Het zal geen verrassing zijn dat wij ervan overtuigd zijn dat langetermijndenken cruciaal is voor het begrijpen van onze wereld en het navigeren van de turbulente en complexe tijd waarin we leven. En hierin zijn we uiteraard niet uniek. De afgelopen jaren ontpoppen er allerlei projecten waarin langetermijn- en toekomstdenken in allerlei vormen centraal staan. Van workshops tot rechtszaken, en van kunstprojecten tot burgerraden. In veel van deze projecten is een belangrijke rol weggelegd voor de emancipatie van toekomstige generaties. 

Dat de belangen van toekomstige generaties nu zo urgent in beeld komen is natuurlijk niet zo gek, want het is evident dat het lot van hun leefwereld op het spel staat. 

De afgelopen paar eeuwen werd er in de moderne cultuur vanuit gegaan dat de volgende generaties het beter zouden hebben dan de vorige. Maar dit is vandaag allesbehalve een vanzelfsprekendheid geworden. Je kan zelfs stellen dat er met de klimaatcrisis voor toekomstige generaties al veel potentieel lijden in de pijplijn zit en dat onze instituties hun belangen uitzonderlijk slecht behartigen. Want toekomstige mensen hebben immers geen stem, geen politieke vertegenwoordiging en daarmee dus geen poot om op te staan.

Nu zijn er de laatste tijd allerlei organisaties en initiatieven ontstaan om de belangen van al deze toekomstbewoners voor het voetlicht te brengen (Roman Krznaric, auteur van De goede voorouder, maakte dit lijstje, maar zie ook het Network of Institutions for Future Generations). Over het algemeen dragen we al deze initiatieven een warm hart toe, want het is hard nodig dat we serieus met elkaar nadenken over aan welke toekomst we bouwen en welke wereld we aan onze kinderen en kindskinderen na willen laten. 

De minimale vereiste hierin is dat we geen schade of leed voor toekomstige generaties veroorzaken als we dit kunnen voorkomen. De klimaat- en biodiversiteitscrisis is daarom ook een van de meest urgente en legitieme cases binnen de intergenerational equity beweging. 

Maar het langetermijndenken of het behartigen van de belangen van toekomstbewoners is niet iets wat per definitie goed uitpakt. 

Longtermism

🔭

De afgelopen jaren is er een nieuwe stroming in het langetermijndenken ontstaan: Longtermism. Op het eerste gezicht is dit een progressieve beweging die opkomt voor toekomstige generaties en ons denkgereedschap geeft om ons te verhouden tot mensgemaakte en natuurlijke existentiële risico’s, zoals klimaatverandering, nucleaire vernietiging, kunstmatige intelligentie, biotech, pandemieën, asteroïden. Met andere woorden, risico’s die het einde van de mensheid zouden kunnen betekenen.

Longtermism komt uit de koker van een groepje theoretici verbonden aan de filosofieafdeling van Oxford en is mainstream geworden door twee boeken: The Precipice (02020) van Toby Ord en What We Owe the Future (02022) van William MacAskill. Het bouwt voort op het werk van Nick Bostrom en Nick Beckstead van het Future of Humanity Institute.

Longtermism is voortgevloeid uit het Effectieve Altruïsme (EA), een beweging die ernaar streeft om zoveel mogelijk goed te doen in de wereld. Dit ‘goed doen’ proberen ze te maximaliseren en zo rationeel mogelijk te onderbouwen. 

Het idee van EA is simpel doch krachtig: een leven hier is net zoveel waard als een leven aan de andere kant van de wereld. De afstand tot de ander doet er niet toe en het is eenieders morele plicht om zoveel mogelijk lijden in de wereld te verhelpen. EA is niet enkel een gedachte-experiment, het is een levenshouding die door velen in praktijk gebracht wordt, en dat is ook precies het doel: praktische handvaten om goed te doen in de wereld. 

Effectieve altruïst zijn betekent dat je weggeeft wat je kan missen aan degenen die dat harder nodig hebben dan jij. Een goed begin is zo’n 10% van je inkomen, maar als je meer kan missen, alleen maar beter. MacAskill zegt in de bovenstaande video bijvoorbeeld dat hij meer dan de helft van z’n inkomen weg geeft. 

Maar dan komt de volgende vraag op: wie heeft jouw euro’s het hardste nodig? En hoe zorg je ervoor dat jouw euro effectief het meeste goed doet? Give What We Can (een evidence-based charity project geïnitieerd door MacAskill en Ord) helpt EA’ers geld aan goede doelen te geven die zijn geselecteerd op basis van het idee dat iedere euro die je geeft maximaal goed doet. 

Longtermism voegt een temporale dimensie toe aan EA. Want is een leven in het heden net zoveel waard als een leven in de verre toekomst? Volgens longtermism doet afstand in de tijd er niet toe en is het onze plicht als bewoners van het heden om zorg te dragen voor de bewoners van de toekomst. Nu is deze manier van denken voor de komende eeuwen nog enigszins te overzien en al uitdagend genoeg. Maar longtermists hebben het over al het leven, of bewustzijn, dat ooit nog gaat bestaan totdat het universum uitdooft (over 10¹⁰⁰ jaar). En dan gaat het al snel over triljoenen menselijke toekomstbewoners die miljarden zo niet triljarden jaren van ons verwijderd zijn, als ze er al zijn, en wat ‘zijn’ dan überhaupt betekent.

Longtermists laten argumentaties en berekeningen los op het mogelijke lijden dan wel geluk van toekomstbewoners. En hier wordt het allemaal wat absurdistisch, want het is niet alleen zo dat lijden van ongeborenen voorkomen moet worden, wij in het heden zouden ook zorg moeten dragen dat de toekomst bevolkt wordt door zoveel mogelijk gelukkige zielen. Dus het draait niet enkel om het voorkomen van schade, het gaat ook om het maximaliseren van ‘waarde’: zoveel mogelijk maximaal gelukkige ‘mensen’. Met als bizarre conclusie dat elke handeling die het lot van deze triljoenen ongeboren zielen ten nadele zou kunnen beïnvloeden in de kiem gesmoord zou moeten worden.

Filosoof Émile P. Torres zet op Aeon helder uiteen tot welke bizarre afwegingen dit kan leiden, en had mooie anecdote van wiskundige statisticus Olle Häggström die zegt: 

I feel extremely uneasy about the prospect that [berekeningen zoals hierboven] might become recognised among politicians and decision-makers as a guide to policy worth taking literally. It is simply too reminiscent of the old saying ‘If you want to make an omelette, you must be willing to break a few eggs,’ which has typically been used to explain that a bit of genocide or so might be a good thing, if it can contribute to the goal of creating a future utopia. Imagine a situation where the head of the CIA explains to the US president that they have credible evidence that somewhere in Germany, there is a lunatic who is working on a doomsday weapon and intends to use it to wipe out humanity, and that this lunatic has a one-in-a-million chance of succeeding. They have no further information on the identity or whereabouts of this lunatic. If the president has taken Bostrom’s argument to heart, and if he knows how to do the arithmetic, he may conclude that it is worthwhile conducting a full-scale nuclear assault on Germany to kill every single person within its borders.

Andersom kan het leiden tot de conclusie klimaatverandering niet al te serieus te nemen, aangezien de kans dat een kwart van de mensheid dat wel zal overleven aanzienlijk is en daardoor komt de toekomstige potentie van de mensheid over een tijdspanne van triljoenen jaren niet echt in gevaar. Zie ook in de tabel hierboven waarin het risico dat klimaatverandering de mensheid in de komende 100 zal uitroeien wordt ingeschat op een kans van 1 op 1000.

Nu kun je lacherig doen over deze bizarre gedachten-experiment experimenten, maar de longtermisten halen veel geld op voor hun onderzoeks- en filantropie-instituten in Silicon Valley bij onder andere figuren zoals Elon Musk (zie ook het essay van Torres). 

Moreel-Temporale Tunnelvisie

🕳️

De filosofische fundamenten waar het longtermism op voortbouwt zijn die van het utilitarisme, de moraalfilosofie waarin al ons handelen langs een soort ethische kosten-baten meetlat wordt gelegd. 

Zorgt een beslissing voor meer of minder lijden? En als niemand in theorie meer zou lijden, welke beslissing zorgt dan voor meer geluk, plezier of ‘het goede’ in mensen? Vooruitgang, welzijn en betekenisgeving als simpelweg een rekensom.

Kortom, je zou kunnen zeggen dat we het hier hebben over het morele kompas van de Homo Economicus. Want in het universum van de Homo Economicus is God dood, de speling van het lot heeft plaats gemaakt voor een deterministische keten van oorzaak en gevolg, en het enige wat werkelijk bestaat is de objectieve materiële werkelijkheid. Binnen zo’n wereldbeeld is de enige manier voorwaarts inderdaad de verbetering van de materiële condities van het bestaan en de creatie van meer mensen die gelukkig kunnen zijn. Want stel dat alle pijn en al het lijden (en misschien zelfs sterfelijkheid) de wereld uit is, dan is de enige weg voorwaarts meer mensen maken die meer plezier hebben en een goed leven hebben.

Bij het lezen over longtermism moest ik denken aan het artikel van Tom Vanderbilt over Futurism’s Cultural Blindspot. Hij legt uit dat veel toekomstdenken en toekomstverbeeldingen last hebben van een blinde vlek voor culturele verandering. Dit probleem is goed zichtbaar in veel sciencefictionfilms. Het kan zich afspelen in de 23ste of 24ste eeuw (zoals in Star Trek) of 10.000 jaar in de toekomst (zoals in Dune) en de ruimteschepen, steden, ecologie en kleding kunnen exotisch en vreemd zijn, maar de personages lijken vaak verdacht veel op ons. Ze spreken onze taal, gedragen zich zoals wij en lijken op mensen uit onze tijd. Een goed voorbeeld zijn de Jetsons. Hoewel het decor is voorzien van een huishoudrobot en de familie rondreist in een vliegende auto, zien we op het scherm één-op-één een kopie van de sociaal-culturele realiteit van een Amerikaanse familie uit de suburbia van de jaren 60.

Zo is ook het longtermism net als de Jetsons een vorm van chronocentrisme, alleen dan een stuk minder onschuldig. Want het stelt een bepaalde eigentijdse culturele waardenset centraal en projecteert deze op triljoenen hypothetische toekomstbewoners die ze vervolgens op de weegschaal zet en waar de levende generatie niks meer tegen in te brengen heeft. Het is eigenlijk een soort chrononautische blackmail. 

Historisch-Futurisme

🪞

Wij stellen een andere houding ten opzichte van de toekomst voor: Historisch-futurisme. 

Wat ons betreft is zinnig nadenken over de toekomst alleen mogelijk als je onderzoekt hoe samenlevingen werken en zich ontwikkelen over lange tijdsperiodes. Daarom kijken we in ons onderzoek grofweg zo’n duizend jaar terug en honderd jaar vooruit. Dit is allesbehalve een exacte wetenschap. Bij historisch duiding en futuristische projecties komt de nodige verbeelding kijken. 

Om iets te zeggen over de samenlevingen uit het verre verleden zijn historici en archeologen aangewezen op geschreven bronnen en gevonden artefacten. Op basis van deze objecten proberen ze op wetenschappelijke wijze een cultuur te reconstrueren. Uiteraard kan een collectie historisch objecten ons veel vertellen over een plek, een volk en hun gebruiken, maar desalniettemin blijven er gaten zitten in onze kennis over het verleden. Omissies die steeds groter worden hoe dieper we het verleden verkennen en die we enkel kunnen invullen met speculatie en fictie, zeker wanneer we ons willen inleven in de bewoners van zo’n tijd. Hoe zou het leven van een Soemerische priester eruit hebben gezien, of hoe voelt het gezinsleven van een Germaanse boerenfamlie?

De futuroloog doet zijn werk aan de andere kant van de tijd zonder tastbare bronnen en artefacten. Want de toekomst is er immers nog niet. Maar ook een futuroloog zet alle wetenschappelijke kennis en kunde in om iets te zeggen over hoe de toekomst eruit zou kunnen zien. Van cultuurhistorische ontwikkelingspatronen tot de learning curves van de laatste technologisch uitvindingen. En ook hier geldt dat de toekomst enkel tot leven komt als we de hiaten opvullen met verbeelding en ons proberen in te leven in de bewoners van die tijd.

Zowel de historicus als de futuroloog onderzoeken andere tijden, en onderbouwen hun scenario’s met wetenschap en brengen haar tot leven met verbeelding. In deze zin bedrijven ze allebei een vorm van science*fiction, fictie vanuit wetenschappelijke uitgangspunten. Dat er een fictief element in hun werk zit betekent niet dat het niks waard is. Het betekent dat de enige manier waarop we ons tot de toekomst kunnen verhouden de verbeelding is. Dit geldt zowel voor de statistische speculaties van de Longtermisten, als voor de verhalen van sciencefictionschrijvers, historici en futurologen. 

Geschiedenis en toekomst zijn het best te begrijpen als spiegels die ons laten zien waar we vandaan denken te komen, wie we denken te zijn, en waar we denken naar toe te kunnen. Met andere woorden, het laat ons zien in welke verhalen we leven, en dan bedoelen we de grote cultuur-maatschappelijk narratieven die we bewonen. Waar we ons thuis in voelen, of juist niet, waardoor we op zoek gaan naar nieuwe verhalen die ons wel een gevoel van behoren geven.

Het verhaal van de longtermisten is er maar eentje. Het is het verhaal van onbegrensd menselijk potentieel gestoeld op verlichting, rationaliteit en wetenschap. Dit verhaal van de modernistische utopie tussen de sterren is in de hedendaagse sciencefiction eigenlijk al lange tijd begraven. De enige manier waarop die nog langskomt is als dystopisch spiegel beeld. 

Voor onze inspiratie als futurologen, of chrononauten, hebben we niet de morele statistiek uit Oxford nodig, maar schrijvers zoals Ursula K. Le Guin (01929-02018). Zij schreef in het essay The Carrier Bag Theory of Fiction [PDF] eigenlijk nog het mooiste op wat eraan ontbreekt bij de Longtermists, en waarom het verzamelen en verkennen van uiteenlopende realiteiten aan de hand van fictie een veel rijkere manier is om de mogelijke vergezichten voor de mensheid in beeld te krijgen.

“If science fiction is the mythology of modern technology, then its myth is tragic. “Technology,” or “modern science” (using the words as they are usually used, in an unexamined shorthand standing for the “hard” sciences and high technology founded upon continuous economic growth), is a heroic undertaking, Herculean, Promethean, conceived as triumph, hence ultimately as tragedy. The fiction embodying this myth will be, and has been, triumphant (Man conquers earth, space, aliens, death, the future, etc.) and tragic (apocalypse, holocaust, then or now). 

If, however, one avoids the linear, progressive, Time’s- (killing)-arrow mode of the Techno-Heroic, and redefines technology and science as primarily cultural carrier bag rather than weapon of domination, one pleasant side effect is that science fiction can be seen as a far less rigid, narrow field, not necessarily Promethean or apocalyptic at all, and in fact less a mythological genre than a realistic one. 

It is a strange realism, but it is a strange reality. 

Science fiction properly conceived, like all serious fiction, however funny, is a way of trying to describe what is in fact going on, what people actually do and feel, how people relate to everything else in this vast sack, this belly of the universe, this womb of things to be and tomb of things that were, this unending story. In it, as in all fiction, there is room enough to keep even Man where he belongs, in his place in the scheme of things; there is time enough to gather plenty of wild oats and sow them too, and sing to little Oom, and listen to Ool’s joke, and watch newts, and still the story isn’t over. Still there are seeds to be gathered, and room in the bag of stars.”

❤️ Ed, Chris en ook beetje namens Ursula