebben zien schrijven. Blijkbaar zijn we nu ver genoeg in deze eeuw dat we het aandurven om de jaartallen met slechts twee getallen aan te geven. Hoe dan ook, voor ons zal dit het jaar zijn dat we een boek uitbrengen, Alles Komt Goed – Indrukken uit de Gewortelde Tijd, en dat we op een gegeven moment betaald gaan met deze nieuwbrief. Met dit abonnementsplan lopen we al sinds het begin rond, zie BiP#03, en dit jaar gaan we er verder gestalte aan geven. Stay tuned.
In deze nieuwsbrief duiken we in Web3. Een nieuwe verbeelding en technologische gereedschapskist waarmee aan de toekomst van het internet gebouwd wordt. Maar dat niet alleen, want als Web3 een wijdverbreide realiteit wordt zal dit grote impact hebben op hoe vertrouwen is georganiseerd in onze samenleving, en dat betekent nogal wat.
De architectuur van vertrouwen
🏛
Een hoge mate van onderling vertrouwen is cruciaal voor een goed functionerende democratie. Veel van de spanningen in onze maatschappij hebben ermee te maken dat het vertrouwen zoek is, of dat we in elk geval als samenleving niet meer dezelfde bronnen vertrouwen. Zo is het slecht gesteld met het vertrouwen in experts, wetenschappers, journalisten en politici, en floreren de youtubers, influencers en populisten die verhalen hebben die de status quo en haar elite in twijfel trekken. Maar het gaat niet alleen over vertrouwen in mensen en wat ze zeggen.
Een moderne samenleving draait op een nog fundamentelere vorm van vertrouwen: als iemand je wil overtuigen en je gelooft ’m niet op z’n woord, dan moet diegene bewijs aanvoeren. Documentatie die bewijst dat hij gelijk heeft, of dit nu een foto, een uittreksel van het kadaster of een peer-reviewed paper is.
Dat we meer op documenten dan op mensen vertrouwen is typisch voor een moderne samenleving. In moderne samenlevingen is vertrouwen gebaseerd op een bureaucratische machine van instituties die documenten uitgeven en met stempels zaken autoriseren. Zonder paspoort ben je geen burger, zonder KVK-nummer geen ondernemer en zonder contract is het lastig harde afspraken te maken.
Zonder deze architectuur van vertrouwen zou het onmogelijk zijn een complexe moderne samenleving te bouwen. Maar onze huidige architectuur heeft ook z’n beperkingen, het concentreert macht in instituties, het creëert een regeldruk en complexiteit die lang niet voor iedereen goed te navigeren zijn, en het creëert (onbedoeld misschien) allerlei ongelijkheden. Zo is bijvoorbeeld een gang naar de rechter niet voor iedereen even makkelijk en betaalbaar, en dit zorgt voor rechtsongelijkheid. Het maakt degenen die vermogend zijn machtiger, terwijl het degenen die arm zijn kwetsbaarder maakt. Zie ook weer de toeslagenaffaire, of menig rechtszaak tussen grote multinationals en burgers.
Aan de moderne architectuur van vertrouwen kan dus nog wel wat verbeterd worden. In de komende editie willen we verkennen wat een nieuwe golf aan digitale innovaties die ‘Web3’ wordt genoemd hiervoor kan betekenen. Web3 gaat over cryptomunten zoals Bitcoin, smart contracts op blockchains zoals Ethereum, en over NFT’s (Non Fungible Tokens) en DAO’s (Decentralized Autonomous Organizations). Nu denk je misschien, dat is allemaal wilde speculatie en opklopperij van durfinvesteerders en techies die hun relatie met de echte wereld volledig kwijt zijn. En dan heb je geen ongelijk, want het is inderdaad best wel een hype circus gaande vol vage termen gevoed door een bijna religieus geloof in technologie. Maar mochten ze slagen, dan zal het niet de eerste keer zijn dat een stel computernerds de wereld verandert.
In deze editie willen we daarom voorbij de hype kijken en pogen te ontrafelen wat Web3 wil. Hoe ziet de volgende iteratie van het web eruit en wat betekent dit voor Big Tech? Kan Web3 de basis worden voor een digitale architectuur van vertrouwen?
Is een ander internet mogelijk?
🌐
Zouden Facebook, Instagram en Whatsapp ooit kunnen verdwijnen, zouden we ze ooit echt gedag kunnen zeggen? Zouden ze ooit opgedoekt kunnen worden omdat er een leuker, beter of transparanter platform om de hoek komt kijken waardoor iedereen en masse overstapt?
Velen van ons hebben een haat-liefdeverhouding met sociale media. Het is handig en leuk, maar ook verslavend. Vaak scrollen we maar doelloos door onze feeds. Overstappen of ons account opzeggen kan, maar wat dan? Wat zijn de alternatieven, en waar blijven dan al onze verzamelde contacten en foto’s?
Op het internet bevinden we ons vaak in walled gardens, binnen de muren van een platform zijn onze vrienden en onze content te vinden en werkt alles soepel, maar zodra we iets mee willen nemen buiten het platform moeten we copy-pasten, screenshots maken, en andere rare omwegen verzinnen om iets van het ene naar het andere platform te krijgen.
Daarnaast kent ieder platform zijn eigen algoritmes die bepalen wat we te zien krijgen, en die vooral het verdienmodel (reclame) van het platform dienen. Alles wordt in het werk gesteld om onze aandacht vast te houden door spektakel, en clickbait en door in te spelen op onze FOMO-gevoelens, met als gevolg filterbubbels, echokamers en een gefragmenteerde publieke ruimte waarin een gedeelde waarheid zoek is geraakt.
In ons tweeluik over het Decentrale Digitale Paspoort (DPP) in #0031 en #0032 verkenden we wat er nodig is om van het world wide web een goed functionerende publieke sfeer te maken. Hierin schreven we hoe een gedecentraliseerde en cryptografisch versleutelde database, zoals een blockchain, het fundament zou kunnen zijn van een nieuwe architectuur van vertrouwen. Het is een mogelijke oplossing om het ontwrichtende publieke domein weer gezond te maken. Wat niet onbelangrijk is want een gezond publiek domein produceert vertrouwen, gemeenschapsgevoel en behoren.
We formuleerden ook een aantal designprincipes waaraan een gezond publiek domein volgens ons moet voldoen. Wij denken dat een gezonde publieke sfeer (1) veilig, (2) transparant en (3) voor iedereen toegankelijk moet zijn, waar (4) op een rationele manier (5) openbare meningen gevormd en besproken kunnen worden door (6) herkenbare leden van de gemeenschap. Op dit moment voldoet het www nog niet aan bovenstaande principes waardoor ons gemeenschapsgevoel onderhevig is aan de middelpuntvliedende krachten van commercieel en politiek opportunisme. In plaats van online burgers zijn we niet meer dan online klikvee.
Het DDP zou tot stand kunnen komen door een combinatie van technologie en wetgeving die voor bepaalde standaarden en verplichtingen zorgen. Maar een gedecentraliseerder internet, zoals dat sinds vorig jaar onder de vlag ‘Web3’ voor het voetlicht wordt gebracht, heeft potentieel verregaande consequenties voor onze economie en samenleving.
Reden genoeg om Web3 eens nader te onderzoeken. Wat is het precies en wat kunnen we er mee?
Wat is Web 1, 2 en 3?
⏭
Web3 is een belofte, een buzzword, een meme. Een term om te communiceren hoe een nieuw soort WWW het huidige paradigma, Web 2.0, zal vervangen. De kern ervan is dat Web3 een internet voorstaat dat opener en decentraler is en dat de waarde die online gecreëerd wordt eerlijker verdeelt.
Een kort overzicht:
💾 Web 1 is het web van de jaren negentig waar we op gingen met pc’s en krakende modems, waar we een Hotmail-account aanmaakten om te e-mailen, met Netscape het www opgingen en met ICQ of MSN met elkaar gingen chatten. Velen denken met nostalgie terug aan deze tijd, toen het internet nog open en avontuurlijk was en nog niet gedomineerd werd door Big Tech.
📱Web 2.0 is in feite het web zoals we het vandaag kennen. Het web als platform waar we alles met elkaar delen, waar we shoppen, kattenfilmpjes bekijken, series bingen, maaltijden bestellen en eindeloos midden in de nacht door feeds scrollen op onze smartphones.
Anders dan in de jaren negentig is het web vandaag een zeer lucratieve sector geworden die gedomineerd wordt door een handjevol monopolisten in Silicon Valley. Naast het individuele comfort dat het huidige internet ons biedt ontwricht het tegelijkertijd onze publieke sfeer, waardoor de gemeenschap fragmenteert. Het is een trade-off waar we ons helaas slecht van bewust zijn.
Waar we ons wel steeds beter van bewust zijn is de economische en politieke scheefgroei. Web 2.0 concentreert een ontstellende hoeveelheid macht bij maar een paar commerciële partijen. Macht die ook gebruikt wordt: Big Tech kan naar eigen believen burgers en presidenten hun spreekbuis ontnemen. Ze kunnen ongehinderd enorme waarde onttrekken aan de activiteit en content van gebruikers. Waarde die niet direct terugkomt in de samenleving, aangezien lokale belastingen en masse ontweken worden.
✨ De belofte van Web3 is dat het, in potentie, Big Tech van haar macht kan beroven en het web terug kan geven aan zijn gebruikers en aan de gemeenschap.
In #0031 en #0032 hebben we verkend hoe Web3 in potentie de gebroken publieke sfeer kan helen en van onlinegebruikers onlineburgers kan maken. Vandaag willen verkennen hoe dit precies kan werken en wat voor effect Web3 dan heeft op Big Tech. Hoe kan Web3 ons wegleiden uit de walled gardens, closed eco-systems en gecentraliseerde netwerken van Facebook, Google, Apple, Amazon en Microsoft?
Wat Web3 voorstelt is een open, transparante en gedecentraliseerde infrastructuur waarmee Big Tech zich niet ten koste van alles kan verrijken, waarmee gebruikers eigendom nemen van hun data en hun identiteit en waarmee ze zelf kunnen profiteren van de waarde die ze online creëren.
Nog los van hoe Web3 er precies uit zal zien en wat je vindt van crypto of blockchain, heeft deze denkrichting waarde op zich. Het is voor velen als het ware een geloofsartikel, een richting waarin een groep mensen gelooft die aan deze toekomst bouwen. En als idee 1 niet lukt, gaan ze door naar idee 2, struikelend voorwaarts, lerend van hun fouten.
Dat gezegd hebbende is de Web3-gemeenschap allesbehalve eenduidig, sommigen willen gewoon rijk worden, anderen willen utopieën stichten en weer anderen willen simpelweg de technologische mogelijkheden verkennen. Desondanks is er een gemene deler: voor praktisch iedereen zijn Big Tech en de status quo in het algemeen de vijand. Zij zijn immers de oorzaak van wat er mis is met het huidige web.
Een greep naar de macht
✊
Een van de beste stukken die wij lazen over hoe Web3 zou kunnen slagen in het van de troon stoten van de Web 2.0-reuzen is van Packy McCormick. Alweer een jaar geleden schreef hij Who Disrupts the Disrupters (Not Boring). Hij legt uit hoe lastig het is om te concurreren met de bestaande reuzen omdat ze zo’n enorm schaalvoordeel hebben. Ze hebben directe toegang tot honderden miljoenen zo niet miljarden gebruikers en ze hebben de infrastructuur, het kapitaal en de mensen om ieder nieuw idee of iedere start-up te kopiëren of op te kopen. Maar Web3 heeft een opening gevonden, ze kunnen namelijk iets bieden wat de bestaande techreuzen niet snel zullen aanbieden: gebruikers betalen (in een eigen cryptomunt) om een product te gebruiken dat waardevoller wordt hoe meer mensen het gebruiken. Hierdoor worden gebruikers letterlijk aandeelhouder van dat product, en kunnen ze ook stemrecht krijgen, en meebeslissen over de koers van een product.
Hoe kunnen ze dit doen? In Web3 wordt de kritieke laag in de waardeketen van de Big Tech gedecentraliseerd. McCormick noemt deze laag de aggregator (verwijzend naar Ben Thompsons Aggregation Theory). Facebook is bijvoorbeeld een aggregator, een platform dat aan de ene kant zo’n 2,9 miljard gebruikers (consumenten) verzameld heeft, en aan de andere kant partijen heeft die iets aan die gebruikers te bieden hebben (suppliers). Om toegang te krijgen tot deze consumenten betaal je Facebook. Uiteindelijk is deze aggregator niks anders dan een centrale database (eindeloze lijsten met namen, relaties, interesse, foto’s, chatberichten, verjaardagen) en de gereguleerde toegang daartoe. Het is een database die steeds waardevoller wordt, hoe meer je erin stopt. En dat doen we elke dag weer vrijwillig en onbetaald.
Web3 knipt de centrale database (aggregator) uit de waardeketen en vervangt deze door een of meerdere decentrale databases (zoals blockchain). Dit verandert het verdienmodel radicaal. Een decentrale database functioneert als een soort nutsvoorziening waar iedereen zich op kan aansluiten, of je nu een app wil bouwen, deze wil gebruiken of erop wil adverteren. Iedereen betaalt of wordt betaald (in de betreffende cryptomunt) voor zijn of haar rol, inclusief degene die de servers voor deze nutsvoorziening aanbiedt.
Tot zover de belofte, hoe werkt dit dan in de praktijk?
Duizenden programmeurs en ondernemers zijn begonnen met het bouwen van Web3 en je kan het al gebruiken, ook al is het allemaal echt nog voor de early adopters en vereist het enige tijdsinvestering. Maar de basale contouren ervan beginnen duidelijk te worden. Om uit te leggen wat er verandert voor de doorsnee-internetgebruiker hebben we hieronder twee schemaatjes gemaakt. De eerste met de situatie nu, en de tweede met hoe het zou werken in Web3.
Web 2.0
Vandaag moet je voor ieder platform een account hebben, of je nu Facebook op wil, een Google Doc wil schrijven of iets wil kopen bij een webwinkel. Iedereen heeft dan ook vele accounts, gebruikersnamen en wachtwoorden. Met als consequentie dat wachtwoorden worden hergebruikt, vergeten of dat we de boel via een e-mailtje weer opnieuw moeten instellen. Kortom, verre van ideaal. In het beste geval onthoudt onze browser, computer of passwordmanager het voor ons, maar dan nog betekent het dat je in de praktijk dus tientallen, zo niet honderden aparte accounts hebt bij iedere individuele dienst. En elke van deze diensten heeft een eigen database die jouw gegevens beheert. Wat betekent dat jouw gegevens in handen zijn van honderden bedrijven met elk verschillende mate van beveiliging, privacy-voorwaarden en ethische waarden en normen.
Los van deze onhandige en onveilige situatie, concentreert het de macht bij de databases die de meeste accounts hebben. Want hoe meer accounts en data aan elkaar verbonden kunnen worden, hoe bruikbaarder het netwerk in de database wordt. Dit wordt ook wel het netwerkeffect genoemd, en verklaart waarom het zo moeilijk, of zelf onmogelijk is om van platform te wisselen. ‘Ik wil wel van Facebook of van Whatsapp af, maar dan verlies ik de contacten en de data die ik daar heb.’
Web3
In Web3 zou je in principe met één enkel account (bestaande uit je adres in de decentrale database en je geheime wachtwoord) in kunnen loggen. In theorie zou deze constructie ook kunnen functioneren als een volwaardig Decentraal Digitaal Paspoort (DDP) dat verbonden is met een Decentrale Paspoort Database waarop een protocol draait dat door een Europese entiteit beheerd wordt, waardoor je wel (her)kenbaar bent in het online publieke domein (zie #0032).
Naast het bekende gereedschap waarmee we gewend zijn het internet op te gaan, namelijk onze computer of smartphone met daarop een internetbrowser en apps, introduceert Web3 een nieuwe tool: de wallet. De wallet is de plek waarin je jouw account beheert (hier meer info: What is a crypto wallet? (Coinbase), Cryptocurrency wallet (Wikipedia))
Een bezoekje aan een parallel Web3-universum
💭
Stel je logt in op ‘Web3 Facebook’. Als je op de Facebook-site komt wordt je gevraagd om in te loggen met je wallet. Je accordeert, en you’re in. Je liket wat dingen, reageert op wat posts en chat met een oude vriend die je al lang niet meer gezien hebt en die jou een oude foto van jullie doorstuurt. Zaken die allemaal onder jouw account worden geregistreerd in de decentrale database en die van jou blijven. Vervolgens log je uit. Je gaat naar ‘Web3 Gmail’, je logt weer in met je wallet, je beantwoordt wat mails en je wil die oude foto doorsturen aan je ouders. Binnen Gmail kun je dezelfde database in en is de foto makkelijk gevonden en verzonden. Deze oude vriend vertelde je ook over een nieuw social network genaamd Feestbroek, je neemt een kijkje. Het is een totaal andere ervaring en heeft een interface met nieuwe functies die je erg aanspreken, tegelijkertijd zijn al je contacten, chatgesprekken, foto’s en video’s die je normaal binnen Facebook zag ook gewoon aanwezig, want die zijn van jou en staan veilig opgeslagen in de Decentrale Database.
Zoals je in het diagram ziet en in het voorbeeld kan lezen, ontstaat er een totaal nieuw speelveld. Facebook en Gmail zijn in dit Web3-voorbeeld opeens simpelweg interfaces geworden die toegang geven tot een en dezelfde database waar alles en iedereen in zit, en waarin iedereen eigenaar is van z’n eigen data en identiteit. In deze situatie moeten internetdiensten dus met elkaar concurreren op basis van functionaliteiten en gebruikerservaring, in plaats van wie er het snelst de meeste gebruikers en data naar binnen kan harken (wat je nu bijvoorbeeld ziet gebeuren in de strijd tussen flitsbezorgers zoals Gorilla’s, Flink en Getir). In deze situatie wordt het voor nieuwkomers dan ook een stuk makkelijker om te concurreren, want iedereen heeft immers toegang tot dezelfde database. Het netwerk-effect zit dus niet meer bij Big Tech maar bij de Decentrale Database.
De slag om de toekomst van het web
⚔️
Stel dat Web3 echt van de grond komt dan zullen de techreuzen uiteraard hun positie met
Stel dat Web3 echt van de grond komt, dan zullen de techreuzen uiteraard hun positie met hand en tand verdedigen en nooit hun database opgeven. In dit geval is het waarschijnlijkere scenario dat er alternatieven opkomen waar zaken aangeboden worden en dingen mogelijk zijn die de bestaande partijen niet kunnen bieden, zoals onder andere het betalen van gebruikers. Vooral voor velen in de Creator economy is Web3 aantrekkelijk, maar ook voor de reguliere webgebruiker zijn er al manieren om wat te verdienen. Zo is er bijvoorbeeld vandaag al Brave, een internetbrowser die jou in hun cryptomunt betaalt voor de advertenties die het je toont, crypto die jij weer aan contentmakers kan geven (wij doen hier ook een experiment mee), of die je voor jezelf kan houden. Big Tech zal uiteraard pogen Web3 te incorporeren zonder macht te verliezen, zo had Meta een poos geleden al plannen voor een eigen munt, Diem (voorheen Libra).
Tot zover wat Web3 is en hoe het het Web 2.0 zou kunnen vervangen. Volgende week gaan we dieper in op hoe Web3 een nieuwe architectuur van vertrouwen voor de samenleving creëert, hoe het de bestaande architectuur kan vervangen en welke radicaal nieuwe mogelijkheden het zou kunnen bieden. Uiteraard horen we graag jullie gedachtes hierover. Tot volgende week en fijn weekend!
Hey 👋 wij zijn Christiaan Fruneaux en Edwin Gardner, welkom bij de Chrononauten, de nieuwsbrief waarin we pogen onze tijd te duiden, de toekomst samen verkennen en thuis proberen te komen in het Lange Nu.
Beste allemaal,
In deze kersteditie wilden we graag feestelijk het eerste Chrononauten-jaar afsluiten met wat hopelijk zal voelen als een kerstboom in jullie inbox. Met andere woorden, een goed gevulde, kleurrijke en hoopvolle blik op de toekomst. Iets wat we in deze rare tijd goed kunnen gebruiken, want als we nadenken over de toekomst dan zijn vele van de vergezichten onheilspellend en grimmig. Hoe kun je hier aan ontsnappen? Hoe kunnen we hoopvol zijn zonder te vervallen in naïef optimisme?
Bij het samenstellen van deze editie vonden we deze verhelderende uitspraak over het verschil tussen hoop en optimisme van de Tsjechische schrijver en politicus Vaclav Havel: ‘Hope is definitely not the same thing as optimism. It is not the conviction that something will turn out well, but the certainty that something makes sense, regardless of how it turns out.’ Wat ons betreft is het verbeelden van en bouwen aan een betere wereld iets dat ons hoop geeft. Hoe klein en marginaal dit aanvankelijk ook lijkt. Om dit wat concreter te maken en jullie hier ook toe uit te nodigen, willen we jullie inwijden in een wereld waar wij zo naartoe zouden willen verhuizen: de wereld van Solarpunk.
Hoop als verzet
🌞
Solarpunk is een beweging, een esthetiek en een hashtag waaronder bloggers, fans, hobbyisten, illustratoren, ontwerpers, schrijvers en activisten een ecologische, inclusieve en betekenisvolle toekomst vormgeven. Wij zijn al jaren geïntrigeerd door deze beweging en identificeren ons er steeds meer mee, zoveel zelfs, dat je ons aanstaande boek Alles Komt Goed, Indrukken uit de Gewortelde Tijd (werktitel) zelfs Solarpunk zou kunnen noemen.
Maar wat is het precies? Het makkelijkste is om Solarpunk eerst te laten zien — want zo is het ook begonnen — als een intuïtieve uiting van hoe een mooiere, duurzamere en betekenisvollere wereld eruit zou kunnen zien. Als je de eerste uitingen op blogs en tumblrs erop na slaat, dan getuigen ze van een openheid om deel te nemen in deze collectieve zoektocht naar wat ‘solarpunk’ is. Elke post gaat vergezeld van overdenkingen en open vragen zoals: ‘Wat als de wereld er zo uit zou kunnen zien?’ en ‘Dit vind ik heel erg Solarpunk, jullie?’
Zo postte Olivia Louise de bovenstaande beelden op haar tumblr met een lijstje waarmee ze de contouren schetst van hoe een Solarpunk-wereld er voor haar uit zou kunnen zien:
Natuurlijke kleuren! Art Nouveau! Handgemaakte spullen! Kleermakers en naaiateliers! Trams! Luchtschepen! Glas in lood met zonnepanelen!!! Onderwijs in tech en voedsel verbouwen! Minder grote kapitalistische bedrijven, meer kleinere bedrijven! Zonnedaken en zonnewegen! Gemeenschappelijke kassen bovenop flats! Elektrische auto’s die er ouderwets uitzien! Autovrije wandelwegen met onafhankelijke winkels! Duurzaam aangedreven art nouveau-vormgegeven tech life!
Misschien denk je na het zien en lezen van het bovenstaande dat dit allemaal inderdaad fijn en misschien zelf fantastisch klinkt, maar dat het wat dromerig aandoet. En dat is precies het punt. Waarom is het wegwuiven of veroordelen van onze dromen over en verlangens naar een betere wereld zo normaal geworden in onze cultuur? Hier zit dan ook een deel van het verzet, het punkgedeelte van Solarpunk. Het verbeelden van en bouwen aan een radicaal betere, duurzamere en mooiere wereld als verzetsdaad. Adam Flynn, die 02014 de uitgangspunten van Solarpunk op papier zette in Solarpunk, Notes towards a manifestozei het als volgt:
‘We’re solarpunks because the only other options are denial or despair.’
Solarpunk zijn, of een Solarpunk-wereld verbeelden, is kortom een manier om tegen de verbeeldingscrisis van het kapitalisme aan te trappen die Fredric Jameson zo treffend verwoordde als: ‘it’s easier to imagine the end of the world than it is to imagine the end of capitalism’. Pessimisme en dystopie zijn bijna defaults geworden in onze culturele verbeelding, en daar zijn de Solarpunks boos over en daarom claimen ze hun recht op hoop, optimisme en utopische verbeeldingen door deze zelf te maken. Voorstellen hoe het mis kan gaan en bekritiseren wat er allemaal verkeerd is aan de wereld is te makkelijk, daarmee komen we er niet. We moeten ons voorstellingen maken over hoe het beter kan en hoe mooi de wereld zou kunnen zijn als we dat echt willen.
Solarpunk graffiti gespot door @the_4dma — Een puntsgewijze beschrijving van wat Solarpunk omvat kun je vinden in deze verdere uitwerking van Flynns tekst door de Solarpunk-community: A Solarpunk Manifesto.
Resist the Dark Side
🏴☠️
Om te begrijpen waar Solarpunk vandaan komt, is het goed om de beweging naast dat andere speculatieve punkgenre te zetten: Cyberpunk. Cyberpunk laat ons namelijk in vele opzichten de antithese van solarpunk zien: Een donkere en verloederde wereld geregeerd door mega-corporaties. Eindeloze steden badend in neonverlichting en onophoudende regenbuien. De natuur is vernietigd, de gebouwen zijn afgetakeld, alle futuristische tech voelt tweedehands en versleten aan. Haar bewoners, zowel mensen als androids, worden uitgebuit, zijn bezig te overleven, zoeken hun heil in virtuele werelden en worden gekweld door existentiële vragen.
Bladerunner (Ridley Scott, 01982)
Cyberpunk was de dystopische extrapolatie van wat er in de jaren 70 en 80 aan de hand was: uitgewoonde binnensteden, de opkomst van de eerste personal computers en draagbare elektronica. De dominantie van Japanse multinationals, de opmars van het Neoliberalisme en het verzet van de punkbeweging tegen alles wat commercieel en mainstream was. De archetypische hoofdpersoon in het Cyberpunk-verhaal is vaak een moreel ambivalente anti-held, een ‘hacker’, iemand die het bestaande systeem mis- of gebruikt om op een illegale, niet-geautoriseerde manier te overleven.
Naast de scherpe contrasten tussen cyber en solar is een belangrijk verschil dat je Solarpunk een world-first en Cyberpunk een story-first genre zou kunnen noemen. Hiermee bedoelen we dat het Cyberpunk-label achteraf is bedacht om makkelijk een hoop verhalen samen te voegen omdat ze zich allemaal afspelen in werelden met vergelijkbare karakteristieken. Solarpunk ontstond juist als een hashtag waaronder liefhebbers van speculatieve fictie een positieve verbeelding van een duurzame en inclusieve wereld gingen bouwen. Solarpunk is daarmee het product van een leiderloos, mimetisch en vooral open proces dat zich op internetfora, platformen en blogs afspeelt. Wat allerminst betekent dat ze oppervlakkig en incoherent is. Integendeel, onder de Solarpunk-vlag speelt zich een rijk discours af in betoverende beelden, betekenisvolle verhalen, academische essays, technologische oplossingen en pogingen om spiritueel thuis te komen.
Wil je meer weten over het ontstaan van de Solarpunk esthetiek, hoe deze zich verhoudt tot andere esthetieken zoals Steampunk en het Modernisme, lees of kijk dan:
Een vaak terugkerende referentie punt uit de echte wereld is het Angawi house van architect Sami Angawi in Jeddah, Saoedi-Arabië.
Menselijke Technologie
🛠️
Een van de uitgangspunten waarmee Solarpunk een radicaal andere verbeelding bouwt is door uit te gaan van een andere technologische basis. Niet door te speculeren over magische technologie die (nog) niet bestaat, maar door een samenleving te verbeelden die gebouwd is op bestaande mogelijkheden van duurzame energietechnologie, infrastructuur en productie. Met andere woorden, het wijst het huidige petrochemische energieregime af en stelt vragen als: Wat als de hele wereld zou draaien op energie uit zon, wind, water en menskracht? Wat als we niet ons heil zoeken in steeds meer high-tech gadgets waarvan steeds minder mensen echt begrijpen hoe ze werken, en die weggegooid moeten worden als ze ‘op’ zijn, maar in plaats daarvan een meer low-tech wereld bouwen, waar apparaten kenbaar, repareerbaar en onderhoudbaar zijn door lokale gemeenschappen? Waar we onze culturele ritmes aanpassen aan wanneer de zon schijnt en wanneer de wind waait? Waar inheemse kennis en kunde net zo serieus worden genomen als wetenschappelijke kennis? Wat als klimaatverandering, ecologische trauma’s en stijgende zeespiegels zaken zijn die worden ingebed in onze cultuur, in plaats van dat we deze met technologische fixes en geo-engineering te lijf gaan?
Deze blik op energie en technologie maakt van onze infrastructuur, van riolering tot het internet, niet iets magisch dat enkel en alleen geproduceerd kan worden door complexe productieketens en grote gecentraliseerde organisaties. Het probeert ons weer in nauw contact te brengen met hoe de wereld om ons heen werkt en ons de vaardigheden bij te brengen die ons in staat stellen voor onze directe omgeving te zorgen.
Hoe zou dit kunnen werken?
🤝 In het essay Anthem of the Sunlaat Olivia Rosane zien hoe het vermogen van een gemeenschap om sociaal en technologisch gezien voor zichzelf te zorgen aan licht komt als we worden geconfronteerd met crisis en rampspoed, zoals bij orkaan Sandy. Wat als we dit vermogen structureel inbedden in onze samenlevingen?
Practice what you preach — Dit is Kris de Deckers appartementje dat hij bijna volledig laat draaien op zonne-energie. Wil je ‘t ook proberen? Hier zijn how-to-guide.
Hoe Solarpunk te bezielen
💛
Solarpunk heeft geen canoniek boek of film waarnaar je makkelijk kan verwijzen en waarvan je kan zeggen ‘dit is Solarpunk’. Geheel getrouw aan het bottom-up ethos van de beweging wordt haar wereld verkend aan de hand van verhalenbundels waarin schrijvers personages betekenis aan deze wereld laten geven. De hoofdrolspelers zijn vaak jonge vrouwen van kleur, vaak geschoold als wetenschapper of technisch handig, die samen met anderen in de marges duurzame gemeenschappen bouwen, ecosystemen herstellen en zorgdragen voor elkaar en hun omgeving.
Screenshot van een slide van Jay Springett, met een aantal recente Solarpunkbundels.
Om een idee te krijgen waar de verhalen over gaan zijn de onderstaande twee besprekingen de moeite waard.
Solarpunk draken 🐲 Rhys Williams las drie verhalenbundels voor de Los Angeles Review of Books. In haar stuk Solarpunk: Against A Shitty Futureschrijft ze hoe Solarpunk niet alleen over technologie en gemeenschap gaat, maar ook over de relatie met de natuur, en hoe het het magische onderzoekt. Het is volgens haar alsof in veel verhalen een nieuw ecologisch bewustzijn ruimte creëert voor het niet-menselijke waardoor de terugkeer van magie in de onttoverde moderne wereld mogelijk wordt:
‘In terms of genre, fantasy tropes feature prominently in much of Solarpunk, from elvish and pastoral aesthetics to harvest rituals, updated for a solar-powered world. One of the two English collections, Wings of Renewal, features dragons in every story. These dragons are typically avatars of nature, giving voice and body to the needs and desires of the environment, but also giving voice to its pleasure, and its recognition of humans. They communicate through language and affect and, most crucially, they glow:
“At the sight of the sun flooding over the stone floor of the garage, Roshanak moved […] she reached the sunlight, unfolding her wings. Every vein was visible in the translucent skin. The scales on the crown of her head, neck, and back vibrated as the light hit them. They sounded like wind chimes. They rose from her skin, glowing as they soaked in the sun.”(“Summer Project,” C. B. Carr)’
Het Solarpunk-genre is echter niet zonder problemen en tekortkomingen. Zo vraagt Rhys Williams zich af: ‘Waar zijn de uitwerpselen?’ Want ook een Solarpunk-wereld zal om moeten gaan met macht, walging en de meer duistere kanten van het menselijke bestaan.
Leren van Afrofuturism ✊🏾 Rob Cameron las ook een aantal van deze bundels en hem viel op dat religie of geloofsgemeenschappen niet echt een rol spelen in veel van de verhalen. Solarpunk blijkt ondanks de draken vrij seculier te zijn en terughoudend in ideologische affiliaties. Volgens Cameron is dat begrijpelijk, maar is het ook een gemiste kans schrijft hij in Promised Land: Religious Ideology and Solarpunk Science Fiction (The New Modality, 02020) want juist het remixen van religie, mythologie en cultureel erfgoed zou het genre enorm kunnen verdiepen. Solarpunk zou hierin nog veel kunnen leren van Afrofuturism:
‘One might get the impression that for many of the characters in solarpunk stories, this has been their first run in with man-made, life obliterating disaster. Not so with Afrofuturists.
Here’s a working definition for Afrofuturists: We are Black creatives who render our own science futures and past, because white people did not, and draw from our own critical pedagogy. As Alondra Nelson, founder of the first Afrofuturist internet community, has said, “The distillation of African diasporic experience [is] rooted in the past, but not weighed down by it.” Therefore, we are quite familiar with the boom and bust cycle of calamity, existing simultaneously in various dimensions of dystopia. The concept of the usable past is the third relevant tenet of solarpunk, and a touchstone between it and works that classify as Afrofuturist.’
Cameron stelt dat in ons culturele geheugen de veerkracht besloten ligt die we nodig zullen hebben, en veel van onze cultuur geschiedenis ligt nu eenmaal besloten in religie en mythe. Waar de zonnenpanelen de hardware zijn die een Solarpunk wereld mogelijk maken, kan de wereldwijde cultuurhistorie het genre helpen om de maatschappelijke software van deze wereld gestalte te geven.
Zowel Cameron als Williams is trouwens groot fans van het genre, hun kritieken moeten dan ook gelezen worden als aansporingen die tot rijkere uitwerkingen van het Solarpunk gedachtengoed.
In Octavia Butlers boek Parable of the Sower, waar we al eerder over schreven in onze Climate Fiction editie, en waar Cameron in zijn stuk vaak naar verwijst, sticht de hoofdpersoon Lauren Oya Olamina een nieuwe, wetenschappelijk ondersteunende religie: Earthseed.
Is ‘punk’ genoeg?
🌱
Punk is anti-establishment, het wijst de huidige mainstream af en maakt radicale keuzes. En dit is ook nodig, want de problemen waar we voor staan zijn immers enorm, planetair zelfs, en daarvoor zijn dan ook radicale oplossingen nodig. Solarpunk verhoudt zich tot deze problemen en hiermee is ze niet alleen een stilistische uiting, maar ook een politieke beweging, schrijft Andrew Dana Hudson in zijn essay On the Political Dimensions of Solarpunk (02015), maar dan moet ze zich wel explicieter engageren met de rommelige realiteit van het hier en nu en van de nabije toekomst. Hierin ligt dan ook meteen een soort spanningsveld, want hoe punk kun je zijn als de oplossingen die je voorstelt mainstream worden, of zelfs tot op zeker hoogte al zijn, zoals de energietransitie. Want ook al gaat de energietransitie misschien niet snel genoeg, het is absoluut iets waar overheden op alle niveau’s mee bezig zijn. Maar denk ook aan de groene woontorens die overal ter wereld verrijzen, met name voor de meer vermogende bewoner. Groen, gezond en duurzaam is inmiddels ook iets elitairs geworden.
Wij zouden willen stellen dat het spanningsveld tussen avant-garde en establishment, periferie en centrum, speculatieve fictie en realiteit juist dat is wat Solarpunk zo productief maakt. Het genre is als het ware een voorhoede in de verbeelding, worldbuilding en speculatieve fictie waarin ideeën uitgetest en zichtbaar worden. Dat bepaalde aspecten gecoöpteerd worden door de commercie en statussymbolen worden is niet erg. Want hiermee worden bepaalde waarden, ideeën en bewustzijn juist gemainstreamd waardoor een culturele evolutie sneller plaats kan vinden.
Het is daarom belangrijk dat Solarpunk een open en niet-normatieve beweging blijft waaraan iedereen mee mag doen. Dat Solarpunks niet wachten op bedrijven, overheden en technical fixes, maar speculatief dan wel in het echt werken aan hoe een betere, duurzamere wereld eruit zou kunnen zien. Hudson schrijft in zijn essay:
You’ve heard of the hacker slogan “move fast and break things”? Solarpunk should move quietly and plant things. Don’t ask permission from a state beholden to oligarchs, and definitely don’t expect those oligarchs to do any of this for you. Guerilla gardening is the model, but look further. Guerilla solar panel installation. Guerilla water treatment facility restoration. Guerilla magnificent temple to the human spirit construction. Guerilla carbon sequestration megastructure creation.
Zowel in haar speculatieve esthetiek en verhalen als in haar handelingsperspectief geeft Solarpunk ons hoop omdat het, om Vaclav Havel te parafraseren, zinnig is, het voelt alsof het klopt, los van hoe de toekomst uit zal pakken. De wereld die Solarpunk toont is er namelijk een waarin wij zouden willen wonen, en waartoe wij ons uitgenodigd voelen om aan bij te dragen, en wij hopen jullie ook.
De toekomst is van ons allemaal!
Christiaan Fruneaux & Edwin Gardner
⚠️
Wij houden even vakantie de komende paar weken. Fijne dagen 🎄 en tot ziens in 02022 ✨
Het Solarpunk Kerstpakket
Om te beginnen Christiaan mocht onlangs één van onze favoriete films, Dead Man van Jim Jarmusch (01995), nomineren voor het Cinema Ecologica programma van Eye Filmmuseum. Ook mocht hij aan Ruben Jacobs vertellen over waarom de film mij zo aanspreekt. Het werd een mooi gesprek over Romantiek en onze toekomstige relatie met de natuur.
Waar Dead Man misschien wel vooral over gaat is het leren omarmen van begrenzingen en limitaties – en daarmee van het leven. Een prachtige troostende en betekenisgevende film dus voor deze donkere dagen. En ook al is het een donkere Western, de thema’s zijn eigenlijk behoorlijk Solarpunk.
Solarpunk lijstjes
Het internet staat vol met Solarpunk lekkers, maar waar te beginnen? Hieronder hebben we een paar lijstjes gemaakt die het makkelijk maken om te beginnen. Genoeg om de donkere dagen mee door te komen.
🎞️
De Solarpunk Xmas Filmladder
Nausicaä of the Valley of the Wind (01982)
Nausicaä of the Valley of the Wind, 01984 (Ghibli / Netflix),
Parabel of the Sower (01993) – Octavia Butler 🎧 Lees en reflecteer op dit boek hoofdstuk voor hoofdstuk (en de andere boeken uit de reeks) samen Toshi Reagon and Adrienne Maree Brown met hun podcast Octavia’s Parables (Spotify).
In de nieuwsbrief van vorige week verkenden we de toekomst van het World Wide Web. We schreven over de problemen van het huidige World Wide Web als gezonde publieke sfeer. Vandaag gaan we hiermee door, en schrijven we over een mogelijke oplossing: ‘een gedecentraliseerd digitaal paspoort’.
Het Helen van de Publieke Sfeer
💔
Vorige week beschreven we hoe het World Wide Web de afgelopen dertig jaar is uitgegroeid tot de grootste en belangrijkste publieke sfeer die de mensheid ooit heeft gekend. Ook stelden we zes kenmerken of ontwerpprincipes voor waaraan een gezonde publieke sfeer moet voldoen. Ontwerpprincipes die overigens uit onze eigen koker kwamen, maar waarmee we voortbouwden op het werk van Jürgen Habermas. We schreven dat een gezonde publieke sfeer een (1) veilig, (2) transparant en (3) voor iedereen toegankelijk domein is waar (4) op een rationele manier (5) openbare meningen gevormd en besproken kunnen worden door (6) herkenbare leden van de gemeenschap.
Vervolgens stelden we (nogal moeiteloos) vast dat het World Wide Web bij lange na niet aan deze zes ontwerpprincipes voldoet. Hierdoor is het World Wide Web zowel commercieel als cultureel verwilderd. Deze twee onderling correlerende problemen zorgen ervoor dat het vertrouwen in onze democratische gemeenschap snel afneemt. Een gezonde publieke sfeer is namelijk essentieel voor een democratische samenleving. Het is een door iedereen gedeelde ruimte; een plek waar onderling vertrouwen, een gevoel van behoren en de ervaring van geborgenheid gestalte krijgen. Een publiek domein waar consensus en compromissen worden geproduceerd. Het resultaat van een gezonde publieke sfeer is daarom een democratische gemeenschap; een culturele samenhang van democratische waarden en normen waarin iedereen zowel zijn/haar rechten als zijn/haar plichten erkent.
Een gezonde publieke sfeer werkt als de zwaartekracht. Het houdt de middelpuntvliedende krachten van kapitalisme en politiek opportunisme in balans. Het zorgt dat alles, uiteindelijk, draait om de gemeenschap. Omdat het World Wide Web geen gezonde publieke sfeer is, hebben kapitalistische en politiek opportunistische krachten vrij spel. Met als gevolg een steeds groter onderling wantrouwen en een verdwijnend gemeenschapsgevoel. Om deze trend te doorbreken en de publieke sfeer te helen, stellen wij een radicale emancipatie van de onlinegebruiker voor: De verheffing van onlinegebruiker tot onlineburger door een gedecentraliseerd digitaal paspoort, uitgegeven door een Digitale Meent (een commons). Een bottom-up digitale architectuur, die het zwaartepunt in onze samenleving weer neerlegt bij de gemeenschap.
Van Disruptie 💥 naar Emancipatie 🤝
Voordat we verkennen hoe een gedecentraliseerd digitaal paspoort een gezonde publieke sfeer kan maken van het World Wide Web, willen we een algemene historisch-futuristische observatie met jullie delen over de maatschappelijke impact van nieuwe technologieën. De afgelopen zeshonderd jaar is er in de westerse moderniteit een interessante wisselwerking te zien tussen technologische disruptie en maatschappelijke emancipatie.
Iedere introductie van een nieuwe disruptieve technologie lijkt in eerste instantie te leiden tot de centralisatie van economische en financiële macht bij diegenen die de technologie beheersen en weten op te schalen. Als een nieuwe technologie wordt geïntroduceerd, leidt dat niet alleen tot meer welvaart, maar ook tot een ophoping van deze welvaart bij een kleine elite. Niet iedereen profiteert dus mee van de nieuwe welvaart. Sterker nog, velen zijn veel slechter af dan daarvoor. Denk bijvoorbeeld aan hoe de Industriële Revolutie in eerste instantie leidde tot de dystopische wereld die door Dickens zo verdrietig wordt beschreven in o.a. Oliver Twist.
Deze paradox van toegenomen productiviteit die leidt tot grotere armoede wordt ook wel Engels’ Pause genoemd. In een democratie duurt het blijkbaar even voordat een nieuwe technologie leidt tot een grotere welvaart voor iedereen. In West-Europa leidde de nieuwe gecentraliseerde economische macht in de 19de eeuw tot de politieke onrust van 01848, die weer leidde tot het openbreken van de gecentraliseerde macht, een eerlijkere verdeling van de nieuwe welvaart, en zelfs tot een verdieping van de democratie. Zo kreeg Nederland in 01848 een nieuwe grondwet en werd in de decennia daarna stap voor stap de welvaartsstaat opgetuigd. (Voor meer historische informatie over hoe technologische disruptie telkens na politieke onrust leidde tot een nieuwe ‘golden age’ met bijbehorende ‘lifestyles’, lees Carlota Perez.)
We hebben al eerder geschreven over deze historische wisselwerking tussen technologische disruptie en maatschappelijke emancipatie. Op een gegeven moment gaat technologische centralisatie over in maatschappelijke decentralisatie; het verdiepen van de democratische structuren in de samenleving. Ook beschreven we hoe we vijf historische fases onderscheiden in deze disruptie-emancipatielens en hoe je deze kan toepassen op de ontwikkeling van het World Wide Web:
💡 Conceptuele Disruptie (01960-01990):Ted Nelson e.a. dromen over bottom-up digitale bibliotheken die de elitaire papieren bibliotheken zouden vervangen. Niemand wist echter nog hoe je dit moest bouwen.
🛠️ Technologische Disruptie (01990-02000): Voortbordurend op de ideeen van o.a. Nelson bouwt Tim Berners-Lee een webbrowser genaamd WorldWideWeb waarmee iedereen nieuwe webpagina’s kon publiceren en aan elkaar kon linken. Niemand wist echter nog hoe je hier geld mee kon verdienen.
💰 Economische Disruptie (02000-02020): Socialemediawebsites ontdekken hoe ze geld kunnen verdienen op het World Wide Web en centraliseren de economische en financiële macht in de handen van een klein aantal megacorporaties en hun steenrijke oprichters (Big Tech). Niemand weet nog hoe je dit moet democratiseren.
En speculatief:
🗳️ Politieke Emancipatie (02000-…): Na grote maatschappelijke onrust democratiseren Brussel en Washington de macht op het World Wide Web door middel van een gedecentraliseerd digitaal paspoort dat onlinegebruikers verheft tot onlineburgers. Niemand weet nog hoe dit onze democratische cultuur gaat verdiepen.
🤝 Culturele Emancipatie (…-…): De gedecentraliseerde digitale architectuur breekt niet alleen de macht van Big Tech, maar haalt ook de wind uit de zeilen van de verwilderde onlinestammen. Het creëert een diep-democratisch platform waarop een vernieuwde cultuur zal opbloeien, met allerlei nieuwe rituelen en omgangsvormen. En niemand weet nog welke conceptuele disrupties uit deze nieuwe cultuur zullen komen bovendrijven.
Of een gedecentraliseerd digitaal paspoort de oplossing is om de sterke middelpuntvliedende krachten van Big Tech en het politiek opportunisme een halt toe te roepen staat uiteraard ter discussie. Wat wellicht minder ter discussie staat, is wat er gebeurt als je helemaal niets doet. Want de geschiedenis leert dat als je kapitalistische en politiek opportunistische krachten de vrije hand laat, je met een oligopolie eindigt. Een centralisatie van de economische en politieke macht bij een paar monopolistische megacorporaties en een dictatoriale politieke elite. Een systeem waar de vrije burger wordt verlaagd tot onderdaan. Het is dus de hoogste tijd voor een nieuwe emancipatoire stap, waardoor de gemeenschap weer het zwaartepunt wordt van onze samenleving.
De Politieke Fase
✊
In de tech-scene is disruptie de name of the game. Iedere zichzelf respecterende start-up belooft iets te ontwrichten. Er wordt continu gezocht naar manieren om de bureaucratische structuren en de waardenketens van de oude economie te vervangen door een nieuwe digitale platformlogica. Of, in de woorden van Marc Andreessen, de oprichter van Netscape en een prominente durfkapitalist: ze geloven dat software will eat the world. Ook wordt er constant gesproken over de next big thing: de nieuwe golf van bedrijven die de macht van Google, Facebook, Apple, Amazon en Microsoft gaan breken, zoals deze bedrijven ooit de macht van IBM braken. Maar wat als de nieuwe golf van disruptie niet uit Silicon Valley komt, maar uit Washington of Brussel? Wat als de volgende grote verandering niet disruptief is maar emancipatoir?
Er zijn al tijd tekenen dat de politieke fase van de disruptie-emancipatiecyclus is aangebroken. In 02016 voerde de Europese Unie de General Data Protection Regulation in, dat individuen meer controle moet geven over hun persoonlijke data. En nadat Trump was verkozen op een golf van leugens, nepnieuws en buitenlandse misinformatie, was het iedereen duidelijk dat er iets moest gebeuren. Niemand weet alleen nog wat er dan precies moet gebeuren, behalve dan uiteraard het opbreken van Big Tech. Zo klaagde het Amerikaanse ministerie van Justitie in 02020 Google aan wegens een illegaal monopolie op het gebied van zoekmachines. En deze week verbood een marktwaakhond in het Verenigd Koninkrijk de overname van Giphy door Meta. Maar dat zijn hapsnap maatregelen. Besluiten die worden genomen zonder een helder maatschappelijk denkraam of overkoepelende strategie.
Zoals we vorige week al schreven, is het opbreken van Big Tech symptoombestrijding. Het echte probleem is dat het World Wide Web geen gezonde publieke sfeer is. In Washington, Brussel en andere hoofdsteden moet men beseffen dat de Digitale Revolutie niet zomaar een nieuwe industriële cyclus is, zoals het aanleggen van de spoorlijnen of de uitvinding van de verbrandingsmotor. Het is een informatierevolutie; het verandert de aard van het weten en dus van het vertrouwen. Een informatierevolutie luidt niet slechts een nieuwe economische cyclus in, het leidt een nieuw historisch tijdperk in. Het was een informatierevolutie, namelijk de boekdrukkunst, die de Middeleeuwen deed overgaan in de Moderniteit. Vertrouwde men eerst op het gesproken woord, daarna vertrouwde men op het gedrukte woord. En nu moeten we leren vertrouwen op het geactiveerde woord – code. (Het woord dat geen mensenhanden nodig heeft om werk te verzetten.) En dit vereist een fundamentele herdenking en herziening van onze publieke sfeer, waarvoor behoorlijke politieke intelligentie en moed voor nodig zijn.
Naast een politiek vraagstuk is het uiteraard ook een technologisch vraagstuk. Want hoe bouw je vertrouwen in een veranderlijk en corruptief medium als code? Hoe bouw je een veilige, toegankelijke, transparante digitale ruimte waar op een rationele manier consensusvorming kan plaatsvinden tussen herkenbare leden van een gemeenschap?
Iedere informatierevolutie vergroot de sfeer van vertrouwen. In de Middeleeuwen vertrouwde je op het gesproken woord. Je moest iemand ontmoeten en leren kennen om diegene te kunnen vertrouwen. Familie en vriendschap waren belangrijk. Gemeenschappen en sferen van vertrouwen waren klein. De uitvinding van de boekdrukkunst en de opkomst van alfabetisme maakte dat de sfeer van vertrouwen groter werd. De natiestaat als een imaginaire gemeenschap werd mogelijk. Nieuwe protocollen zoals de wetenschappelijke methode en het journalistieke hoor-en-wederhoor gaven vertrouwen in het gedrukte woord. Nu, met de komst van de computer, moeten we op zoek naar een nieuwe architectuur van vertrouwen.
Enter Web3
🌐
Wij denken al een aantal jaar na over de mogelijkheden van een decentraal digitaal paspoort (DDP) dat van onlinegebruikers onlineburgers kan maken. Een instrument dat het zwaartepunt op het World Wide Web weer neerlegt bij de gemeenschap. Wat als iedere onlineburger een persoonlijk en veilig instrument heeft dat:
je de privacy verleent die per situatie gewenst is;
je toegang geeft tot alle (online) platformen;
ervoor zorgt dat de data die je online genereert onvervreemdbaar in jouw bezit is;
je online content kan authentiseren en certificeren;
je identificeert als lid van transparante gemeenschappen;
jouw biometrische data onvervreemdbaar in eigendom geeft, waardoor jouw identiteit veilig is en;
je bevrijdt van bureaucratische poortwachters en bevooroordeeldheid.
Als een DDP aan deze designvoorwaarden voldoet, kan het van het World Wide Web een veilig, transparant, toegankelijk en rationeel domein maken voor consensusvorming door herkenbare leden van de samenleving.
Deze gedachte-experimenten waren altijd wat gratuit, omdat we geen flauw idee hadden hoe zoiets zou kunnen werken. We dachten aan een soort combinatie van DigiD en blockchain, maar zoals velen vonden ook wij de belofte van de blockchain nogal moeilijk op waarde te schatten. En DigiD had weer als nadeel dat het een centraal georganiseerd instrument is. Het legt de macht over je identiteit in handen van een politieke bureaucratie met belangen die niet altijd overeenkomen met de belangen van de burgers die ze representeren. Gedurende het afgelopen jaar zijn we echter steeds meer overtuigd geraakt van de belofte van de blockchain voor een nieuwe publieke digitale architectuur.
In 02020 en 02021 werden we ons namelijk bewust van een hele interessante discussie over een mogelijk gedecentraliseerd World Wide Web dat is gebouwd op publieke blockchains. Onderdeel van deze opkomende visie was ook het idee van self-sovereign identities. Individuele digitale identiteiten die worden veiliggesteld in een publieke blockchain. Wat betekend dat ze worden beheerd door een decentrale peer-to-peer gemeenschap, in plaats van dat ze worden uitgereikt door een gecentraliseerde staat of bedrijf. Dit was voor ons een eyeopener. We ontdekten vervolgens een hele scene van coders en denkers die zich al enkele jaren bezighouden met de vraag hoe een blockchain kan worden ingezet voor een veiliger, gelijkwaardiger en gedecentraliseerd World Wide Web. Ze noemen dit speculatieve idee het Web3.
Voor degenen die, begrijpelijkerwijs, nog steeds confuus zijn over wat een blockchain precies is, proberen we het hier in onze eigen woorden uit te leggen: Een blockchain is eigenlijk niet meer dan een spreadsheet. Een spreadsheet dat wordt bijgehouden door een peer-to-peer cryptografisch netwerk. Iedere peer heeft een kopie van de hele spreadsheet. Waarden in die spreadsheet kunnen alleen worden veranderd als alle kopieën van alle peers met elkaar in overeenstemming zijn. Dit betekent onder andere dat als je deze spreadsheet gebruikt voor digitale identiteiten, niemand jouw identiteit kan veranderen zonder jouw toestemming, en er geen dubbele identiteiten kunnen ontstaan. De waarden in de spreadsheet zijn integer. En met hetzelfde principe kan je ook digitale documenten authentiseren, certificeren en zelfs in eigendom geven. De blockchain is dus, in theorie, de gedecentraliseerde architectuur van vertrouwen die we nodig hebben, een architectuur die niet wordt beheerd door de staat maar direct door de burgers zelf.
Gedecentraliseerd Digitaal Paspoort
🆔
Zo, weer terug naar het World Wide Web als publieke sfeer. Hoe kan een Decentraal Digitaal Paspoort van het World Wide Web een veilig, transparant en toegankelijk domein maken waar op een rationele manier meningsvorming en consensus kan plaatsvinden door leden van een herkenbare gemeenschap? Om jullie (en onszelf) een idee te geven, volgen hier een aantal use-cases:
🛂 Toegankelijkheid & Veiligheid Stel je voor, je komt uit je bed en logt in op je smartphone. Je smartphone maakt contact met de Europese Digitale Meent, een publieke blockchain die jouw identiteit bewaakt. De camera van je smartphone vergelijkt het beeld van je gezicht die ochtend met een afbeelding van jouw gezicht zoals is vastgelegd in je DDP. Je smartphone, of de producent hiervan, bewaart zelf geen afbeelding van jouw gezicht. Vervolgens open je de app van de New York Times voor wat smeuïge Amerikaanse politiek. Nu maakt de NYT, waar je een abonnement hebt, ook contact met je DDP en laat je binnen. Noch de NYT noch je smartphone heeft dus een gepersonaliseerd profiel van jou. Ze hebben slechts anonieme gebruiksdata.
✅ Veiligheid & Rationaliteit Als je na het lezen van de NYT wakker bent geworden ga je aan het werk. Je bent een journalist en je hebt die ochtend een interview met een interessant persoon. Voor je begint vraag je of het gesprek on-the-record mag. Als diegene akkoord gaat zet je je smartphone aan en maak je een audio-opname van het interview. De audiofile laad je vervolgens op naar de publieke blockchain waar je je data bewaart, deze is verbonden met je DDP. Je authentiseert de file en vraagt de geïnterviewde om de audiofile ook te certificeren. Vervolgens schrijf je de belangrijkste delen van het interview uit tot een artikel en ga je naar je hoofdredacteur. Deze certificeert vervolgens ook je audiofile. Vervolgens wordt je artikel en je audiofile gepubliceerd op NRC.nl, een Decentralised Autonomous Organisation waar je voor werkt. Je audiofiles staan nog steeds op jouw blockchain, maar het artikel wordt bewaard op de blockchain van NRC.nl.
Een lezer die geïnteresseerd is in je interview opent je artikel en leest met groeiende verbazing het interview. De lezer kan bijna niet geloven wat de geïnterviewde allemaal heeft gezegd. Hij wil de journalistieke bron inzien en opent de audiofile. Omdat de lezer ook een DDP heeft, ziet hij meteen dat de audiofile in de blockchain is geauthentiseerd door jou en gecertificeerd door zowel de geïnterviewde als je hoofdredacteur. Hij beluistert vervolgens de audiofile en concludeert dat de geïnterviewde echt lijkt te hebben gezegd wat je hebt opgeschreven. Voor de zekerheid gaat hij ook nog naar je profiel op NRC.nl, waar hij je contract vindt. Dit contract is ook op de blockchain en is gecertificeerd door zowel jezelf als je hoofdredacteur. Hij leest in je contract dat er torenhoge boetes staan op het vervalsen van journalistieke bronnen. Hij is overtuigd. Dit is geen nepnieuws.
👋 Rationaliteit, Kenbaarheid en Transparantie Terug naar jou: je bent trots op het interview, want het zet een aantal belangrijke zaken in een ander licht. Je gaat dus naar je Oprijlaan-app. Oprijlaan is een socialemedia-client waarmee je al je socialemedia-abonnementen kan beheren. Omdat alle sociale media tegenwoordig aangesloten zijn op de publieke blockchain, log je opnieuw in met de DDP. Via Oprijlaan post je je interview en audiofile op de feeds van verschillende sociale media en je tagt de geïnterviewde. Je post gaat viraal. Mensen zien in hun feed je audiofile en hun DDP vertelt hun dat de file is geauthentiseerd door jou en gecertificeerd door je hoofdredacteur en de geïnterviewde. Hun DDP vertelt hun ook meteen dat jij, je hoofdredacteur en de geïnterviewde echte personen zijn die tot dezelfde politieke gemeenschap behoren als zijzelf. Jullie zijn geen bots of buitenlandse propagandisten.
🆗 Privacy Omdat je artikel een grote impact lijkt te hebben op een belangrijk maatschappelijk debat, voel je je uitgelaten en wil je gaan dansen. Je gaat naar de club en omdat je nogal een babyface hebt, vraagt de indrukwekkende gastvrouw naar je leeftijd. Je houdt je telefoon bibberend tegen die van haar en op haar scherm verschijnt OK, en meer niet. Geen leeftijd, geen naam, geen adresgegevens, geen andere aspecten van je identiteit behalve dat wat op dat moment nodig is. Ze knipoogt je vrolijk toe en wuift je naar binnen. Binnen dans je de blaren op je voeten.
💬 Transparantie en Consensus In de maanden die volgen draagt je interview bij aan een belangrijk maatschappelijk debat. Omdat alle socialemediasites volgens dezelfde standaard zijn gebouwd, namelijk die van de publieke blockchain, zijn ze interoperabel. Onder #belangrijkdebat188 ontvouwt zich een transparante hiërarchie van geauthentiseerde en gecertificeerde journalistieke en wetenschappelijke bronnen die de filterbubbel overstijgt. Ook ontstaat er een transparant ecosysteem van gecertificeerde herkenbare leden van de gemeenschap. Mensen wier mening op prijs wordt gesteld door andere herkenbare leden van de gemeenschap. Zo komen de verschillende belangen duidelijk in beeld en kan er zich langzaam een consensus vormen over de weg voorwaarts.
🔐 Veiligheid Na je maandenlang te hebben ondergedompeld in #belangrijkdebat188 besluit je dat het tijd is voor rust. Je zegt al je socialemedia-abonnementen op. Je downloadt al je belangrijke onlinecontent, zoals de interessante gesprekken die je voerde met mensen, de foto’s waarin je bent getagd, naar de Data Meent. Vervolgens geef je een aantal goede doelen en bedrijven die interessante onderzoeken uitvoeren toestemming om jouw data te gebruiken voor data-analyse en het trainen van AI. Hiervoor ontvang je een redelijke vergoeding, genoeg om een keer sjiek uit eten te gaan.
Herkenbaarheid en Lokaliteit
📍
We zijn ons ervan bewust dat het opheffen van anonimiteit door je identiteit vast te leggen in een DDP anders kan uitwerken in verschillende contexten. Gezonde democratieën zijn samenlevingen waarin een hoog onderling vertrouwen tussen mensen niet alleen gebruikelijk is, maar zelfs noodzakelijk. Dit is niet in iedere samenleving het geval. In samenlevingen die bijvoorbeeld worden geleid door een technocratische elite, zoals in China, of verweven zijn met allerlei patriarchale patronagesystemen en stamverbanden, zoals in Saudi-Arabië, kan zo’n paspoort tegen je gebruikt worden. Een paspoort kan immers zowel een instrument voor inclusie als een instrument voor exclusie zijn.
Dus hoe werkt een Europese Digitale Meent in een internationale context? Hoe krijgen mensen die niet in Europa wonen toegang tot alle apps en online diensten die zijn aangesloten op de Europese publieke blockchain? Wij kunnen ons voorstellen dat er self-sovereign-identity-blockchains worden gebouwd door bedrijven of stichtingen die interoperable zijn met de Europese standaard en mensen buiten Europa van een veilige online identiteit kunnen voorzien. Een identiteit die, mochten ze bijvoorbeeld een kritische of controversiële blogger zijn, niet kan worden teruggeleid tot een naam en een adres. Het product van dit soort blockchains is eigenlijk high-trust in een low-trust context.
Dat gezegd is een hoog onderling vertrouwen wel noodzakelijk voor een gezonde democratie. En hierin is herkenbaarheid, volgens ons, belangrijk. Mensen moeten weten dat de discussie die ze hebben over de inrichting van hun straat, buurt, wijk, stad, land of politieke unie wordt gevoerd door herkenbare leden van die respectievelijke gemeenschappen. Het World Wide Web heeft misschien geen lokaliteit, de echte wereld heeft dat wel. Je wil er niet achter komen dat de discussie die je hebt over de rotonde bij jou op de hoek in de Amsterdamse Vogelbuurt wordt gedomineerd door een stel grapjassen uit Lagos, Nigeria, of door een stel verveelde Chinese kunstmatige intelligenties. Herkenbaarheid produceert ook een bepaalde mate van online lokaliteit, wat belangrijk is voor democratische gemeenschappen die geworteld zijn in een hier-en-nu.
Herkenbaarheid en lokaliteit genereren een transparante publieke sfeer waar de afzonderlijke leden zich in kunnen herkennen. Uit deze herkenning volgt vervolgens een gevoel van behoren, waar weer erkenning uit volgt dat je niet alleen burgerlijke rechten hebt, maar ook burgerlijke plichten. Herkenbaarheid is dus een belangrijk aspect van een gezonde publieke sfeer om van onlinegebruikers geëmancipeerde onlineburgers te maken. Wat is immers een gemeenschap nog als niemand elkaar herkent en erkent?
Culturele Emancipatie
✨
Stel dat de politiek de moed kan vinden om een publieke blockchain te bouwen en als standaard te instaleren, wat betekent dit vervolgens voor onze cultuur? Een blockchain heeft zoveel interessante mogelijkheden. Het kan slimme contracten ondersteunen die zichzelf uitvoeren zonder menselijke interactie, het kan online documenten schaars maken met zogenaamde non-fungible tokens, het kan decentrale autonome organisaties ondersteunen en het kan, uiteraard, allerlei decentrale betaalmiddelen ondersteunen. Maar wat een DDP vooral doet, is de publieke sfeer helen en een nieuw platform van vertrouwen creëren waarop een nieuwe geëmancipeerde digitale samenleving kan ontstaan. Een toekomstige samenleving waarvan we de nog wazige contouren wellicht al kunnen herkennen, als we goed om ons heen kijken.
👉🏾 Gisteren, bij het afronden van deze nieuwsbrief, lazen we dat de Europese Unie betrokken is bij het ontwikkelen van een European Self-Sovereign Identity Framework. We hebben het niet goed kunnen bestuderen maar, als het waar is, is het een interessante ontwikkeling.
De toekomst is van ons allemaal.
Edwin en Christiaan
⚠️
🐌 De komende tijd zullen we een wat trage tweewekelijks ritme aannemen zodat we wat tijd hebben om ons boek Alles Komt Goed; Indrukken uit de Gewortelde Tijd (werktitel) af te ronden. De volgende editie die op 18 december verschijnt zal onze kerstspecial zijn met extra veel kijk-, luister- en leesvoer. 🎄 Tot dan!
PS 1: Steun ons 🦁 – We doen een crypto-experiment om eens te kijken wat Web3 ons kan brengen als contentmakers.
PS 2: De Chrononauten zijn betrokken bij Foreland, een spannende nieuwe en innovatie plek in Arnhem waar gedurende drie maanden, van maart tot en mei 02022, kunstenaars, ontwerpers, wetenschappers, ingeniseurs en onderzoekers bij elkaar worden gebracht rondom een eerst pilotproject: Hydromax.
Foreland doet breed onderzoek naar de menselijke maat van technische innovaties. Welke maatschappelijke impact brengt een succesvolle implementatie van Hydrogen in de maatschappij? Wat betekent het om een huis als klein waterstof fabriekje te hebben en de buren niet? Wat doen we met al dat water wat vrijkomt? Welke kansen biedt het schoon verbranden van waterstof? Foreland onderzoekt de bijwerkingen van de waterstof industrie die misschien wel dé drijvende kracht zijn voor verdere innovatie en acceptatie van waterstof in de maatschappij. Foreland is opgericht omdat er naast de technologische ontwikkelingen van innovatieve industrieën zoals die van waterstof, ook moet worden gekeken naar de culturele acceptatie: Hoe zorgen we ervoor dat waterstof een onmisbaar onderdeel wordt van ons dagelijkse bestaan? Foreland zet de verbeelding in om waterstof zichtbaar te maken.
Er zijn nog een aantal plekken beschikaaar, de deadline voor aanmelding is 20 december 02021. Naast deelnemers is Foreland ook op zoek naar partners. Voor meer informatie over beide kun je deze PDF raadplegen. Hierin vind je ook meer praktische informatie en contact gegevens.
Twee weken geleden schreven we over de Metaverse en hoe deze in het verlengde ligt van een oeroud motief: de wens om de wereld waarin we geboren worden in te ruilen voor een wereld die we zelf hebben gemaakt. Na elke nieuwe informatierevolutie won deze ambitie aan kracht. We gingen hiermee natuurlijk voorbij aan alle urgente problemen die we als democratische samenleving nu al hebben met het World Wide Web. Problemen die we logischerwijze eerst moeten oplossen voordat we kunnen nadenken over een volgende versie van de digitale sfeer. In de deze nieuwsbrief schrijven we daarom over de culturele en commerciële verwildering van het huidige World Wide Web en hoe deze de digitale publieke sfeer ontwricht. Dit kan volgens ons anders, en de oplossing zou kunnen liggen in een ‘digitaal paspoort’.
Op dit moment richt de discussie over de teloorgang van het World Wide Web zich op het inperken van de macht van de monopolistische platformen. Wij denken dat dit niet de juiste denkrichting is, hoezeer we het er ook mee eens zijn dat deze macht ingeperkt moet worden. Het is symptoombestrijding. De oplossingsrichting moet liggen in het structureel emanciperen van de onlinegebruiker tot onlineburger. We moeten het World Wide Web om de burger heen bouwen, waardoor Big Tech automatisch ingeperkt zal worden; een World Wide Web dat geschikt is voor een digitale samenleving. Wij denken dat een digitaal paspoort deze verheffing van onlinegebruiker naar onlineburger kan bewerkstelligen.
Het digitale paspoort is een scenario waar we al een tijdje over nadenken bij het bouwen van de toekomstwereld van Alles Komt Goed, ons aankomende boek. Bij dezen dus een speculatief voorstel voor een radicale herstructurering van het World Wide Web en hoe dit zou kunnen functioneren als een gezonde publieke sfeer. Het voorstel is ‘radicaal’, omdat het tegen wat heilige huisjes aanschopt, zoals online anonimiteit. En het is een long read, verdeeld over twee nieuwsbrieven. Deze week schrijven we over het World Wide Web als publieke sfeer, en over de voorwaarden waaraan de publieke sfeer moet voldoen. Volgende week schrijven we over het digitale paspoort, en hoe dit het World Wide Web kan hervormen tot publieke sfeer.
Het Digitale Paspoort, deel I
Een nieuwe publieke sfeer 🌐
Dit jaar bestaat het World Wide Web dertig jaar. In 01991 publiceerde Tim Berners-Lee een browser genaamd WorldWideWeb. Hiermee konden gebruikers niet alleen door websites browsen, maar deze ook publiceren en aan elkaar verbinden via hyperlinks. Een nieuwe maatschappelijke ruimte was geboren. In de dertig jaar die hierop volgde groeide deze nieuwe elektronische ruimte uit tot de grootste en belangrijkste publieke infrastructuur die de mensheid ooit heeft gekend. Een ruimte waar iedereen relatief moeiteloos zijn mening kan ventileren, waar mondiale sociale bewegingen worden geformeerd, gemobiliseerd en weer uiteenvallen. Een ruimte dus van wezenlijk belang voor iedere zichzelf serieus nemende democratische gemeenschap.
Dit was ook de belofte van het World Wide Web: dat het een plek zou zijn waar iedereen elkaar kon ontmoeten en waar iedereen toegang had tot alle kennis die de mensheid rijk is, intuïtief geordend via hyperlinks en waar iedereen bovendien moeiteloos informatie aan kon toevoegen. Een universele, gelijkwaardige ruimte voor ontmoeting, kennis en – wie weet, zelfs democratische besluitvorming. De Berlijnse Muur was gevallen en het World Wide Web bracht de wereld samen. In de jaren negentig was de toekomst vol beloften. De toekomst zou democratisch, liberaal, gelijkwaardig en geëmancipeerd zijn. Helaas heeft het (vooralsnog) net wat anders uitgepakt. Hoewel het World Wide Web nog steeds een ruimte is voor kennis en verbinding, wordt de droom tegelijkertijd actief binnenstebuiten gekeerd door allerlei kapitalistische en ondemocratische krachten.
Voor gevestigde democratieën is het probleem van het World Wide Web, volgens ons, tweeledig:
1️⃣ De infrastructuur voor vertrouwen en consensusbuilding van het World Wide Web als publieke sfeer wordt gefragmenteerd, gemanipuleerd en uitgebuit door o.a. de feed– en friend-algoritmes van commerciële monopolies en hun inlogpaspoorten. Ze geven de onlinewereld gestalte op een manier die past bij hun bottom line, in plaats van een manier die verenigbaar is met gezonde democratische mores.
2️⃣ De oorspronkelijke frontier culture, de vrijheidminnende en creatieve pionierscultuur van het World Wide Web uit de jaren negentig, is mede daarom deels veranderd in een zogenaamde bergcultuur; een tegencultuur waarin mensen zich terugtrekken en afkeren van ‘de norm’, aangemoedigd door het ongemak van een snel veranderende samenleving.
Deze culturele en commerciële verwildering zijn twee aspecten van hetzelfde probleem: een gebrek aan erkenning vanuit de samenleving dat het World Wide Web is uitgegroeid tot de belangrijkste publieke sfeer die we kennen en dus als zodanig moet worden vormgegeven en gereguleerd. Niet alleen juridisch, maar ook technologisch. Zoals je bijvoorbeeld ook een stadsplein juridisch (verkeersregels, etc.) en technologisch (stoepen, etc.) veilig maakt. De publieke infrastructuur van het World Wide Web moet dus opnieuw worden ontworpen, want zonder een gezonde publieke sfeer kan de democratie niet goed functioneren.
Een publieke sfeer wordt ook wel een openbaarheid genoemd. Het is de plek waar een gemeenschap wordt gemaakt en gesterkt. Een gezonde publieke sfeer is een (1) veilig, (2) transparant en (3) voor iedereen toegankelijk domein waar (4) op een rationele manier (5) openbare meningen gevormd en bediscussieerd kunnen worden door (6) herkenbare leden van de gemeenschap. Denk aan kranten, tijdschriften, talkshows, je Facebook-feed en aan een blog zoals de Chrononauten. De publieke sfeer is dus een ruimte waar mensen hun gemeenschapsgevoel beleven en vormgeven, waar behoren, onderling vertrouwen en consensus worden geproduceerd waardoor alle leden van de gemeenschap niet alleen hun rechten maar ook hun plichten erkennen. Zonder gezonde publieke sfeer is een democratische gemeenschap dus onmogelijk. En op dit moment voldoet het World Wide Web niet aan alle bovengenoemde punten van een gezonde publieke sfeer.
Een vaak genoemd voorbeeld van hoe het mis kan gaan in een publieke sfeer die wordt gecontroleerd door een platform is de genocide op de Rohingya, in Myanmar. Deze vond plaats nadat Facebook – dat in Myanmar synoniem staat voor het World Wide Web, zo dominant is het – werd overspoeld door nepnieuws en clickbait. In het beeld hierboven zie je hoe bevolkingsgroepen tegen elkaar op werden gezet via berichten die zich viraal verspreidde via Facebook Messenger (Bron: Techcrunch). Lees op MIT Technology Review hoe Facebook zelfs de makers van deze valse informatie geld betaalde.
Fragmentatie, Manipulatie en Uitbuiting 🔀
De eerste tien jaar was het World Wide Web vooral een plek waar academici, kunstenaars en coders enthousiast van werden. Als je niet op zoek was naar kunst, kennis of de persoonlijke vakantiekiekjes van vrienden, dan viel er eigenlijk weinig te beleven, op het downloaden van illegale muziekbestanden na. Computerchips waren nog te traag voor videostreaming en het internet – de fysieke infrastructuur waarop het World Wide Web draait – ging nog via je vaste telefoonverbinding. Je moest elke keer weer opnieuw inbellen. Voor de meeste mensen was het World Wide Web maar een saaie bedoening. Er waren betere dingen te doen als je je verveelde. Ook het verdienmodel voor toegankelijke vormen van entertainment moest nog worden uitgevonden. Het World Wide Web was nog niet de marktplaats die het nu is.
Het begon zo onschuldig. Hier een greep uit de zelfgemaakte websites op Geocities, een razend populaire webhosting service waar mensen in de jaren negentig gratis zelf hun websites op konden maken.
Dit veranderde met de komst van sociale media en de smartphone, het zogenaamde Web 2.0. Sociale media maakten het opeens supergemakkelijk voor gebruikers om in contact met elkaar te komen en om individueel of collaboratief content te publiceren. Denk aan Myspace, Tumbler, Facebook, YouTube en andere websites die vanaf ongeveer 02001 opkwamen. Het bleek dus dat de meeste mensen niet zozeer geïnteresseerd waren in kennis en kunst, maar vooral in het wel en wee van anderen. En met de komst van de smartphone in 02007 kon dit wel en wee opeens moeiteloos worden gevolgd, vastgelegd en gepubliceerd. Het was een gouden combinatie.
Socialemediawebsites werden razend populair. Zo populair zelfs dat ze binnen een paar jaar de wereldwijde advertentiemarkt in handen hadden. Ze konden immers tegen hun klanten – de adverteerders – zeggen dat ze wisten waar hun doelgroep zich bevond, wat hun doelgroep op dat moment bezighield en dat ze controle hadden over wat hun doelgroep dagelijks te zien kreeg. Dat veranderde meteen de rol van de gebruiker. Op sociale media is de gebruiker namelijk niet de klant, maar het product. In plaats van het verheffen van de onlinegebruiker tot een onlineburger, verlagen sociale media de onlinegebruiker tot klikvee. Dit had meteen een aantal nare consequenties voor de publieke sfeer.
Als het product dat je verkoopt een onlinegebruiker is, wil je die gebruiker natuurlijk zo lang mogelijk op je platform houden. Daarom zijn de algoritmes op het platform gericht op het vasthouden van je aandacht. Ze willen dat je continu met de content engageert. Dat je deelt, liket en commentaar geeft. Alles om je zo lang mogelijk op het platform te houden. Daarom bieden de feed-algoritmes je steeds sensationelere en schokkendere content aan. Vooral verontwaardiging bleek een makkelijke emotie om gebruikers op het platform te houden. En omdat gedegen waarheidsvinding nogal saai en langdradig is, leren de algoritmes voorrang te geven aan emotionele clickbait, zoals schreeuwerig nepnieuws, smeuïge complottheorieën, opruiende content en emotioneel incontinente haatpraat. En dat schoffelt het rationele karakter van de publieke sfeer onderuit en is een open deur voor ondemocratische actoren om de publieke sfeer te ondermijnen.
Niet alleen de feed-algoritmes verstoren je beeld van de werkelijkheid, ook de vriend-suggestie-algoritmes doen dit. Ze stellen je hoofdzakelijk voor aan gelijkgestemden en geven je het idee dat de meeste mensen jouw ideeën en waarden delen. Zo zak je langzaam weg in je eigen filterbubbel, in je eigen, steeds kleiner wordende waarheid. Groot kan dan het ongeloof zijn als je erachter komt dat de meeste mensen in de samenleving op een andere politieke partij stemmen dan jij. Denken dat jouw onlinenetwerk een doorsnede van de samenleving vertegenwoordigt, is een veel voorkomende vergissing. Online netwerken verdiepen dus de fragmentatie van de publieke sfeer, doen haar transparante karakter teniet en maken het formuleren van maatschappelijke consensus moeilijker, zo niet onmogelijk. Consensus en compromis werken namelijk alleen als je erkent dat de samenleving divers is. En dat hoe zeer je het ook met elkaar oneens bent, je het toch met elkaar moet rooien. Filterbubbels voorkomen dat je wordt geconfronteerd met de argumenten en het wereldbeeld van andersdenkenden, waardoor de gemeenschap uit elkaar drijft.
Omdat het verdienmodel van sociale media reclame is, willen ze zoveel mogelijk van je weten, je bent immers hun product. Hoe meer ze van je weten, hoe beter ze je kunnen verkopen aan adverteerders die denken dat jij tot hun doelgroep behoort. Om die reden is jouw data goud waard. Een waarde die nog groter is geworden door de komst van Machine Learning, de AI-technologie die traint op massieve datasets. Om die redenen bieden bijvoorbeeld Facebook en Google je aan om je via hun account aan te melden op andere websites. Jij hoeft op deze manier niet na te denken over nog een wachtwoord en zij krijgen op hun beurt nog meer over je te weten. Oh ja, en de andere website krijgt natuurlijk toegang tot jouw Facebook- en Google-gegevens. Omdat je data tegen je gebruikt kunnen worden – en ga er maar van uit dat dit gebeurt – maakt dit de publieke sfeer intrinsiek onveilig. (Nog los van de bonanza aan criminele hacks en scams die nu schering en inslag zijn.)
Tegelijkertijd zijn socialemediaplatformen walled gardens, gesloten ecosystemen waar alle functies worden gecontroleerd door een commerciële speler die de gebruiker zo lang mogelijk in zijn ecosysteem wil houden. Zo is het moeilijk, zo niet onmogelijk, om je data, je netwerk en je gebruiksgeschiedenis van bijvoorbeeld Facebook af te halen en naar LinkedIn te verplaatsen. Ook is het onmogelijk om jouw post op LinkedIn ook op iemands feed in Facebook te krijgen. Er is geen interoperability, zo noemen ze dit. Wat pas gek is als je je bedenkt wat er zou gebeuren als je met je T-Mobile-abonnement niet naar mensen met een KPN-abonnement zou kunnen bellen of sms’en. Dit gebrek aan interoperability en data-transferability versterkt weer het lock-in effect. Dat betekent dat je niet makkelijk naar een ander platform kan overstappen zonder substantiële overstapkosten, zoals het verlies van je netwerk. En dat consolideert weer de versplintering van het World Wide Web in monopolistische platformen. In plaats van een transparante en toegankelijke publieke sfeer die draait op open standaarden, hebben we nu dus een archipel aan onveilige, ondoorzichtige en ommuurde private monopolies.
Barbaric by Design
🏔️
Eerder deze maand werd ‘QAnon Shaman’ Jacob Chansley veroordeeld tot 41 maanden cel om zijn rol in de bestorming van het Amerikaanse Capitool op 6 januari 02021. Chansley’s ‘barbaric by design’-voorkomen ging viraal. Chansley, die een geschiedenis heeft van mentale kwetsbaarheid, had eerder al spijt betuigd. Hij geloofde in de leugens van president Trump en QAnon en wilde, net zoals zijn grote voorbeelden Jezus en Gandhi, het goede voorbeeld geven.
In de jaren negentig was de onlinecultuur een frontier culture, een plek waar mensen bouwden aan een nieuwe wereld. Vol pioniers die grenzen verlegden en genoten van de creatieve en intellectuele vrijheden die deze grotendeels ongestructureerde wereld hen gaf. Hier werd gebouwd aan een Nieuw Jeruzalem. Het was ongetwijfeld een fantastische, spannende en vormende tijd, vol wonderen en beloften. Een tijd van coders, kunstenaars en cyberpunks. Maar het is ook een tijd die achter ons ligt. De vrijheid die paste bij deze pioniersmentaliteit werkt nu tegen ons. De vrijheid die nodig was om te creëren, wordt nu gebruikt voor afbraak. De vrije ruimte die hoorde bij het ontdekkingsreizen is dezelfde plek waar nu hele volksstammen in verdwalen. Mede door de bovenbeschreven malpraktijken van dominante platformen is de pionierscultuur veranderd in een zogenaamde bergcultuur.
Bergen zijn van oorsprong plekken waar buitenstaanders, onaangepasten, verworpenen, vrijbuiters, vagebonden en criminelen naartoe vluchten (of naartoe werden verbannen) om ‘de repressieve norm’ van de beschaving in de vruchtbare vallei te ontsnappen. Bergculturen worden niet geregeerd door een ‘opbouw-mentaliteit’, zoals pioniersculturen, maar door een gemeenschappelijk wantrouwen tegen de beschaving in het dal. Het zijn tegenculturen. En ze zijn, zoals James C. Scott het in zijn boek The Art of Not Being Governed mooi verwoordt, ‘barbaric by design’ – de sociale organisatie en de cultuur is zo vormgegeven dat annexatie door de staat wordt ontmoedigd. En zoals we op 6 januari van dit jaar zagen, tijdens de bestorming van het Amerikaanse Capitool, komen de verwilderde stammen soms naar beneden om hun gram te halen.
In sommige gevallen is er niets mis met het internet als bergcultuur. Bijvoorbeeld als het dal wordt geregeerd door een autoritair regime of een doorgedraaide farao. Maar in West-Europa leven we niet in een repressief regime. En in een democratische rechtstaat is een bergcultuur wel problematisch. Ten eerste is het World Wide Web geen natuurlijke berg, waar je autonoom en zelfvoorzienend kunt leven. Als incel, Proud Boy,Kekistani of QAnon-complotmarmot ben je immers nog steeds aangewezen op publieke voorzieningen zoals onderwijs, elektriciteit, schoon water en het internet. De mensen in de virtuele bergculturen van nu toeven dus emotioneel en intellectueel in een soort virtuele vrijstaat, maar de rest van hun lijf is nog afhankelijk van diezelfde democratische rechtstaat die ze actief lijken te willen ontmantelen. Of misschien veranderen, want zijn de bergculturen van nu niet eigenlijk op zoek naar een beter functionerende democratie, waar ook hun stem wordt gehoord?
Wat de hedendaagse onlinebergculturen met elkaar gemeen hebben, is een diep wantrouwen jegens de democratische samenleving, die volgens hen niet democratisch genoeg is. Ze hebben het over een ‘mondiale elite’ die over de belangen van de gewone man heen stapt. Of ‘de hoogopgeleide experts’ die in hun getheoretiseer aan de praktische en alledaagse wijsheid van de gewone man voorbijgaan. Kortom, ze herkennen zich niet in het culturele debat en voelen zich niet meer veilig en geborgen in de democratische publieke sfeer. Ze voelen zich gemarginaliseerd. Waardoor ze vervolgens de publieke sfeer actief proberen te ondermijnen. Want als zij er niet bij mogen horen, wat is de huidige democratie dan nog waard?
Dit ondermijnen doen ze door beschaafde normen en algemeen aanvaarde etiquette expliciet overboord te gooien. Provocatie is het wapen tegen assimilatie door ‘het beschaafde dal’. Ze laten zien dat ze geen makke schapen zijn. Ze zijn niet zoals de rest van het klootjesvolk dat zich in de luren laat leggen door een geheimzinnige elite, aangevoerd door rijke Davos-gangers zoals George Soros en Bill Gates. Door ‘barbaric by design’ te zijn benadrukken de verwilderde onlinestammen vooral hun eigen democratische vrijheden. Ze mogen dan weinig invloed hebben op de schijndemocratie, ze hebben in ieder geval nog het vrije woord, dat ze vervolgens heilig verklaren. Op een manier benadrukken de verwilderde bergstammen dus eigenlijk continu hun democratische rechten. Ze ondermijnen die democratie omdat ze erbij willen horen.
Het sentiment van maatschappelijke marginalisering en de daaruit voortkomende strategie van provocatie heeft, zoals we nu allemaal weten, ook de politiek bereikt. Afgelopen week pleitte Alexandria Ocasio-Cortez bijvoorbeeld voor meer fatsoen in het Amerikaanse House of Representatives, nadat de Republikeinse afgevaardigde Gosar een animatie had gemaakt waarin Ocasio-Cortez werd vermoord. Of lees hier over hoe de Nederlandse FVD-volksvertegenwoordiger Pepijn van Houwelingen vorige week een collega van D66 uitmaakte voor ‘globalist’ en vervolgens zei: ‘Uw tijd komt nog wel, er komen tribunalen’.
De publieke sfeer wordt dus actief ondermijnd door ogenschijnlijk niet-democratisch gedrag van mensen die zich niet meer herkennen in het huidige democratische discours. Maar ze zijn, in ieder geval in eerste instantie, vaak niet tegen de democratie an sich. Integendeel, ze vinden alleen dat deze onvolkomen werkt. En waarom zouden zij zich democratisch gedragen als er mensen zijn met veel meer toegang en privilege, wier stemmen en belangen veel meer gewicht in de schaal leggen? Ze voelen zich buitengesloten – van de politieke macht, van de financiële macht, van de culturele macht en/of van hun eigen seksuele macht. Ze ervaren dat hun onrecht wordt aangedaan. Dat ze door de samenleving de bergen in worden gejaagd. Of deze gevoelens terecht of onterecht zijn, doet er eigenlijk niet zozeer toe. Het zijn leden van onze democratische gemeenschap en als zij zich structureel buitengesloten voelen moeten we luisteren. Onze democratie staat op het spel.
De populaire beurs-app Robinhood, vernoemd naar de verstoten held die steelt van de rijken en geeft aan de armen, speelt opportunistisch in op een breed gedragen sentiment: een groeiend wantrouwen ten opzichte van de gevestigde elites en instituties. Met de beursapp wordt de handel in effecten, lange tijd voorbehouden aan ingewijden, toegankelijk voor de gewone mens. Wat veel populistisch-activistische beurshandel oplevert.
Democratie is een cultuur
✊
Het World Wide Web heeft sinds de jaren negentig aan heel veel mensen het burgerlijke recht van vrije meningsuiting gegeven. Voor het World Wide Web konden alleen politici, experts en beroemdheden hun mening verkondigen. Want alleen zij hadden toegang tot de kranten, talkshows, tijdschriften en cultuurhuizen die het publieke debat bepaalden. Nu kan iedereen dat. Wat dat betreft heeft het World Wide Web de wereld dus democratischer gemaakt. En niet alleen omdat het mensen zonder stem een stem heeft gegeven. Ook omdat het de vele verschuivende maatschappelijke breuklijnen – tussen man en vrouw, tussen wit en gekleurd, tussen hoog- en laagopgeleid, tussen stad en ommelanden en tussen rijk en arm – opeens voor iedereen zichtbaar heeft gemaakt. Ongelijkwaardigheid is opeens open en bloot voor Jan en alleman te aanschouwen. Het is daarom ook logisch dat mensen hier sterke gevoelens over hebben. Maar tegenover het burgerlijke recht op vrije meningsuiting staat de burgerlijke plicht om te luisteren naar en te reageren op de argumenten van anderen.
Democratie is, naast een wirwar van wetten, een cultuur. Het is een attitude naar macht als zijnde transparant, dichtbij en toegankelijk. Het is geworteld in een wijdverbreide overtuiging dat de overheid en de politiek er voor jou zijn, en niet andersom. Dit besef is ook duidelijk te zien bij de provocatieve cyberbarbaren. Maar onderdeel van de democratische cultuur is ook het besef dat jouw rechten worden beperkt door de rechten van anderen. Dat het recht van jouw boze gebalde vuist ophoudt bij de neus van een ander. Dat jouw recht tot spreken ook de plicht inhoudt om naar anderen te luisteren. Je moet een verantwoordelijkheid voelen om er samen uit te komen. Er moet een bereidheid zijn tot compromis. Deze cultuur is ooit voortgekomen uit een brede, diverse en goed opgeleide burgerlijke elite die er gezamenlijk uit moest zien te komen. Nu moet deze cultuur opnieuw worden vormgegeven – alleen nu met een veel grotere en meer diverse groep mensen.
Als we dat niet doen, kan dat leiden tot een neerwaartse spiraal van chaos en verdeling. Wat weer de deur opent voor autocraten, kleptocraten en andere machtswellustelingen die wel raad weten met onderling wantrouwen. Opportunisten voor wie de klassieke verdeel-en-heerstactieken geen geheimen hebben. Want dat is de paradox: de topprovocateurs die de verwilderde onlinestammen kiezen om hun democratische positie in ere te herstellen, hebben vaak geen enkele belangstelling om de macht te delen als ze deze eenmaal hebben vergaard. Deze vreemde tegenstrijdigheid komt wellicht door de onmogelijkheid om online een onderscheid te maken tussen ‘waar’ en onwaar’, waardoor het vertrouwen misplaatst wordt. De onlineburger moet dus in staat worden gesteld om ‘waar’ van ‘onwaar’ te onderscheiden zodat het vertrouwen terugkeert in de publieke sfeer en compromis en consensus weer eerbare opties worden.
Een infrastructuur van vertrouwen
🤝
De huidige discussie over het World Wide Web als publieke sfeer richt zich vooral op de macht van Big Tech. Deze (begrijpelijke) focus maakt het debat echter onnodig verwarrend. Zo wordt bijvoorbeeld vaak gezegd dat sociale media meer moeten doen om nepnieuws en haatpraat van hun platform te verwijderen. Dat deze platformen eigenlijk moeten worden gezien als uitgevers, zodat ze juridisch verantwoordelijk zijn voor de content op hun platform. Maar diezelfde stemmen roepen ook dat deze platformen niet het recht hebben om bijvoorbeeld Trump als gebruiker te verwijderen, wat Twitter deed, of om zomaar Zwarte Piet in de ban te doen, zoals Facebook. Ook dat geeft ze namelijk te veel macht. Dit brengt platformen in een onmogelijke positie. Een platform als Twitter of Facebook kan namelijk niet en verantwoordelijk zijn voor de inhoud en niet het recht hebben om content of gebruikers te verwijderen of te weigeren. Het is het één of het ander.
Wij denken dan ook dat de discussie over het inperken van Big Tech niet de juiste oplossing gaat opleveren. Gemakzuchtig roepen dat Big Tech moet worden opgebroken is misschien politiek opportuun, maar het gaat voorbij aan wat we willen bereiken: een gezonde publieke sfeer. Het is symptoombestrijding. Het grootste probleem is misschien niet zozeer de macht van Big Tech, hoe problematisch die ook is. Het grootste probleem is eerder dat het World Wide Web niet goed werkt als een gezonde publieke sfeer. Want pas als je dat erkent ga je praten over hoe een gezonde online publieke sfeer zou kunnen werken. En dat opent weer de verbeelding vanwaaruit een vernieuwd en democratisch World Wide Web kan ontstaan. De oplossing ligt wat ons betreft dan ook in de emancipatie van de onlinegebruiker tot onlineburger, wat vervolgens automatisch leidt tot de inperking van Big Tech (en niet andersom).
Maar hoe verhef je een onlinegebruiker tot een onlineburger, op zo’n manier dat de publieke sfeer om hem/haar/hun draait, in plaats van om de commerciële belangen van Big Tech? Om deze vraag te beantwoorden moeten we weer even de criteria van een gezonde publieke sfeer erbij pakken. Een gezonde publieke sfeer is namelijk een (1) veilig, (2) transparant en (3) voor iedereen toegankelijk domein waar (4) op een rationele manier (5) openbare meningen gevormd en bediscussieerd kunnen worden door (6) herkenbare leden van de gemeenschap.
Als je deze criteria op het World Wide Web toepast, wordt meteen duidelijk dat het meest controversiële punt het laatste is: herkenbaarheid. Lange tijd is het World Wide Web de plek geweest waar je anoniem – dus zonder angst voor vervolging – je gang kon gaan. Dit punt wordt nog regelmatig benadrukt door de pioniers van het eerste uur. Mensen die het World Wide Web zien als universele vrijplaats waar de staat je niet kan vinden. Een anarchistische ruimte waar vrije meningsuiting en vrije kennisoverdracht geborgd worden in anonimiteit.
Dit sentiment, hoe begrijpelijk ook, is echter ook een intrinsieke motie van wantrouwen in het democratische bestel. Want waarom zou je anoniem willen zijn in de geborgenheid van je eigen gemeenschap? Wat dat betreft is wantrouwen in de democratische samenleving vanaf het begin al onderdeel geweest van het World Wide Web. Dat is problematisch, want als we de democratie niet vertrouwen is deze al bij voorbaat ten dode opgeschreven. Willen we van het World Wide Web een gezonde publieke sfeer maken, dan moeten we eerst onszelf leren vertrouwen. We moeten onszelf durven laten kennen als leden van een gemeenschap. Want alleen als alle stemmen kenbaar zijn, is de publieke sfeer transparant en democratisch. Alleen dan kan onlinegebruikerschap zich verheffen tot onlineburgerschap.
Burgerschap betekent dat je ter verantwoording kan worden geroepen voor je gedrag in de publieke sfeer, maar ook dat je er te allen tijde je rechten kan laten gelden. Het één kan niet zonder het ander, en dat is de denkfout achter anonimiteit. Anonimiteit betekent eigenlijk het recht op meningsuiting zonder de plicht om goed te luisteren. Dat gezegd moeten we onze anonimiteit niet zomaar opgeven. We moeten onszelf alleen kenbaar maken als we er een veilige, transparante en toegankelijke publieke sfeer voor terugkrijgen waar een rationeel maatschappelijk debat kan worden gevoerd. We moeten dus een systeem bedenken dat beide kanten tegelijkertijd waarborgt. Een infrastructuur van vertrouwen.
Volgende week:
Het Digitale Paspoort, deel II
Volgende week beschrijven we hoe zo’n infrastructuur van vertrouwen kan werken. Hoe een digitaal paspoort van het World Wide Web een veilige, transparante, rationele en toegankelijke publieke sfeer kan maken waarin herkenbare leden van de democratische gemeenschap met elkaar in gesprek kunnen. We beschrijven hoe we een Digitale Meent kunnen ontwikkelen die niet alleen onze digitale identiteit bewaakt, maar ook het eigendom van onze data en digital twin in onze handen legt. En wat er kan gebeuren als we zo’n digitaal paspoort op Europees niveau adopteren als gouden inlogstandaard en hoe dit een volwassen digitale publieke sfeer mogelijk kan maken.
Een publieke sfeer waarmee je altijd inlogt met je eigen digitale paspoort, waar de data die je online genereert altijd van jou blijft, waar jouw digitale paspoort interoperability en data-transferability kan afdwingen en waar je bovendien contracten en journalistieke bronnen kan verifiëren en authentiseren. Dat maakt vervolgens een hogere journalistieke standaard mogelijk en verkleint de impact van nepnieuws. In ruil voor deze democratie-reddende features moet je alleen je online anonimiteit opgeven (overigens niet je pseudonimiteit), zodat je je rol als herkenbaar lid van de democratische samenleving kan vervullen, met alle rechten en plichten die daarbij horen.
Als altijd horen we jullie gedachtes graag. Tot volgende week en voor nu een fijn weekend gewenst.
In deze nieuwsbrief willen we het hebben over The Great Resignation, en hoe de coronacrisis een aantal verschuivingen in de moderne werkcultuur in een stroomversnelling lijkt te brengen. Daarnaast vormt deze editie ook aftrap en inleiding op een nogal veelomvattend thema: de toekomst van werk. In volgende edities zullen we vaker deze materie induiken en denkramen verkennen die ons iets kunnen vertellen over onze veranderende relatie met werk.
Sinds we een kleine tien jaar geleden begonnen samen te werken zijn wij altijd gebiologeerd geweest door de relatie die de mens heeft met werk. Het was hét onderwerp waarover we essay’s schreven en programma’s maakten. Want in onze relatie met werk komt ontzettend veel samen. Werk zou je namelijk kunnen zien als een soort scharnierpunt waarin onze persoonlijke particuliere wereld en het systeem en de cultuur van de ‘grote wereld’ in elkaar grijpen. Iedereen, of we het nu leuk vinden of niet, is onderdeel van de economie, de maatschappij en for lack of a better word, het systeem. Want ga maar eens na, met werk maken we onszelf en de wereld. Werk verschaft ons een inkomen waardoor we kunnen overleven en mee kunnen doen in de samenleving. Werk geeft ons identiteit en status. Werk kan ons betekenis geven en ons nuttig en waardevol laten voelen. Werk verbindt ons met anderen, met een plek en een cultuur. Maar naast wat werk ons persoonlijk brengt, maken we met ons werk de wereld, iedere dag weer. We onderhouden hem, bouwen eraan, stellen hem bij, vernieuwen hem of we houden hem simpelweg gaande. Veel van het werk om de wereld draaiende te houden is ‘onzichtbaar’ en onbetaald en wordt ook wel reproductieve arbeid genoemd, hiermee wordt werk bedoeld zoals het huishouden, mantelzorgen en emotionele arbeid. Al dit werk, betaald en onbetaald, zichtbaar en onzichtbaar, is hoe we onze wereld creëren en in stand houden. Dus wanneer ons werk verandert, dan verandert de wereld.
Kunstenaar en kindred spirit Arne Hendriks onderzocht met zijn Academy of Work de relatie tussen mens en werk met verschillende installaties en performances, waaronder ☝️.
Over het algemeen verandert onze relatie met werk geleidelijk onder invloed van culturele, technologische en sociale ontwikkelingen, maar de coronapandemie heeft onze werkgewoontes de afgelopen anderhalf jaar flink ontregeld, en niet zonder consequenties. Het heeft ons losgeweekt uit routines en ons de ruimte gegeven om eens te heroverwegen wat we van ons werk en ons leven willen. Hiermee heeft het allerlei zaken die al lang onder de oppervlakte sluimerden naar boven gebracht.
Cultuurschok
⚡
Een interessant denkraam om plotselinge cultuurveranderingen mee te duiden is het fenomeen cultuurschok. Een cultuurschok krijg je als je bijvoorbeeld voor langere tijd (jaren) in een ander land verblijft. Over het algemeen ga je dan door vier fases heen:
🏝️ De exotische fase – Alles is vreemd, fantastisch en avontuurlijk. Je zit nog lekker in een soort vakantiegevoel en verwondering voert de boventoon.
😖 De frustratiefase – ‘Waarom doen ze hier alles zo onlogisch, onhandig, inefficiënt, etc.?’ Als je langer op één plek bent, en je werkt samen met lokale collega’s dan ga je al snel de lokale cultuur vergelijken met je eigen cultuur. En in deze vergelijking komt de lokale cultuur er over het algemeen slecht vanaf. Wat niet zo gek is: deze cultuur heb je namelijk niet geïnternaliseerd en begrijp je niet, en je eigen cultuur, die je ‘heel logisch’ vindt, natuurlijk wel.
🧩 Aanpassingsfase – Om een nieuwe cultuur succesvol te kunnen navigeren zul je de mores, de taal en de gebruiken van die cultuur je eigen moeten maken. Hoe meer je deze internaliseert en hoe beter je de taal spreekt, hoe logischer en leesbaarder het gedrag van je lokale medemens wordt, en hoe meer je ook omarmd en geaccepteerd zal worden ‘als een van hen’.
🤝 Acceptatiefase – Wanneer je je de lokale cultuur eigen hebt gemaakt of bent ‘geassimileerd’, dan begrijp je intuïtief het gedrag, de taal en ideeën van die cultuur. Je denkt en droomt bijvoorbeeld zelfs in de lokale taal, maar je zal nooit echt helemaal een local worden.
Welkom in de toekomst van werk?
🔮
Met de coronacrisis ondergaan we in een zekere zin ook een soort cultuurschok zonder dat we daarvoor op reis hoeven naar een ver en vreemd land. De cultuur waarmee we geconfronteerd worden komt echter vanuit onszelf opborrelen, ze bestaat uit latente verlangens, sluimerende sentimenten en onaangeroerd potentieel. De nieuwe werkcultuur die we hieronder pogen te duiden is dan ook nog in wording en verre van uitgekristalliseerd. De exotische en frustratiefases volgen elkaar dan ook niet netjes op, maar verlopen rommeliger en vaak parallel aan elkaar.
Met de eerste golf en eerste lockdown moesten we thuisblijven en thuiswerken voor zover dat kon. Voor sommigen betekende dit simpelweg dat hun werk stopte, anderen moesten de manier waarop ze werkten opnieuw uitvinden. Hoe dan ook, voor veel mensen was het een grote patroonbreuk die allerlei inzichten opleverde.
Exotische inzichten
🙇♂️ Deeper work— Wanneer je thuis werkt kan een collega je niet zomaar even aanschieten om een praatje te maken. Je had dan ook letterlijk meer tijd om je eigen werk te doen, en hier onafgebroken en geconcentreerd aan te werken.
💃 Nieuwe vrijheid — Het ritme van de organisatie waarin je werkt is een stuk minder dicterend voor het ritme van je dag. Uiteraard zijn er nog videovergaderingen en contactmomenten, maar tussendoor kan je zelf verzinnen of je een wandeling maakt, wanneer je luncht en waar en hoe je je werk wilt doen.
🏡 Herwaardering van huiselijkheid — Wanneer werk en privé niet zo gescheiden zijn en er niet geforensd hoeft te worden, krijgen ouders opeens een stuk meer van het gezinsleven mee, en zijn kinderlozen opeens een stuk meer aangewezen op de huiselijke omgeving en buurt.
📱Ontdekking van digitale mogelijkheden — Om te kunnen blijven communiceren met collega’s of om producten en diensten toch te kunnen verkopen, moesten werknemers en ondernemers in snel tempo digitale communicatie en e-commerce platformen omarmen. In eerste instantie uit bittere noodzaak, maar nu zien velen ook de nieuwe kansen die dit biedt.
🌳 Rust en vertraging — Velen zullen zich nog de onwerkelijke ervaring van de eerste lockdown herinneren. De heldere luchten en lege straten, en de natuurlijke omgeving waarvan we ons meer gewaar werden.
Frustrerende inzichten
👐 Huidhonger — Het belang van fysiek contact en lichamelijkheid werd door de afwezigheid ervan pijnlijk duidelijk. Het herinnerde ons eraan dat we een lichaam hebben en niet enkel en alleen ons brein zijn.
😟 Eenzaamheid — Wat veel mensen het meest misten van hun werk was niet het werk dat ze deden maar de collega’s met wie ze samenwerkten. Werk bleek opeens veel meer te zijn dan enkel een productieve bezigheid, het bleek vooral ook een sociale bezigheid te zijn.
🖥️ Schermmoeheid — Vergaderen via een scherm blijkt ontzettend vermoeiend, zeker wanneer de groep aanzienlijk is en je van de ene naar de andere schermbijeenkomst surft. Face-to-face omgangsvormen vertalen zich slecht naar het scherm, en dat is nog los van het feit dat vergaderen sowieso al geen ideale vorm is om zaken gedaan te krijgen.
🤯 Geen ruimte —Soms is thuiswerken helemaal geen goede oplossing omdat er thuis simpelweg niet altijd de ruimte of rust is om te kunnen werken.
🔥 Burnout — De pandemie leverde in sommige sectoren veel extra druk en stress op die tot een toename van het aantal burn-outs leidde.
🤷 Geen werk — Uiteraard zijn er ook gevallen waarin thuiswerken helemaal geen optie was, waar het werk simpelweg stopte, ontslag of zelfs faillissement volgde.
Deze patroonbreuk werd vorig jaar meteen opgepakt om nieuwe verhalen te vertellen over hoe we werken en waaraan we werken. Grote techbedrijven volgden elkaar in snel tempo op door te zeggen dat al hun werknemers nu en in de toekomst zelf mochten bepalen waar ze wilden werken. Huurcontracten werden opgezegd en kantoorverhuurders werden nerveus over wat dit voor de toekomst betekende. Politici in de VS en EU zagen de crisis als kans om grote stappen op het gebied van verduurzaming te zetten en hadden het al snel over build back better.
Het realiseren van deze dromen is weerbarstig gebleken, sommige techbedrijven krabbelen terug en vinden nu dat een groot deel van hun werknemers toch ook tijd op kantoor moet doorbrengen (FT). En nu de economie weer aantrekt en iedereen de eindeloze dans met corona zat aan het worden is, lijkt het build back better-narratief aan kracht in te boeten en willen velen simpelweg terug naar ‘normaal’.
The Great Resignation
🔀
Maar ondertussen lijkt er ook een grotere verschuiving plaats te vinden, een verschuiving die het afgelopen half jaar aan het licht is gekomen. In de VS hebben enorme hordes mensen die hun baan verloren namelijk besloten om geen nieuwe baan te zoeken. Daarnaast zijn er ook velen die hun baan opgezegd hebben omdat ze iets anders willen. Het fenomeen wordt The Great Resignation genoemd, en sinds afgelopen voorjaar zijn er in de VS zo’n twintig miljoen mensen gestopt met hun baan. In Nederland is een dergelijke trend (nog) niet zichtbaar, al laten vele onderzoeken van de afgelopen tijd zien dat er veel onvrede is, en dat veel mensen aan het nadenken zijn over een carrièreswitch (Werf&). Hier heeft bijvoorbeeld de horeca een enorm personeelstekort; vele werknemers die door de crisis hun baan verloren hebben besloten dat ze niet terug willen naar de horeca.
De belangrijkste reden waarom mensen met hun baan willen stoppen is dat ze zich ondergewaardeerd voelen. Zowel financieel als in de omgang met leidinggevenden en klanten voelen ze zich niet gezien. Deze miskenning geldt niet voor een bepaalde sector, maar is overal voelbaar. Van zorgmedewerkers tot restaurantbedienden, en van vrachtwagenchauffeurs tot kenniswerkers. Ze verlangen betere arbeidsvoorwaarden, meer vrijheid, meer inkomen, meer vrije tijd en meer menselijkheid. En wanneer ze geen perspectieven meer zien in hun huidige werk dan stoppen ze, zoals nu en masse in de VS gebeurt.
Wat gaan al deze opzeggers doen met hun leven? Hoewel het allemaal nog volop in beweging is, zijn er al wel een aantal interessante ontwikkelingen te zien.
Van werknemer naar ondernemer — In de afgelopen anderhalf jaar werden er in de VS nog nooit zo veel nieuwe ondernemingen geregistreerd, maar liefst zeven miljoen (NOS). Het is een ongekende toename, zulke cijfers zijn decennialang niet gezien in de VS. Ook is de diversiteit aan ondernemingen groot, maar een gemene deler lijkt te zijn dat het gebruik van digitale tools en platformen een cruciale rol speelt in hoe producten en diensten verkocht worden (NYTimes).
Van gevestigde economie naar opkomende economie— Zij die niet een bedrijf beginnen, zoeken vaak een nieuwe baan in een andere sector dan waar ze vandaan komen, en dan met name in opkomende nieuwe sectoren. Mensen willen bijvoorbeeld niet meer de hele dag binnen werken, maar meer buiten zijn; of ze willen niet meer in grote hiërarchische organisaties werken maar liever in kleinere bedrijven met een menselijkere schaal. (NOS)
Van centralisatie naar decentralisatie — Wanneer je vooral vanuit huis werkt, maar ook als je nieuwe bedrijfje vooral via het web opereert, hoef je misschien ook niet zo centraal (en duur) te wonen. In de VS is er dan ook een verschuiving gaande in waar mensen zich vestigen. Mensen zoeken meer ruimte, dichter bij de natuur en met lagere huishoudelijke uitgaven. Een verhuizing naar buitenwijken, naar een goedkopere provinciestad, of zelfs een afgelegen (vakantie)dorp is populairder geworden. Denk bijvoorbeeld aan het Zoom Town-fenomeen.
Meer lezen over The Great Resignation en over wat dit zegt over onze veranderende relatie met werk? Hier een aantal lees- en luistertips:
‘The Great Resignation’ Misses the Point — The phrase has come to describe record levels of job turnover. But it overlooks the bigger story: a radical rethinking of our relationship to work. (Wired)
What we’re getting wrong about the ‘Great Resignation’ — More people are quitting their jobs, and it could shake the world of work forever. But are we making incorrect generalisations about the Great Resignation? (BBC)
We zijn benieuwd of jullie de bovenstaande verschuivingen ook waarnemen in je eigen werk of om je heen, en wat de coronapandemie heeft gedaan met je kijk op werk. En we zijn uiteraard nieuwsgierig naar aanvullende observaties die het bovenstaande kunnen verrijken. Laat het ons vooral weten in onze vernieuwde comments-sectie.
De toekomst is van ons allemaal! Veel groeten, fijn weekend en tot volgende week.
Terwijl de rest van de wereld knarsetandend de onnavolgbare klimaatonderhandelingen in Glasgow probeert volgen, met aan de zijlijn, aan de andere kant van de oceaan, het eindeloos doorlopende drama bij de Democratische Partij, waar het grootste pakket klimaatbeleid ooit op het spel staat, ligt men in nerd-ville al maanden wakker van de Metaverse. Voor degenen die het gemist hebben: dit is de werktitel van het World Wide Web van morgen. Een plek waar het fysieke en het virtuele zijn samengevallen in één kunstmatige werkelijkheid. Een internet van hololenzen, digital twins, holograms, mixed reality, NFT’s en autonome AI’s. Denk Second Life vermengd met je alledaagse fysieke omgeving. De wereld als Massively Multiplayer Online Game.
De Metaverse is al een paar jaar het gebruikte woord als men in Silicon Valley praat over de toekomst van het internet, maar op 28 oktober werd het semiofficieel. Mark Zuckerberg kondigde toen aan dat het moederbedrijf van Facebook, WhatsApp, Instagram en Oculus Rift vanaf nu Meta gaat heten. Naar Metaverse, inderdaad. Met als nieuw logo een lemniscaat, het wiskundige symbool voor oneindigheid. En dat schudde de rest van de wereld wakker. Want wat zijn die gasten daar nu weer voor cultuur ontwrichtende ongein aan het bekokstoven? In deze nieuwsbrief daarom wat notities over de Metaverse, en haar millennia oude historie en spirituele en mythologische roots.
Welkom bij Facebook Meta
♾️
Mark Zuckerberg en z’n avatar, klaar om de Metaverse te verkennen. Dit beeld komt uit de video waarin hij de nieuwe naam Meta presenteert en een impressie geeft van wat ze plan zijn te gaan bouwen.
Nu vallen er een boel zinnige dingen te zeggen over de timing van Facebook, wiens reputatie onlangs weer te grabbel is gegooid door klokkenluider Frances Haugen – voor zover daar überhaupt nog iets van heel was. Of, daaraan gelinkt, over het onveilige en manipulatieve karakter van het huidige World Wide Web – de belangrijkste publieke ruimte die we kennen, waar sociale bewegingen opkomen en weer ondergaan, maar die wordt geregeerd door de feed-algoritmes en inlogpaspoorten van een klein aantal commerciële bedrijven. Bedrijven waar gezonde democratische mores ondergeschikt zijn aan de kwartaalcijfers.
Maar vandaag willen we een stap terug doen. Het bovenstaande gaat namelijk voorbij aan de diepere belofte waar de Metaverse onderdeel van is. Want los van andere logische vragen zoals of een soepel lopende Metaverse technologisch wel mogelijk gaat zijn, of dat het naast een platte audiovisuele ervaring ook een diepere sensitieve ervaring kan bieden, of dat de toch al overspannen mensheid überhaupt zit te wachten op nog meer informatie, connectiviteit en prikkels, is het interessant om te kijken waar het idee van leven in een semi-virtuele wereld eigenlijk vandaan komt.
Wonen we in onze fantasie?
🏰
In de Metaverse gaan we leven in een door mensen gemaakte totaliteit, ondergedompeld in een fantasiewereld. Een plek waar we allemaal goden zijn. Dat is in elk geval de belofte. En die belofte staat niet op zichzelf. Het is niet alleen een wezenlijk onderdeel van de moderne cultuur als geheel, het heeft zelfs religieuze roots.
Lang hebben we namelijk geprobeerd de natuurlijke orde van onze planeet te vervangen door een culturele orde. We kapten de bossen, dempten de moerassen, verlegden de rivieren en verkavelden het land. Natuur dat geen ‘gazon’ was, was eigenlijk nutteloos. De moderne mensheid beschouwde de planeet als een tabula rasa. Als een schoongeveegd canvas dat ingevuld moest worden. En nu we er tot onze grote frustratie achter zijn gekomen dat dat niet meer kan, dat de wereld voller was dan we dachten, vol met allerlei levensvormen waar we rekening mee moeten houden, willen we opeens emigreren naar de Metaverse – een puur culturele ruimte waarin we bevrijd zijn van al die broze natuurlijke ecosystemen. De Metaverse als een laatste vlucht voorwaarts.
De hang naar maakbaarheid is uiteraard groter dan alleen de moderniteit. De moderniteit maakte deze neiging alleen expliciet, waardoor het continu aan kracht kon winnen, totdat het het moderne leven definieerde. Het verlangen naar maakbaarheid zit diep dan ook diep in de mens verankerd. Het komt wellicht voort uit onze ambigue relatie met de onveilige wereld waarin we zijn geboren. Het is in ieder geval onderdeel van onze oudste mythen.
Denk bijvoorbeeld aan het verhaal van Adam en Eva. Adam en Eva woonden in het paradijs. Een plek waar ze in harmonie leefden met de natuur. Dit veranderde toen ze een vrucht aten van de boom van kennis en ze opeens zaten opgescheept met zelfbewustzijn. Waaruit meteen ook schaamte opborrelde. Omdat ze nu niet meer op één lijn zaten met de rest van de dieren, die niet zo zelfbewust en beschaamd waren, stuurde God ze het paradijs uit de woeste wildernis in. Geconfronteerd met deze onvolmaakte en vijandige wereld was hun enige optie om, met hun nieuwverworven kennis, de wereld naar hun hand te zetten. Opdat ze een paradijs konden creëren op hun eigen voorwaarden. Zo verteld is het verhaal van Adam en Eva dus een parabel van de mens die wakker werd in een gebrekkige wereld en zichzelf dus maar de opdracht gaf een betere te creëren.
Adam en Eva worden verbannen uit het paradijs:
Nu is de mens aan ons gelijk geworden, nu heeft hij kennis van goed en kwaad. Nu wil ik voorkomen dat hij ook vruchten van de levensboom plukt, want als hij die zou eten, zou hij eeuwig leven. Daarom stuurde Hij de mens weg uit de tuin van Eden om de aarde te gaan bewerken, waaruit hij was genomen. — Genesis 3:22-23.
In twee zinnen lijkt de Bijbel zowel de evolutie van de zelfbewuste mens als de oorsprong van landbouwrevolutie te tackelen. / Beeld: Gustav Doré bij JohnMilton’s Paradise Lost (01873)
Wakker worden…
😴
Vorige week deelden we de fantastische lezingenreeks van John Vervaeke, waarin hij praat over de meaning crisis. In deze aflevering bouwt hij voort op Karl Jaspers’ concept van de Axial Age, waarin hij verkent hoe door de uitvinding van het schrift ons wereldbeeld verschoof van circulair en gesloten, en gebaseerd op de seizoenen, naar een lineair wereldbeeld, met begin- en eindtijden. Zijn idee is dat door de uitvinding van het schrift een dieper collectief denken werd ontwikkeld. Een denken dat boven de beperkingen van het individuele geheugen kon uitstijgen. Hierdoor begonnen we ons abstractere en ‘perfectere’ werelden voorbij de onze voor te stellen, een hemel, nirwana of platonische vormen. Werelden die niets van doen hadden met de alledaagse seizoensgebonden werkelijkheid. Er ontstond een soort dualistisch wereldbeeld. Met een praktische alledaagse wereld enerzijds en de spirituele verlichte wereld anderzijds. Deze laatste zou echter zijn dan de realiteit waarin we dagelijks leven, een wereld die bereikbaar is wanneer we ‘ontwaken uit de werkelijkheid’. Deze dualiteit brengt dan ook een spanningsveld in ons wereldbeeld: Wat is echt en wat is illusie en hoe verhouden die zich tot elkaar?
In The Matrix (01999) begint het avontuur van hoofdpersoon Neo met een simpele oproep: ‘wordt wakker’. Later in het verhaal ontwaakt Neo daadwerkelijk en komt hij er achter dat wat hij dacht dat de werkelijkheid was slechts een simulatie is. The Matrix is in weze een hervertelling van Plato’s allegorie van de grot (Ongeveer 0380 v. Chr.).
Door de uitvinding van het schrift konden we ons dus opeens volmaaktere werelden voorbij de onze voorstellen, door de uitvinding van de boekdrukpers – de uitvinding die de moderniteit in gang zette – konden we onze natuurlijke omgeving versneld cultiveren (gaan omvormen tot een ‘perfectere’ wereld) en met de uitvinding van de computer kunnen we de aardse werkelijkheid misschien wel voorgoed achter ons laten door onszelf te uploaden naar een paradijselijke simulatie – de Metaverse. Elke informatierevolutie lijkt ons dus te sterken in ons verlangen om de ons gegeven wereld in te ruilen voor een betere, of om in spirituele termen te spreken, om ons te doen ontwaken in de ‘echte’.
Dystopisch escapisme
🕹️
De kans dat we met de Metaverse het paradijs realiseren is natuurlijk nihil, wat Mark Zuckerberg ook zegt. Ook de naam Metaverse belooft weinig goeds. Het is daarom ook een absoluut raadsel waarom Silicon Valley deze naam heeft geadopteerd als werktitel voor de volgende incarnatie van het World Wide Web. De naam komt namelijk uit de cyberpunkromanSnow Crash van Neal Stephenson uit 01992. Snow Crash is één van onze favoriete boeken, maar de wereld die Stephenson erin tot leven brengt is niet heel aantrekkelijk. Het verhaal speelt zich af in een dystopische wereld waarin natiestaten uit elkaar zijn gevallen en de mensheid in een soort digitale anarchokapitalistische cul-de-sac is beland. De Metaverse, een virtueel internet, is in deze wereld eigenlijk de enige verbindende factor.
Ondanks deze onaantrekkelijke toekomst is het boek een aanrader. Het is een klassieker waarin veel technologische en maatschappelijke concepten die nu trending zijn al worden beschreven, zoals cryptovaluta en hololenzen. Maar het is vooral een spannend en hilarisch verhaal over een hoofdpersoon met de beste naam ooit (voor een hoofdpersoon): Hiro Protagonist.
Het is dus een raadsel waarom onze technologische overlords hebben gekozen voor een naam die overduidelijk wordt geassocieerd met een hyperkapitalistische hellscape. Wellicht zijn ze de schaamte gewoon voorbij of misschien denken ze dat ironie belangrijker is dan PR. Of wellicht is het bedoeld als ode aan Neal Stephenson, die zich overigens onlangs genoodzaakt voelde om het volgende te tweeten:
‘Since there seems to be growing confusion on this: I have nothing to do with anything that FB is up to involving the Metaverse, other than the obvious fact that they’re using a term I coined in Snow Crash. There has been zero communication between me and FB & no biz relationship.’ — @nealstephenson (NB: Neal Stephenson was wel Chief Futurist bij Magic Leap, de uiteindelijk spectaculair gefaalde holobrilmaker.)
Bewustzijnssingulariteit
Ω
Een betere naam die Big Tech had kunnen geven aan hun visie voor het internet van morgen zou de Noösphere zijn geweest. De Noösphere is een filosofisch concept uit het interbellum dat werd ontwikkeld door de geoloog Vladimir Vernadsky en de Jezuïtische priester Pierre Teilhard de Chardin. Vernadsky zag de Noösphere als een extra laag boven op de Geosphere en de Biosphere. De Geosphere bestond volgens hem uit al het dode materiaal in de wereld, de Biosphere uit al het leven en de Noösphere uit alle ontastbare ideeën die rondvliegen en de wereld vormgeven. Een hiërarchie dus van complexiteit waarbij de ene laag voortkomt uit de andere. Met de Noösphere als een soort deken van redenerend bewustzijn dat zich als een vormende laag om de aardbol heeft gewikkeld.
De Chardin daarentegen geloofde dat op een gegeven moment, ergens in een verre toekomst, alle dode materie in het universum onderdeel zou zijn van een levende, denkende Noösphere. In zijn visie was elke molecuul in de kosmos dan onderdeel van het metabolisme van één of ander levend ecosysteem. Dit moment noemde hij het Omega Punt, het punt waarop Christus volgens hem zou wederkeren. De Chardins’ Noösphere klinkt ongetwijfeld erg out-there voor de meesten van jullie, maar het is onder katholieken een invloedrijke theorie met veel interessante consequenties en zijsporen. Onder anderen premier Ruud Lubbers was een aanhanger van De Chardins ideeën.
Een diagram uit Teilhard de Chardin’s postuum gepubliceerde boek The Phenomenon of Man (01955) laat zien hoe de mens, en de soort waarin we zullen door-evolueren, een sleutel rol speelt in het realiseren van het Omega Punt, een soort singulariteit. De Chardin’s ideeën winnen overigens aan invloed, waar zijn werk eerst verboden werd door de katholieke kerk wordt hij inmiddels gezien als een van de eerste transhumanisten en worden zijn ideeën omarmd door de laatste drie pauzen.
We erkennen dat de Noösphere wellicht een nog vreemder beestje is dan de Metaverse, maar het is in ieder geval niet nihilistisch. Het geeft, op een aparte manier, toch een best positieve draai aan onze gevoelde noodzaak tot maakbaarheid. Het erkent deze noodzaak in ieder geval. Dat gezegd, mocht je deze ideeën willen verkennen dan raden wij de Hyperion Cantos aan van Dan Simmons. Het is een van de meest interessante en intelligente space opera’s die er zijn in de vorm van een sf-boekenserie.
Leven we in een simulatie?
👾
De Metaverse is dus slechts een laatste incarnatie in een langlopend project om de wereld die ons gegeven is in te ruilen voor een betere. Eentje die we zelf hebben gebouwd. En het is ook niet gek dat dit gebeurt in de industrie die zich bezighoudt met de volgende informatierevolutie. We hebben immers gezien dat dit maakbaarheidsdenken historisch gezien gelinkt is aan ons vermogen om nieuwe fictieve werelden te bouwen. Eerst in geschreven schrift, toen in gedrukt schrift en nu in geactiveerd schrift in de vorm van code. En het is dan ook niet gek dat men juist in deze kringen hard nadenkt over de Simulation Theory, een hypothese die stelt dat we nu al leven in een computersimulatie, zonder dat we het door hebben.
Als een afsluitende leestip: de roman Fall, or Dodge in Hell, ook van Neal Stephenson, uit 2019. In deze roman verkent Stephenson hoe de lichamen van Silicon Valley-types na hun dood worden gescand en geüpload naar kwantumcomputers. Hij verkent niet alleen de technologie en economie van zo’n mogelijke onderneming, maar ook – en dit doet hij echt heel goed – de ervaring van dode mensen die ‘wakker’ worden in statische ruis. Hij beschrijft heel bijzonder hoe deze weer tot leven gewekte geesten leren om uit die statische ruis – een projectie uit hun eigen geest – op wilskracht en verbeeldingsvermogen een leefbare wereld te creëren. Leven in een simulatie dus (in wellicht een andere simulatie).
Tot zover wat notities over de Metaverse, en hoe die zich verhoudt tot waar we als mensen al sinds de uitvinding van het schrift mee bezig zijn. Zoals altijd horen we graag jullie gedachten,
👤 Het geheime genootschap van sciencefictionliefhebbers
Climate Fiction met: 🦭 Ziltpunk 🌊 Indigenous Dutch 🌱 Parable of the Sower 🏳️🌈 Climate Justice & Intersectionality
🙏 De diepere betekenis van sciencefiction.
Beste allemaal,
Vorige week verkenden we hoe de klimaatcrisis zich lijkt te versnellen en waarom het lastig is om helder na te denken over de complexiteit van het klimaatprobleem en de mogelijke exponentiële aspecten. Zoals de versnelling van de smeltprocessen van het poolijs, die een grote impact zal hebben op hoeveel en hoe snel de zeespiegel zal stijgen.
Daarover gesproken eerst nog een nuancering: Het KNMI Klimaatsignaal ’21-rapport waar we het vorige week over hadden maakte gebruik van de Shared Socioeconomic Pathways (SSP’s), scenario’s over hoe de wereldeconomie zich zou kunnen ontwikkelen en welke energiebronnen daarbij dominant zullen zijn. Catastrofale zeespiegelstijging ging in het grafiekje dat we lieten zien vooral gepaard met het SSP5-8.5 scenario, dat uitgaat van een extreme groei van kolenverbranding, een scenario dat niet erg waarschijnlijk is volgens het IPCC (dank aan Chrononaut Harm Tillema die ons hierin corrigeerde). Maar evengoed blijven de smeltprocessen een onzekere en versnellende factor, ook bij de meest waarschijnlijke scenario’s die nu voor ons liggen (SSP2-4.5).
Kwantitatieve modellen kunnen ons echter niet alles vertellen en hebben zo hun beperkingen. Het blijven abstracte ‘wat als’ verhalen waar we ons moeilijk toe kunnen verhouden. Daarom duiken we vandaag in een kunstvorm die betekenis geeft aan verandering, haar verkent en invoelbaar maakt: sciencefiction. Het wordt een beetje een bloemlezing met o.a. Paul Krugman, Climate Fiction, Ziltpunk, Octavia Butler, Climate Justice, intersectionaliteit en de diepere betekenis van sciencefiction.
Het geheime genootschap van sciencefictionliefhebbers
👤
Soms gebeurt het dat iemand van wie je het niet verwacht uit de kast komt als een sciencefictionfan. Zo bleek de met een Nobelprijs bekroonde econoom Paul Krugman in zijn New York Times-column een ware liefhebber te zijn. Hij besprak deze week namelijk niet een economisch beleidsprobleem, maar gaf een recensie van Dune en Foundation (waar wij in #0023 over schreven), en hij onthulde dat er in zijn beroepsgroep wel meer sciencefictionlezers en -kijkers rondlopen:
‘Many social scientists, it turns out, are science fiction readers. For example, quite a few experts on international relations who I know are fanatics about the TV version of “The Expanse.” I think it’s because good science fiction involves building imaginary worlds that are different from the world we know, but in interesting ways that relate to the attempt to understand why society is the way it is.’ — ‘Dune’ Is the Movie We Always Wanted (Paul Krugman, New York Times)
Wij vonden het een intrigerend idee dat de sciencefictionliefhebberij vaak iets is wat niet heel erg uitgedragen wordt, maar tegelijkertijd wel een enorme gedeelde wereld van ideeën en verbeeldingen oplevert. Alsof je lid bent van een soort geheim genootschap, en je er vaak alleen per toeval achterkomt dat iemand anders ook lid is.
De klimaatcrisis wordt in toenemende mate ook in de sciencefiction verkend. We hebben al vaker geschreven over Kim Stanley Robinsons The Ministry for the Future, een angstaanjagend verhaal over hoe het goed zou kunnen komen, met als belangrijk hoofdthema zaken die op het eerste gezicht misschien saai aandoen: bankiers en monetair beleid. Overigens kwam ook Obama vorig jaar uit de kast als een sciencefictionlezer, hij noemde The Ministry for the Future namelijk zelfs een van de beste boeken die hij in 02020 las. Ook in de wetenschap is het boek lees- en discussievoer geworden, er worden seminars omheen georganiseerd waarin verschillende auteurs en professors de ideeën verder uitpluizen. Zie de seminar van Crooked Timber en de reader die erover maakten (PDF).
Uiteraard zijn er nog veel meer manieren om de toekomst van het klimaat te verkennen in fictie. Daarom hieronder wat aanknopingspunten.
‘Ziltpunkverhalen zijn grootse sciencefictionideeën gemengd met onvervalste Hollands Glorie. De zee, dijken, windmolens, handelsgeest en bombastische megatechnologie. Dat is ziltpunk! Het is een stroming die ik samen met Jaap Boekestein opgestart ben. Het gaat om typisch Nederlandse toekomstverhalen; clifi/ klimaatfictie over de komende broeikaswereld. Het is geen utopie en geen dystopie. Het gaat erom in de toekomstige wereld te overleven, maar wel met verve. Ziltpunk gaat over normale Nederlanders die overleven in de toekomst op een “normale” manier in die omstandigheden en tijd. Ziltpunk is zowel hightech als woest barok”. Voeg daar nog wat krijsende gemuteerde meeuwen, reuzenslagschepen en zeemeerminnen aan toe en je hebt ziltpunk in een notendop.’ — What sub? Ziltpunk (Hebban)
🌊 Indigenous Dutch — Chrononaut Teresa van Twuijver vertelde ons over haar speculatieve design project Indigenous Dutch, gesitueerd in 02090 na een enorme overstroming op het fictieve Zaanse waddeneiland Zaankoggerland. De uitkomst is Uitzet 2090 Zaanse streekdracht na de ergst denkbare overstroming.
Verken Teresa’s project op haar website of lees haar boek, hier te downloaden als PDF
🌱 Parable of the Sower (01993)— Volgens velen is de moeder van het clifi genre Octavia Butler (01947-02006), met haar boek Parable of the Sower. Het verhaal speelt zich af in het Los Angeles van 02024 en het voorspelt onze tijd met griezelige precisie. Over hoe klimaatverandering huis zal houden met droogtes, branden en watertekort, maar ook hoe het vooral de gemarginaliseerden het hardst treft. In het boek voorspelt ze zelfs de opkomst van een polariserende, Trump-achtige president die banen en een terugkeer naar een nostalgisch verleden belooft terwijl hij stukje bij beetje de overheid ontmantelt.
Het hoofdpersonage, een vijftienjarig hyper-empatisch zwart meisje, Lauren Oya Olamina, woont in een van de enclaves van het onveilige Los Angeles. Ze voelt alles van zowel mens als dier in extreme mate, een syndroom dat haar zelfs helemaal kan doen verlammen, en ongemakkelijke en tegenstrijdige situaties met zich mee brengt. In haar slaapkamer bereidt ze zich voor op de toekomst en ontwikkelt ze haar eigen religieuze systeem: Earthseed. Nieuwsgierig? De onderstaande artikelen zijn een goed begin.
🏳️🌈 Climate Justice & Intersectionality — In Octavia Butlers werk speelt ongelijkheid, macht en de invloed die gedrag op verandering heeft een grote rol. Thema’s die voortvloeiden uit wie ze was, want als vrouw, en dan ook nog eens als zwarte vrouw, was ze een ongewone verschijning in de sciencefictionscene. Daarmee belichaamde ze dan ook meteen twee belangrijke thema’s binnen het klimaatdebat, maar eigenlijk binnen elk maatschappelijk debat: rechtvaardigheid en intersectionaliteit. Het online magazine Grist bracht dit thema ook onder de aandacht in hun Climate Fiction-editie en Imagine 2200-verhalenwedstrijd van vorige maand. Hieronder een aantal highlights.
Maddie Stone legt uit hoe zwarte, inheemse en andere schrijvers van kleur de klimaatcrisis niet snel als een dreigende apocalyps zullen neerzetten:
‘It’s no accident that Black, Indigenous, and other writers of color are less likely to frame climate change as a looming apocalypse. Not only are they more likely to experience its impacts today, their people have already lived through world-ending apocalypses in the form of slavery, displacement, and genocide.
“The perspective in a lot of the speculative climate fiction written by people of color isn’t that the world was great and now it’s going to be awful,” says Stephanie Bernhard, an assistant professor of English at Salisbury University in Salisbury, Maryland. “It is, ‘We’ve been marginalized and fighting for justice for a really long time, and this is a new front in the fight.’” — Can climate fiction deliver climate justice? (Maddie Stone, Grist)
Niet alleen het verhaal maar ook de taal waarmee het verteld wordt kan nieuwe realiteiten onthullen. Grace L. Dillo (van Anishinaabe en Europese afkomst) en samensteller van de verhalenbundelWalking the Clouds: An Anthology of Indigenous Science Fiction zegt:
‘To us, storytellers are artists and medicine people who provide mishkiki: medicine, healing, and sometimes even solidarity — or, as we say in Anishinaabemowin, inauwinidiwin, which means collectively becoming a “group walking in a body.” When these creatives place frontline communities and characters at the heart of their stories, readers can challenge themselves to become inauwinidiwin, or the coming together as one body-mind on our beautiful yet beleaguered Mizzu-kummik-quae, or Mother Earth.’ — Why intersectionality in fiction matters (Grace L. Dillo, Grist)
Klaar om in de Climate Fiction te duiken? 📚 Grist heeft een mooi Climate Fiction-leeslijstje samengesteld van twintig boeken. 📖 Future Based organiseert aanstaande woensdagavond 10 november in de Utrechtse Boekenbar Cli-Fi narratives – Telling you NOW, een reading session over Climate Fiction.
Sciencefiction onderzoekt de transformatie van onze wereld, wat technologische vooruitgang met ons doet, waar het ons kan brengen en hoe het onze samenleving kan veranderen. Maar ook wat verschillende sociale ordeningen betekenen, hoe alternatieve culturen zouden kunnen werken en hoe macht georganiseerd zou kunnen worden. Maar er is meer, vertelt schrijver en sciencefictionexpert Damien Walter in de podcast Rebel Wisdom.
Volgens hem onderzoeken sciencefictionverhalen de mythos die wetenschappelijke inzichten lijken te suggereren (denk bijvoorbeeld aan de quantummechanica of de wood wide web). Mythos, niet in de zin van fantasieverhalen, maar in de zin van betekenisvolle en zingevende verhalen die onze persoonlijke wereld verbinden met de wereld om ons heen. Hij legt uit dat het moderne wetenschappelijke en rationele denken is geworteld in logos, logica. Dit is een krachtige manier van kijken en weten, maar ook een manier van kijken die ons niet helpt thuis te komen in de wereld (we schreven hier ook over in #0024). Met andere woorden, we leven in de westerse moderne samenleving met een gebrek aan betekenisgeving. Sommigen, zoals cognitief wetenschapper John Vervaeke, hebben het zelfs over een Meaning Crisis.
De rationalisering van de westerse samenleving heeft deze ook onttoverd. Alles wat naar bijgeloof, mythologie of symboliek riekte werd de afgelopen eeuwen afgedaan als onzin en leugens. Dat dit soort verhalen niet letterlijk maar symbolisch begrepen moeten worden deed er niet toe, het wordt simpelweg niet meer als een serieuze vorm van kennis of wijsheid beschouwd. Volgens Damien Walter vond de mythische dimensie in de moderne wereld een nieuw thuis in de speculatieve fictie, in fantasy, horror, sciencefiction. Ga maar eens na hoe erg Star Wars een mythisch verhaal is: het vertelt over de opkomst van een mystieke sekte, de Jedi, en hoe deze het opneemt tegen een groots technocratisch imperium. Maar het gaat volgens Walter nog dieper, uiteindelijk onderzoekt veel sciencefiction niet slechts de transformatie van de buitenwereld, maar vooral de transformatie van onze binnenwereld. Volgens Walter gaat sciencefiction ten diepste over van de transformatie van bewustzijn. Luke Skywalker moet in Star Wars zijn geest cultiveren om om te kunnen gaan met ‘the force’. In de film Arrival krijgt de hoofdpersoon door het machtig worden van een buitenaardse taal toegang tot een soort bewustzijn waarmee ze voorbij de tijd kan kijken. Maar denk ook aan de hyper-empatische hoofdpersoon Lauren Oya Olamina uit Parable of the Sower, die de grondlegger van een nieuwe religie wordt.
Dune is misschien nog wel een van de meest expliciet psychedelisch-mythologische sciencefictionprojecten. Zo bestaan in het Dune–universum geen computers meer, enkel mensen die hun eigen geest zo gemanipuleerd hebben dat ze menselijke rekenmachines zijn geworden, mentats. Het reizen door dit universum gaat niet per raket of warp drive, maar wordt tot stand gebracht door leden van het ruimtegilde die door levenslang grote hoeveelheden psychoactieve drugs in te nemen de ruimte-tijd kunnen navigeren. Het verhaal speelt op een woestijnplaneet waar deze drugs, melange, wordt geoogst vanuit het zand (het is basically de schimmelende poep van reusachtige zandwormen). Paul Atreides, de hoofdpersoon van het verhaal, ondergaat in het verhaal een bewustzijnstransformatie waarin hij de messias wordt van het lokale woestijnvolk en met zijn geest ruimte en tijd kan manipuleren, waarmee hij uiteindelijk de God-keizer van het universum wordt.
Als het bovenstaande je intrigeert, luister dan vooral de fantastische podcastaflevering van Rebel Wisdom waarin Damien Walter dit en nog veel meer mooie inzichten over de relaties tussen sciencefiction en mythologie deelt.
In de podcast komt overigens ook regelmatig John Vervaeke en zijn werk rond de Meaning Crisis langs. Varvaeke heeft een (vijftigdelige!) lezingenreeks op YouTube waarin hij inzichten uit de psychologie en cognitieve wetenschappen verbindt aan cultuurgeschiedenis, mythologie, filosofie en sjamanisme. John Vervaeke’s Awakening from the Meaning Crisis lezingen zijn ook overigens beschikbaar als podcast (Spotify)
Tot slot. Dit weekend, 5 & 6 november, kun je uit de kast komen als sciencefictionliefhebber op Other Futures! Ze hebben een spannend programma met kunst, design, muziek, literatuur, games en performances in de Brakke Grond in Amsterdam (koop hier kaarten). Of zoals ze het zelf zeggen: ‘Ever experienced a film screening for ghosts? Danced to a mix of Buddhist beats and industrial noise? Been surprised at the teamwork between snails and farmers in queer farming? Other Futures reinvents the future in 40 different ways.’
Als altijd zijn we benieuwd naar jullie gedachtes en ideeën, voor nu een fijn weekend en misschien tot ziens op Other Futures.
