👋 Welkom tijdreiziger!
Je leest een editie van de Chrononauten. Een wekelijkse nieuwsbrief en community voor langetermijndenkers. Hier kun je onze vorige edities lezen en hieronder kun je je gratis inschrijven voor de nieuwsbrief.
Beste allemaal,
Vandaag willen we het hebben over de klimaatcrisis en waarom de moderne samenleving en haar leiders maar niet tot de actie overgaan die zo hard nodig is. Wat er misschien nodig is, is een ander groot verhaal. Niet alleen voor de samenleving waaraan we bouwen, maar ook verhalen over hoe we daar komen en hoe we door het dal van deze klimaatcrises moeten zien te komen. De dominante verhalen van de moderniteit lijken hierin onbehulpzaam en de rationele taal van wetenschappers weten onze leiders maar niet tot actie te manen. Daarom willen we vandaag de rol van mythologie verkennen. Mythologie in de zin van het geheel van verhalen en denkbeelden die een cultuur vormen, en die ons vertellen wie we zijn, waar we vandaan komen, hoe we in de wereld passen. Als we door de mythische lens kijken kunnen we misschien in beeld krijgen hoe een nieuw verhaal eruit zou kunnen zien. Vandaag een eerste verkenning, waarvoor we ons laten inspireren door het werk van mytholoog Joseph Campbell, schrijver van het boek The Hero with a Thousand Faces.
Klimaatcrisis = verhalencrisis
🌍
Hoe kunnen we nadenken over de huidige klimaatcrisis en hoe kunnen we daadwerkelijk stappen zetten om eruit te komen? Voor ons ligt een epische opgave, maar tegelijkertijd zien we dat er veel te weinig gebeurt. Het is om wanhopig van te worden, zeker wanneer je het klimaatnieuws op de voet volgt en ziet dat er aan de lopende band hitterecords sneuvelen en er al verschillende climate tipping points actief zijn zoals de ontdooiende permafrost, smeltende poolkappen en de savannisering van de Amazone. In de media en de politiek lijkt er nog maar weinig urgentie gevoeld te worden. Het gelekte IPCC-rapport over het ontvouwende klimaatdrama haalde zelfs het nieuws niet in Nederland. Maar verstijven in wanhoop, je afsluiten van het nieuws, of de impact bagatelliseren is niet de weg voorwaarts. Maar hoe dan wel? Hoe creëren we een handelingsperspectief en zetten we stappen? Hoe zorgen we ervoor dat we ondanks tegenslagen, weerstand en conflicten toch doorgaan?
Een groot probleem lijkt te zijn dat de klimaatcrisis ons vooral wordt uitgelegd in de kwantitatieve, analytische en statistische taal van wetenschappers. Objectief, neutraal en ontdaan van emotie. Want zo werkt de wetenschappelijke cultuur en zo creëer je autoriteit in de academische gemeenschap. Maar alle klimaatwaarschuwingen, uitstoot-targets en dode koraalriffen ten spijt, het heeft regeringsleiders, directeuren en bestuurders nog niet kunnen bewegen om de actie te ondernemen die nodig is. Blijkbaar is rationeel communiceren en de feiten tot je nemen niet genoeg om tot actie over te gaan, er is duidelijk meer aan de hand. Het deed ons denken aan wat Terry Pratchett over onze mensensoort schreef:
‘The anthropologists got it wrong when they named our species Homo sapiens (‘wise man’). In any case it’s an arrogant and bigheaded thing to say, wisdom being one of our least evident features. In reality, we are Pan narrans, the storytelling chimpanzee.’ – Uit The Globe (02002)
De mens navigeert en begrijpt de wereld aan de hand van verhalen. Van roddels tot de wetenschap, en van een wiskundige formule tot de memes in onze feeds. Het zijn allemaal verhalen waarin we meegenomen worden in ideeën, werelden verkennen en ervaringen beleven. Het is de grondstof waarmee we ons denken vormgeven, en waarmee we ons wereld- en zelfbeeld legitimeren. Sommige verhalen zijn zo fundamenteel, dat we ze tot waarheid verklaren en het zelfs geloofskwesties worden. Zoals het verhaal van ‘eindeloze economische groei’, of het verhaal van ‘de objectieve werkelijkheid’, of het verhaal ‘dat we te laat zijn om het klimaat te reden’. Los van de vraag welk verhaal waar is, zijn verhalen sociaal-emotionele diepte-investeringen. Het is dan ook niet voor niks dat vriendschappen, familie’s en huwelijken sneuvelen als er samenzweringstheorieën, diepe politieke tegenstellingen en fundamentele geloofskwesties in het spel komen.
Niet alleen individuen worden door verhalen naar elkaar toe getrokken of van elkaar afgestoten. Een samenleving of gemeenschap wordt ook bij elkaar gehouden door grote en kleine verhalen, van een nationale geschiedenis tot de dagelijkse verhalen in de krant en het café. Deze gemeenschapsverhalen zou je onze eigentijdse mythologie kunnen noemen. Generaties lang hebben we bewust of onbewust geïnvesteerd in deze mythologie, maar soms werken de verhalen niet meer, en we moeten op zoek naar een nieuw verhaal. Een verhaal dat het humanistische idee dat ‘de mens het centrum van alles is’ kan vervangen, en dat een alternatief biedt voor het narratief van ‘eindeloze en onbegrensde economische groei’.
De zoektocht naar een nieuw verhaal voor een hele samenleving is rommelig, asynchroon en vol met conflicten. Dat het oude verhaal kraakt in zijn voegen wordt steeds duidelijker en de oproep om dat verhaal achter ons te laten wordt steeds luider. Sommigen zien dat nieuwe verhaal al voor zich en propageren het, terwijl anderen vooral weerstand bieden tegen het idee dat ze afstand moeten doen van het verhaal dat hun betekenis geeft. Het is dan ook niet vreemd dat er veel polarisatie is in het publieke debat, en dat je kan spreken van een hevige cultuurstrijd in de samenleving. In de kern is het dan ook een conflict over wat voor gemeenschap we zijn, wie er bij die gemeenschap hoort en hoe we ons als gemeenschap weer thuis kunnen voelen in de wereld. Deze wereld is een stuk groter dan Nederland, de EU of het Westen, en kent meer ingezeten dan enkel de mens. De epische opgave die voor ons ligt is dan ook niks minder dan: hoe komen we met z’n allen thuis op onze levende planeet.
Echter, de uitdaging van onze tijd is niet zozeer dat nieuwe verhaal te vinden, want veel van de elementen hiervoor zijn al lang bekend, maar ook te vertellen hoe we daar kunnen komen. Met andere woorden, een soort meta-verhaal dat over deze transitie vertelt en dat de grote kloof tussen onze wereld en een vooralsnog utopische toekomst weet te overbruggen (In #0001 van de Chrononauten vertelt Kim Stanley Robinson meer over het probleem van de Grote Geul in utopische fictie). Het grote verhaal dat een samenleving kan motiveren om te veranderen. Een verhaal dat leiders in de transitie op kunnen pakken, kunnen vertellen en belijden. Hoe zou dit verhaal eruit kunnen zien?
Transitiemythologie
🥚
Wat als we de transitie naar een duurzame samenleving nu eens beschouwen als een Hero’s Journey, een heldenepos. Het idee van de Hero’s Journey, of de Monomyth, komt uit het boek The Hero with a Thousand Faces van mytholoog Joseph Campbell. Hierin laat hij zien dat er onder uiteenlopende mythologieën, overal ter wereld en in alle tijdperken, van de Steentijd tot vandaag de dag, een verhaalstructuur ligt die ze allemaal verenigt. Van folkloristische sprookjes tot de levenslopen van Jesus en Boeddha. Deze structuur noemt hij de Hero’s Journey. Zelf vinden we de benaming een beetje ongemakkelijk, aangezien het enigszins simplistische superheldenassociaties oproept, maar bare with us, het is meer dan dat.
Iedereen kan de zogenaamde ‘held’ van een verhaal zijn, zelfs als diegene daar niet bewust mee bezig is, of zelfs bewust geen held of hoofdpersoon in een verhaal wil zijn. Volgens Campbell is de kern van de verhaalcyclus dat de held ongevraagd wordt opgeroepen tot een avontuur, hij dit aanvankelijk weigert, maar uiteindelijk besluit de normale stabiele wereld te verlaten en daarmee een speciale onbekende wereld betreedt. In deze speciale wereld gaat hij of zij een (innerlijke) strijd aan. De beproevingen monden uiteindelijk uit in een fundamentele transformatie waarin de held letterlijk of figuurlijk sterft en herboren wordt. Vervolgens moet de held weer terug naar de normale wereld om zijn zegeningen en inzichten te delen en hiermee een nieuw normaal te bewerkstelligen.
De Hero’s Journey
De Hero’s Journey is in onze ogen een interessant model voor de transitie, omdat het ruimte biedt voor afscheid, twijfel en verlies. In tegenstelling tot de transitienarratieven van vandaag, want die zijn vaak technisch en beleidsmatig van aard, en laten weinig ruimte voor de emotionele pijn die bij transformaties komt kijken. Daarnaast lopen veel transitieplannen vast bij gebrek aan draagvlak en NIMBYism, omdat ze vaak worden voorgesteld als vooruitgang en ‘pijnloos’, wat niet zo blijkt te zijn. Voor een pijnloze transitie hebben we helaas veel te lang gewacht, de klimaatcrisis zit al vol tragiek en lijden, en daar weten we nu slecht mee om te gaan. Transformatieverhalen vertellen waarin tragiek wél een plek en een ‘functie’ heeft zou allicht troost kunnen bieden en ons kunnen helpen stappen te zetten. Tragiek zou ook goede toevoeging op de ‘oorlogstijdmentaliteit’ waarvoor Jonathan Safran Foer pleit in Het klimaat zijn wij en waar nu ook John Kerry, de klimaatgezant van de VS, van zegt dat die nodig is om de klimaatcrisis te overkomen.
Dus, wat als we deze tragiek en de pijn die gepaard gaat met transformatie wél een plek geven in het verhaal van de duurzaamheidstransitie? Hoe ziet onze reis er dan uit? Welke beproevingen liggen er op ons pad? Welke wereld is er te winnen? Misschien zou het er zo uit kunnen zien👇
In het bovenstaande diagram is de cyclus nog wat schetsmatisch ingevuld, maar allicht geeft dit je al een andere kijk op de klimaatcrisis of de duurzaamheidstransitie. Wij zijn erg benieuwd naar wat jullie gedachtes hierover zijn. Wij zijn in elk geval nog bezig met een uitgebreidere versie waarin we nauwgezetter de zeventien stappen van Campbells cyclus volgen en het echt als een soort visueel scenario uitwerken in de vorm van een mooie poster. Daarnaast viel ons ook op dat er parallellen lijken te zijn tussen de Hero’s Journey en Otto Scharmer’s Theory U. Ook herkenden we ons eigen ‘van disruptie naar emancipatie’-model dat we in BiP#06 uit de doeken deden. Waarschijnlijk zijn er nog oneindig meer parallellen te ontdekken, want als het om een oermythe gaat, is het natuurlijk niet zo gek dat deze structuur in allerlei verhalen en theorieën lijkt op te duiken.
Dat was het voor deze keer, als altijd benieuwd naar jullie gedachtes en een fijn weekend gewenst.
Veel groeten,
Edwin Gardner en Christiaan Fruneaux
…wat een leuk schema. een beetje uitgerekt is het voor de komende week m’n desktopafbeelding.
Leuk en goed idee. Misschien eens wat vaker afbeeldingen ook zo maken dat op je bureaublad van je computer kunnen, of op de homescreen van je telefoon 🤔
Helder stuk. Het laat me meteen voelen dat, ook bij het lezen van een stuk als bovenstaand, ik het verhalende, beeldende, de spanning, de wanhoop en urgentie mis.
Je pleidooi voor een pakkend verhaal zou zelf ook een pakkend verhaal kunnen zijn, toch?
Zoals George Monbiot hier doet: https://www.ted.com/talks/george_monbiot_the_new_political_story_that_could_change_everything
Echt geweldig, toch?
Ha Merlijn,
uiteraard het kan veel pakkende dan hierboven. Maar dit was dan ook meer een analyse en een opzetje. Een uitgebreider scenario is in de maak, die komt later een keer. Fijne talk van Monbiot trouwens, al blijft hij ook nog op een bepaald abstractie niveau zitten. Maar zeker met veel verve verteld.
Storytelling neemt bij steeds meer bedrijven een vlucht. Het archetype verhaal – De Heroes Journey – wordt ook daarbij als basis gebruikt. De bewezen gedachte hierbij is dat door de structuur van de Heroes Journey te gebruiken, de hersenen het beste geactiveerd worden. Ons brein is gemaakt voor stories.
Eén van de belangrijkste pointers bij dit (business) storytelling is dat je heel goed moet weten wie de held is en wie de mentor in het verhaal. De mentor is degene die de held moet begeleiden naar haar/zijn nieuwe zelf. De mentor heeft dit zelf al doorgemaakt. Het is de mentor die de held in de nieuwe wereld trekt en laat wennen aan nieuwe (of nog niet gemerkte vaardigheden). Vaak is de held de opdrachtgever (om te overtuigen de reis aan te gaan en financieren) en de ‘eind-‘klant (sorry, naar woord).
In mijn beleving spelen de aanspoorders in de klimaatveranderingsdiscussies vaak zelf de held (‘Kijk mij eens goed bezig zijn’ en vooral een onuitgesproken .. ‘En jij niet .. ‘) en niet de rol van mentor (‘Kom ik help je’).
Mieke Bouma heeft een tweetal handige Nederlandse boekjes over storytelling geschreven (ook geïnspireerd door Campbell’s boek):
https://www.atlascontact.nl/boek/storytelling-in-12-stappen/
https://www.atlascontact.nl/boek/de-12-oerkarakters-in-storytelling/
Will Storr heeft een geweldig (technisch) boek geschreven over storytelling. Maakt verhalen beter en legt uit waarom (psychologie)
https://www.hebban.nl/boek/science-of-storytelling
De Hero’s Journey heeft inderdaad een enorme impact gehad in storytelling-land. Wat begon met George Lucas die Campbell ontdekte en de formule gebruikte op de Star Wars saga mee te schrijven.
Je schrijft: “In mijn beleving spelen de aanspoorders in de klimaatveranderingsdiscussies vaak zelf de held (‘Kijk mij eens goed bezig zijn’ en vooral een onuitgesproken .. ‘En jij niet .. ‘) en niet de rol van mentor (‘Kom ik help je’).”
Dit doet me ook denken aan wat Bruno Latour eens schreef over hoe progressieven het gesprek aan gaan met conservatieven of klimaatsceptici/ontkenners. Zijn punt was dat de progressieven niet beseffen in wat voor soort conflict ze zitten. Zij gaan het debat in wetende dat de waarheid aan hun kant staat en alsof er een soort onzichtbare scheidsrechter is die kan zeggen, ‘jij hebt gelijk, dus jij wint’. M.a.w zij denken dat ze samen met de conservatieven in een spel met de zelfde regels zitten. Latour zegt, het is juist de waarheid waarover gevochten wordt, het is een oorlog en geen spel, en oorlogen hebben geen scheidsrechters. De conservatieven weten echter wel dat ze een oorlog voeren. Bij oorlog wordt gevochten om de waarheid, en wanneer de oorlog ten einde is zijn er vredesbesprekingen waarbij een nieuwe waarheid wordt ondertekend.
Een wrange waarheid, maar hij sluit aan op jou observatie volgens mij. Waarbij niet de enige conclusie is dat de progressieven ook ‘oorlog’ moeten gaan voeren, een andere gespreksvorm, woorden en attitude die openingen bieden voor de andere kant zijn minstens zo belangrijk.
Geweldig artikel heren! Ik ben me al een tijdje aan het verdiepen ik deze onderwerpen, en zie heel veel muziek in dit soort onderzoek en manier van naar problemen en oplossingen kijken.
En goede tips Wouter, die boeken ga ik bekijken!
Dank je Alissa!
Het bestaande en het voorgestelde model delen twee kenmerken die volgens mij essentiële beperkingen zijn:
1. De modellen zijn mens-gecentreerd. De mens is de “hero” en blijft dat. Het zo natuurlijk ook zo kunnen zijn dat na het antropoceen nu de weg open ligt voor de heerschappij van de mieren, veel ouder dan de mens en zo algemeen, dat hun totale gewicht meer is dan het totale gewicht van de mensheid. Mieren zijn ook meer “gaia-georiënteerd” dan de mens. Zo ruimen meer op dan ze rotzooi maken.
2. De modellen zijn inherent optimistisch. Het zijn meer “feel-good” modellen dan instructief. De mens raakt in crisis, raakt gelouterd in de strijd en komt zegevierend boven. Daarna leeft hij lang en gelukkig.
Je kan natuurlijk opmerken, dat een goede mythologie juist die kenmerken heeft. Als de mens niet overwint, wat heb je dan aan die mythologie, hoe kan hij dan inspirerend zijn.
Ik heb een paar goede science fiction boeken gelezen, die precies deze mythe beschrijven. Helaas heb ik lang geleden afscheid genomen van mijn science fiction verzameling, zodat ik de titels niet meer weet, maar de gemeenschappelijke noemer was, dat het onjuiste denkbeeld van de oude mythe benoemd werd en een alternatief werd voorgesteld en uitgevoerd. Het gaat er dus om, hoe je dat in je mythe weet te verwerken.
Groet
Stef Blom
Beste Stef,
Goeie punten. De verhalen die mensen aan elkaar vertellen zijn inderdaad al snel mens-georiënteerd of anthropomorfiseren het niet-menselijke. En het is inderdaad lastig om ons te verplaatsen naar een bewustzijn van een radicale andere, zoals dat van een mier of een schimmel. Maar ik denk dat juist mythologie ons uit het centrum van onze eigen universum halen, en dat is ook gek genoeg wat juist veel altijd mythologie deed. Joseph Campbell:
“The problem of mankind today (…) is precisely the opposite to that of men in the comparatively stable periods of those great co-ordinating mythologies which now are known as lies. Then all meaning was in the group, in the great anonymous forms, none in the self-expressive individual; today no meaning is in the group—none in the world: all is in the individual.”
Daarom de ‘Hero’s journey’ ook zo’n verwarrende term omdat dat in onze moderne oren klinkt als een individualistisch overwinningsverhaal, en dit zijn ook inderdaad wat de moderne mythes vaak zijn, draaiend om onze mythologie: de individuele mens.
Je punt over dat het uiteindelijk feel-good narratieven zijn deel ik niet helemaal. Ik snap wat je bedoeld, maar voor mij gaat het meer over het omgaan of doorstaan van angst, pijn en lijden en hoe deze betekenis geven aan het bestaan. Of de wereld die daarna komt een betere is weet ik niet, het is vooral een betekenisvollere dan die daarvoor. En uiteindelijk hebben we denk ik harder betekenisgeving nodig dan geluk, comfort of blijdschap.