📬 Abonneer je (gratis) op onze nieuwsbrief als je de Atlas van het Lange Nu direct op je digitale deurmat wil krijgen.

Beste lezers, wij zijn Edwin Gardner en Christiaan Fruneaux en wij zijn begonnen met de Atlas van het Lange Nu om grip te krijgen op de grote maatschappelijke en technologische verschuivingen die onze wereld veranderen.

De Chrononauten en de Atlas van het Lange Nu is bedacht als een tweewekelijkse nieuwsbrief waarin we schrijven over langlopende trends, nieuwe maatschappelijke denkkaders, mogelijke toekomstscenario’s en, af en toe, over de ambacht, kunst (en hoogmoed) van toekomstdenken.

Dat gezegd is dat laatste precies wat we vandaag in de aanbieding hebben; wat notities over psychohistory, het fictief wiskundige model dat de toekomst kan ‘uitrekenen’ in Isaacs Azimov’s Foundation.

Zoals eerder vermeld zijn onze posts de komende tijd wat korter en lichter dan voorheen. Ook zou ‘t kunnen voorkomen dat we een weekje overslaan. We leggen de laatste hand aan een illustratieve gids naar het Amsterdam van 2091, getiteld Alles Komt Goed. Dat, plus de doorlopende adviespraktijk, maakt dat de weken iets te weinig uurtjes hebben.

Notities over Psychohistory

✏️

Het voorspellen of gecontroleerd kunnen vormgeven van de toekomst is een langgekoesterde droom van de mensheid. Of je nu je horoscoop er-op-na slaat of je heil zoekt bij de techprofeten uit Silicon Valley, uiteindelijk gaat het over het gevoel grip te hebben op de turbulente gebeurtenissen van alledag. Over hoe we ons positioneren in het hier en nu, en hoe we de juiste keuzes hopen te maken.

Toekomstdenken is dus het managen van kennis, verwachtingen en ambities. Dat kan defensief, zoals banken doen met hun vaak onnavolgbare risicoanalyses die er voor zorgen dat als die en die koers of die ene portfolio onderuit gaat niet de hele bank nat gaat. Of dat kan offensief, zoals Musk nadat hij besefte dat klimaatverandering een issue was en toen Tesla en SpaceX begon. Tesla om de wereld aan de schone energie te krijgen en SpaceX om de mensheid en het leven niet afhankelijk te maken van die ene planeet. 

Toekomstdenken gaat dus vaker dan niet over veiligheid; weten of je huidige koers de juiste is of dat je wellicht moet bijsturen. Maar het is interessanter dan dat. De vraag of toekomstdenken überhaupt tot de mogelijkheden behoord raakt aan hele fundamentele en mysterieuze vragen over de aard van de werkelijkheid.

Als de aard van de werkelijkheid materialistisch en deterministisch is dan zou je, mits je alle variabelen weet, in theorie de toekomst moeten kunnen uitrekenen. Het enige probleem hiermee is dat je een computer nodig hebt die groter is dan de werkelijkheid zelf, en dat het bestaan van ons bewustzijn suggereert dat de toekomst überhaupt niet op causale wijze te determineren valt (Zie #0003 / Bewustzijn en het einde van het materialisme).

Wat niet wil zeggen dat wetenschappers het niet geprobeerd hebben, denk bijvoorbeeld aan het World3 model – het beroemde computermodel waarop het Limits of Growth rapport van de Club van Rome is gebaseerd. In het model werden alle toen bekende economische variabelen opgenomen en gekoppeld aan de toen bekende wetmatigheden over ons economisch gedrag.

Het World3 model leidde tot de (beroemde) conclusie dat rond 2030 de aardse ecosystemen onze beschaving niet meer kan dragen. En hoewel deze conclusie zich nog aardig staande weet te houden ten opzichte van de zich ontvouwende werkelijkheid heeft het model één fundamentele zwakte; als mensen hun economisch gedrag zouden veranderen klopt het model niet meer.

Dit was uiteraard ook hun doel; laten zien dat ons toenmalige gedrag onvermijdelijk leidt tot de ineenstorting van de aardse biosfeer zodat we ons gedrag zouden aanpassen. (Wat uiteindelijk niet gebeurde. In ieder geval niet onmiddellijk.) Het World3 model kon dus, soort van, het einde van de groei-economie voorspellen maar niet de contouren van een post-groei samenleving. Opnieuw is menselijk bewustzijn, en haar afgeleide, onze cultuur, de grote onberekenbare factor.

Dit is, en we hebben hier eerder over geschreven, waarom wij onder andere het World Tree model (WTM) hebben ontwikkeld. (De naam is inderdaad een ode.) In tegenstelling tot het World3 model, wat een kwantitatief model is, waar alleen formules in kunnen, is het WTM een kwalitatief historisch-futuristisch model. We brengen eigenlijk continu de langzaam veranderende culturele en maatschappelijke mens- en wereldbeelden, denkkaders en trends in kaart, die we vervolgens extrapoleren naar mogelijke scenario’s. Het WTM is gebaseerd op een interpretatie van de Westerse moderniteit (1450-1950).

We hebben uiteraard niet de illusie dat ons model de toekomst voorspelt, maar we denken absoluut dat het World Tree model en de scenario’s die we hiermee genereren je kan helpen je te verhouden tot ingewikkelde maatschappelijke en technologische vraagstukken. Toekomstscenario’s informeren, confronteren en inspireren. Ze leiden je van historisch inzicht naar futuristisch uitzicht. Het is een, tot nu toe, best succesvolle toolkit voor zowel verbeelding als begrip.

Als je op een of andere manier toch het menselijk bewustzijn kan meenemen in een rekenmodel van de werkelijkheid kom je wellicht uit op een probabilistisch beeld van het universum. Een beeld dat niet uitgaat van één vaststaande uitkomst maar van meerdere, of zelfs ontelbare, mogelijke uitkomsten. Zo’n model dat, dare we say it, rekening houdt met de ‘vrije wil’ is wellicht vergelijkbaar met de probabilistische modellen binnen de kwantummechanica waar, in sommige (ietwat controversiële) interpretaties, het menselijk bewustzijn ook een rol heeft.

Andere interpretaties in de kwantummechanica verenigen het determinisme met het probabilisme en gaan uit van een multiverse, waar iedere mogelijke uitkomst bij elke causale schakel een nieuw universum oplevert, welke zich weer splitst, enzovoort, etcetera, tot het einde der tijden. Alle wiskundige mogelijkheden doen zich in dit model voor en menselijke agency is slechts een illusie.

Isaac Asimov’s Psychohistory

🔮

Maar wat als je je niet richt op de mens als een individu met de vrije wil om bewuste keuzes te maken maar op de mens als kuddedier, wat krijg je dan?

Wat als je een model bouwt waarin niet elke mens agency heeft, maar waar alleen de mensheid als geheel agency heeft? Een model waar het dus niet gaat over vrije wil maar over cultuur, over ons collectieve gedrag. Dit was de insteek van Hari Seldon, de fictieve hoofdpersoon van Isaac Asimov’s Foundation boekenreeks.

In de Foundation boeken voorspelt wiskundige Hari Seldon de ineenstorting van de Galactic Empire, een menselijk rijk dat het grootste deel van de Melkweg beheerst en dat, ten tijde van Hari Seldon, al 12.000 jaar bestaat. Met een zogeheten phychohistorisch wiskundig model voorspelt hij vervolgens 30.000 jaar chaos en barbarij voordat er weer een nieuwe galactische beschaving ontstaat. Zijn voorspellingen vallen uiteraard niet bij iedereen in goede aarde, wat het plot in beweging zet.

Het wiskundige model waarmee de fictieve Hari Seldon het lot van de Melkweg uitrekent was een set aan kwantitatieve formules die de sociologische dynamiek van de mensheid kon extrapoleren naar mogelijke uitkomsten, waarvan sommige waarschijnlijker dan andere. Het is dus statistiek voor kuddegedrag. In zijn model zijn het dus niet mensen maar mensenmassa’s die de koers van de geschiedenis bepalen.

‘Psychohistory dealt not with man, but with man-masses. It was the science of mobs; mobs in their billions. It could forecast reactions to stimuli with something of the accuracy that a lesser science could bring to the forecast of a rebound of a billiard ball. The reaction of one man could be forecast by no known mathematics; the reaction of a billion is something else again.’ – Hari Seldon in Isaac Asimov’s Foundation and Empire.

In het ietwat tegenstrijdige plot zijn het overigens de acties van een individuele man, Hari Seldon zelf, die de donkere periode verkort van 30.000 jaar naar ‘slechts’ 1000 jaar. In zijn model kan hij namelijk doorrekenen wat er gebeurt als hij bepaalde culturele bewegingen in gang zet. “The onrushing mass of events must be deflected just a little” zodat de donkere periode slechts een klein millennium voortduurt. Tot dit doel richt hij twee Foundations, ieder aan de andere kant van de Melkweg. De Foundations houden de geest van Verlichting en wetenschap levend, zodat de mensheid zich uiteindelijk weer weet te herpakken.

Net zoals toekomstvoorspellingen vaak meer zeggen over vandaag dan over morgen zegt sciencefiction vaak vooral iets over het tijdsgewricht waarin het geschreven is.

In What Isaac Asimov Taught Us About Predicting the Future (NYT) reconstrueert Alec Nevala-Lee hoe het Foundation-verhaal ontstond. Asimov begint te schrijven in 1941, terwijl Hitlers legers oprukken in Europa. Hij zegt erover: ‘Hitler kept winning victories, and the only way that I could possibly find life bearable at the time was to convince myself that no matter what he did, he was doomed to defeat in the end.’

Hij spart over een mogelijk verhaal met John W. Campbell, de uitgever van pulpmagazine Astounding Science Fiction, waar ze samen het psychohistory-idee ontwikkelen, geïnspireerd door de theorieën van historici zoals Oswald Spengler en Arnold J. Toynbee die de opkomst en neergang van beschavingen duiden aan de hand van grote cycli. Want, zo speculeren Asimov en Campbell, wat gebeurt er als deze cycli niet enkel duidend maar ook voorspellend zouden kunnen werken?

Voor Asimov was psychohistory was dus uiteindelijk niet zozeer een statistisch model maar eerder een magische bezwering. Een amulet tegen de enorme maatschappelijke krachten die zich indertijd zo dramatisch uitspeelden. Wat uiteraard ook gezegd kan worden over ons World Tree model, welke we zijn gaan ontwikkelen na de financiële crisis van 2008. (De geheime missie van Studio Monnik is dan ook het ontwikkelen van een geloofwaardig toekomstperspectief van een gelijkwaardige en duurzame toekomst.)

Voorspellen is Bezweren (of Leren)

🎲

De culturele impact van de Foundation’s boekenreeks kan moeilijk overschat worden. Zo heeft Elon Musk herhaaldelijk gezegd dat zonder Foundation zijn carrière anders was verlopen. (Wellicht hadden we dan wel een Tesla gehad, maar geen SpaceX?) Maar ook Paul Krugman, de nobelprijs winnende econoom, wilde vroeger niets liever dan Hari Seldon worden.

Krugman wilde als jonge man de wereld redden en om de wereld te kunnen redden moet je ‘m eerst leren begrijpen. Hij wilde dus weten waarom sommige samenlevingen groeiden en bloeiden en anderen imploderden of uitdoofden. Hij dacht aanvankelijk geschiedenis te gaan studeren maar dat bleek te beschrijvend naar zijn smaak (waar Christiaan zich in herkent). Economie bleek uiteindelijk een betere match. Lees hier hoe Krugman verteld over hoe economie hem psychohistorische vermogens heeft gegeven:  Paul Krugman: Asimov’s Foundation novels grounded my economics.

Dat Paul Krugman econoom werd is niet verrassend. Want ondanks dat elke economische crisis weer als een totaal onverwachte koude douch aanvoelt zijn economen de profeten van onze tijd. Zij zijn de bouwers van de toekomstmodellen waar onze besluitenmakers naar luisteren. Ook economen denken in massagedrag, net als Hari Seldon. Alleen denken economen dat al het menselijke gedrag terug te leiden is naar onze relatie met ‘iets (niet) hebben’. Vergeet zaken als liefde, troost, schaamte, schuld, flow en verbeelding. Het enige wat de mens in beweging zet is volgens economen schaarste.  

Als je Krugman volgt weet je natuurlijk dat zijn mens- en wereldbeeld helemaal niet zo nauw is maar in hun modellen rekenen economen, of econometristen, met nogal versimpelde kaders van menselijk gedrag. Dit is waarschijnlijk ook de reden waarom hun modellen ook nooit iets zinnigs opleveren. In ieder geval niet voor de macro-economie. Terwijl toch iedereen naar ze blijft luisteren. Hoe kan dat toch? Het is een sterk staaltje culturele cognitieve dissonantie waar Hari Seldon waarschijnlijk wel raad mee had geweten.

Economische modellen zijn ook onbegrijpelijk voor de leek. En toekomstscenario’s waar je niets van kan leren zijn eigenlijk vooral bezweringen. Legitimaties voor inspiratieloze besluitmakers. Zoals eerder gezegd moeten toekomstscenario’s je, onzes inziens, vooral informeren, confronteren en inspireren. Ze moeten je aan het denken zetten en nieuwsgierig maken. Ze moeten je slimmer maken, je nieuwe dingen leren. Ze moeten je niet dommer maken, of luier, zoals onbegrijpelijke modellen dat plegen te doen. De toekomst is er niet om te leren kennen, het is er om ons te helpen het te leren vormgeven.

Dat was het voor deze keer, we horen als altijd graag jullie gedachten. 

De toekomst is van ons allemaal
✨
Christiaan Fruneaux & Edwin Gardner

© 0{year} de Chrononauten, All rights reversed 😉 Spread the word!
Studio Monnik, Tolhuisweg 1, 1031 CL Amsterdam
de Chrononauten op Instagram, Twitter, LinkedIn en Facebook.
Je krijgt deze email omdat je geabonneerd bent op de Chrononauten met {email}. Als je deze emails niet meer wilt krijgen {unsub}.

#0036 / {day}-{month}-0{year}