Hoe populisten het probleem aanvoelen, maar een verkeerde oplossing voorstaan

---

📣 Reminder: Maandag 7 november om 20:00 praten we bij Pakhuis de Zwijger met Gwenda Nielen (TILT), Aiganysh Aidarbekova (Bellingcat) en Pedro Noel (Associated Whistleblowing Press) over ons afbrokkelende vertrouwen in waarheidsvinding en hoe we dit vertrouwen kunnen herstellen. Kom kijken of stream ons hier je huiskamer binnen.

---

Onderzoeksnotities
🗒

We waren van plan deze week een notitie te schrijven over de historische relatie tussen professionalisme en de opkomst van publiek vertrouwen. Maar tijdens het vooronderzoek vielen we in het diepe konijnenhol van rechts-populistisch denken in Amerika. Dat was even schrikken, maar het was ook verhelderend.

Er zijn veel raakvlakken tussen de opkomst van het digitale publieke domein, het rechts-populistische gedachtegoed, het afbrokkelende vertrouwen in de professionaliteit van onze publieke instituties en de opkomst van identiteitspolitiek. Te veel om in één nieuwsbrief uiteen te zetten. 

Toch willen we deze week een aanzet hiertoe doen. Een eerste poging om onze gedachten hierover te ordenen. Vaste lezers zullen veel vaste thema’s en kapstokjes herkennen. Wellicht dat de lens van het rechts-populistische gedachtegoed deze in nieuw licht zullen plaatsen.  

Hoe populisten het probleem aanvoelen, maar een verkeerde oplossing voorstaan

⏪

Elon Musk heeft Twitter gekocht. Eén van zijn eerste tweets als ‘chief twit’ was het verspreiden van een complottheorie over de aanslag op Nancy Pelosi vorig weekend. Pelosi is de fractieleider van de Democraten in het Huis van Afgevaardigden. Al meer dan twee decennia wordt ze gedemoniseerd door de Republikeinen. Bij de aanslag raakte haar man ernstig gewond. De tweet is naderhand verwijderd.

Het is onmogelijk om te zeggen of Musk, die een notoire provocateur is, gelooft in het complot. Misschien wilde hij het vrije woord testen. Of misschien tweette hij in een vlaag van irritatie richting Hillary Clinton, op wier tweet hij reageerde.

Als we namelijk iets met enige zekerheid kunnen zeggen, afgaande op Musks tweets, dan is het dat de man die elektrisch rijden mainstream heeft gemaakt (en daarmee een meer dan substantiële bijdrage heeft geleverd aan onze overlevingskansen vis-à-vis klimaatverandering) de laatste jaren meer en meer anti-establishment lijkt te worden. En als Hillary Clinton ergens symbool voor staat, in de hoofden van veel Amerikanen, dan is het wel het establishment.

Musk is nooit fan geweest van de status quo. Zoals het een techbaron betaamd, is hij een najager van ontwrichting. De laatste jaren lijkt hij links-progressief Amerika echter steeds meer te vereenzelvigen met het establishment, met de status-quo.  Een vreemde plottwist, klimaattransitie-technisch gezien. Het zijn immers vooral Democraten die zijn klimaatneutrale visie delen. En die in zijn Tesla’s rijden.  

In zijn tweets beschuldigt Musk de Democratische Partij en de in zijn ogen linkse ambtenarij van achterkamertjespolitiek, voortrekkerij, corruptie en misplaatste politieke correctheid met wanbeleid als gevolg. Hij lijkt met name gefrustreerd te zijn omdat hij het idee heeft dat de linkse vleugel van de Democratische Partij hem constant als kop-van-jut gebruikt. Alleen maar omdat hij een rijke, machtige, witte nerd-man is met allerlei atypische ideeën over voortplanting en opvoeding. Terwijl hij, vindt hijzelf, meer heeft gedaan om de wereld te redden dan menigeen. In ieder geval meer dan zo’n stelletje politieke schreeuwlelijken. Musk vindt het allemaal maar oneerlijk.

Zie hier, hier en hier ter illustratie een korte bloemlezing van Musks tweets.

Musks gekrenkte ego lijkt hem in de armen van de norm doorbrekende Republikeinen te hebben gedreven, de partij die anti-establishment als strijdkreet heeft, denk aan: ‘drain the swamp’, ‘kill the Deep State’, ‘stop the steal’, etc.

Musks miskenningen echoën die van populisten van over de hele wereld. Van Pim Fortuyn, die klaagde over blinde politieke correctheid en achterkamertjes, tot Trump, die klaagt over de linkse Deep State en Washington Swamp, tot Baudet, die klaagt over een links-progressief partijkartel en een samenzwering van gemene hagedissen.

Allemaal hebben ze het gevoel dat de overheid en de media worden beheerst door een linkse cultuur die, al dan niet geleid door duistere krachten, iedereen die niet voldoet aan hun universitaire normen en waarden bevooroordeeld tegemoet treedt. Dat leidt in hun ogen tot een cancelcultuur, het maatschappelijk ghosten van mensen, bedrijven en instituties.

Zo voelde Musk zich oneigenlijk behandeld toen Standards & Poor, een credit rating agency die aandelen waardeert, Tesla uit de ESG-index gooide. De ESG-index is een lijst van bedrijven die volgens S&P goed presteren op het gebied van zuinig energieverbruik, goede werkomstandigheden en een eerlijke ondernemingscultuur. S&P gooide Tesla uit de index en zette Exxon op nummer één, omdat Tesla geen strategie had om de eigen CO2-uitstoot te verlagen en omdat er berichten waren over racisme op de werkvloer. Musk was boos en gaf de schuld aan phony social warriors (link naar tweet):

Wat Musk gemeen heeft met populisten, is een lage dunk van de instituties die zorg dragen voor de publieke zaak, of dit nu overheidsinstituties zijn of commerciële corporaties zoals S&P. Wat ze ook delen is een hoge dunk van het vrije woord, dat meestal in de vorm van een provocerende tweet komt.

Het vrije woord versus de achterkamertjespolitiek van een losgezongen politieke elite – die tegenstelling wordt vaak opgeroepen. Nadat hij Twitter kocht, zei Musk in een statement dat hij het heeft gedaan om het vrije woord te beschermen: ‘The reason I acquired Twitter is because it is important to the future of civilization to have a common digital town square, where a wide range of beliefs can be debated in a healthy manner, without resorting to violence.’

Natuurlijk, een groot deel van de populistische vrije woorden worden besteed aan identiteitspolitiek. Ze gaan over anti-links, anti-islam, anti-immigranten, anti-stedelingen, anti-experts, anti-hoogopgeleiden, anti-woke, anti-reptielen, anti-pedofielen en andere variaties van wij-versus-hen. Tegelijkertijd is er dus een duidelijke onderstroom die gaat over publieke transparantie versus institutionele elites. 

En hiermee komen we bij het eerste punt dat we deze week willen maken. De populisten hebben hier onbewust toch een beetje gelijk: er is een groeiende onverenigbaarheid tussen het digitale publieke domein dat transparantie eist en de oude en gesloten institutionele logica en politieke mores. Maar de oplossing van de populisten voor dit probleem is nogal ondoordacht; namelijk het afschaffen van de democratie.  

Musk is niet de enige techbro die zich afkeert van de status quo. Er is een groeiend verband tussen Silicon Valley en het Republikeinse populisme. Eén van de belangrijkste rechtse ideologen is Curtis Yarvin. Yarvin is een voormalig programmeur en start-up founder die naam maakte als een anti-democratie-blogger. Yarvin pleit voor een soort absolute ‘monarchie’; een autoritaire staat die wordt geleid door een CEO, en wordt begeleid door een board of directors. Volgens hem kan je Napoleon, Lenin en andere revolutionairen en coupplegers namelijk zien als succesvolle start-up founders.

Kort samengevat is hij tegen de democratie, omdat alle journalistieke en democratische instituties in de VS zijn gestoeld op linkse normen en waarden. Een cultuur die Yarvin the Cathedral noemt en die zijn oorsprong vindt op elitaire universitaire campussen zoals die van Harvard. Die cultuur wordt vervolgens in stand gehouden door de organisatiecultuur binnen de overheid en door kranten als The New York Times. Volgens Yarvin is deze linkse bestuurscultuur de reden dat overheden de laatste veertig jaar niets meer voor elkaar hebben gekregen.

Niet alleen schrijft Yarvis over hoe de linkse cultuur verweven is met de macht. Ook schrijft hij uitgebreid over hoe een Republikeinse presidentskandidaat na verkiezingswinst de macht zou moeten grijpen. Hij heeft hele draaiboeken uitgeschreven over hoe dit in zijn werk moet gaan. Het doel van de machtsovername is het ontslag van bijna alle overheidsambtenaren. Die moeten dan worden vervangen door trouwe vazallen van de nieuwe president/CEO/dictator.

Dit artikel in VOX geeft een interessant overzicht van Yarvis’ denken, inclusief een database met blogposts van en interviews met Yarvis. Zonder er hier al te diep op in te gaan, moet vooral gezegd worden dat zijn denken invloedrijk is in de Republikeinse Partij. Heel invloedrijk. Trumps campagnestaf gebruikt zijn draaiboeken as we speak als inspiratie voor de transitieplanning mocht hij in 02024 winnen. En wellicht ook als hij niet wint.

Wij hadden nooit eerder gehoord van Yarvis, zijn denken en zijn invloed op de The New Right. Dus dat was best even schrikken, maar het was ook verhelderend.

Waar Yarvis vrij vaag over is, voor zover wij daar nu inzicht in hebben, is wat zo’n dictator-CEO moet gaan doen als hij aan de macht komt. We hebben het idee dat het kapot maken van de oude gevestigde instituties en ‘de linkse kerk’ belangrijker is dan het voeren van een rechts beleid. Sterker nog: volgens Yarvis moet de dictator zo regeren dat linkse mensen er ook blij van worden. Hoe hij dat voor zich ziet op thema’s als klimaat en abortus blijft nog in het ongewisse.

Het verklaart in ieder geval de aantrekkingskracht voor Silicon Valley, waar ontwrichting wordt gezien als een natuurlijke fase in Schumpeters cyclus van creatieve destructie. Als je iets nieuws wilt bouwen moet je eerst iets afbreken. Of, in de woorden van Mark Zuckerberg: ‘Move fast and break things’.

Het verklaart wellicht ook de rol van techmiljardair Peter Thiel. Thiel is een vriend en een voormalig PayPal-collega van Musk. Hij is ook één van de machtigste geldschieters van de Republikeinse Partij en van Trump. Én hij is een goede vriend van Yarvis.

Thiel is een libertijnse techpionier die droomt van ultieme vrijheid. In een essay uit 02009 concludeert hij dat individuele vrijheid en kapitalisme niet meer verenigbaar zijn met de parlementaire democratie.  Democratie is veel te polariserend. Het zet mensen tegen elkaar op vanwege triviale redenen. Volgens hem is het democratische politieke stelsel daarom tegengesteld aan vrijheid en moet er een apolitieke vorm van besluitvorming komen. Maar daarvoor moet wellicht eerst het huidige systeem kapot.

De frustratie met de huidige politiek is uiteraard niet het exclusieve domein van het rechts-populisme. We kunnen ons voorstellen dat de meeste mensen wel enige frustratie ervaren over de politieke inertie op urgente dossiers. Zoals, om maar iets te noemen, digitalisering, klimaatverandering en de afnemende biodiversiteit. (Maar wellicht projecteren we nu onze eigen frustraties.)

Dat gezegd, is onze voorzichtige analyse dat de rechts-populisten en de libertijnse technerds het probleem eigenlijk best goed aanvoelen: de oude en gesloten bureaucratische en politieke mores zijn niet verenigbaar met het opkomende digitale publieke domein. Ook wij denken dat de huidige status quo moeilijk te handhaven is.

In tegenstelling tot de populisten en de libertijnse techbro’s, denken wij alleen niet dat de oplossing ligt in minder democratie. Volgens ons ligt de oplossing juist in een verdieping van de democratie. Denk bijvoorbeeld aan een transitie van de politiek polariserende parlementaire democratie naar een vorm van apolitieke burgerraden. (Hier heeft David Van Reybrouck een mooi boek over geschreven.)

Er is namelijk een direct verband tussen het rechts-populistische verlangen naar een verlicht despoot, het afnemende vertrouwen in publieke instituties en de opkomst van identiteitspolitiek. Dat verband is de komst van een nieuwe informatietechnologie en het ontstaan van een nieuw publiek domein.

We hebben eerder over dit verband geschreven in ons essay Building Trust in the Electric Age. Zonder het hele argument opnieuw te herhalen, heeft een gezond publiek domein de volgende functies:

1. Het creëren van een publieke ruimte waar op een objectieve manier informatie wordt uitgewisseld en geordend zodat gemeenschappelijke besluiten kunnen worden genomen.
2. Het produceren van behoren, gemeenschapszin, saamhorigheid en solidariteit.

Een gezond publiek domein vormt de basis voor zowel publieke besluitvorming als ons gevoel van behoren. Het is dus niet gek om te zien dat de komst van het internet en de teloorgang van de traditionele gedrukte media beide aspecten beïnvloeden.

Om deze verschuiving in een historisch-futuristisch perspectief te zetten, zie onderstaande tabel, met in het rood de architectuur van vertrouwen:

Een publiek domein moet gefundeerd worden door een architectuur van vertrouwen. Je moet elkaar immers op een bepaald niveau kunnen vertrouwen om een gemeenschap te vormen, om tot gezamelijke besluiten te komen en om een effectieve uitvoering te garanderen. Tot voor kort was het de professional en zijn/haar werkethos die de basis leverde waarop publiek vertrouwen was gebaseerd.

De onpartijdige professional was een werker die zijn subjectiviteit thuisliet en objectief te werk ging, met de belangen van de publieke zaak hoog in het vaandel. Het waren de advocaten, journalisten, uitgevers, apothekers, drukkers, artsen, rechters, verpleegkundigen, boekhouders, wetenschappers, politici en andere professionals die ervoor zorgden dat we vertrouwden op het gedrukte woord. Door hen konden we de almaar complexere samenleving veilig navigeren.

Dat was in ieder geval het idee.

Professionals committeerden zich immers aan een beroepscode. Ook konden ze niet zomaar hun beroep uitoefenen. Men moest eerst een theoretische opleiding doen, er waren examens en er was een beroepskamer die toezag op de objectieve integriteit van de professional. Professie betekent van oudsher ook ‘de gelofte’.

Met de komst van een nieuwe informatietechnologie, het geactiveerde woord, stroomt er meer informatie door onze samenleving heen. Veel meer. Als het rechts-populisme iets duidelijk maakt, dan is het dat het professionele werkethos en de publieke instituties die daarop zijn gebaseerd niet meer volstaan om objectiviteit en vertrouwen te generen.

Het professionele werkethos gaf vertrouwen aan het publieke domein toen dat nog was gebaseerd op het gedrukte woord en toen mensen journalisten, experts en wetenschappers nog op hun woord geloofden. Toen het publieke domein nog eenrichtingsverkeer was en je, als je geluk had, een ingezonden brief gepubliceerd kon krijgen. Nu het publieke domein is gebaseerd op het geactiveerde woord, waar iedereen content kan publiceren en waar nepnieuws, AI-generated content, spektakelalgoritmes en spambots de show stelen, is het woord van de professional niet goed genoeg meer. 

Er is een robuustere vertrouwensarchitectuur nodig. Een stevig fundament dat het geactiveerde woord een basis geeft waardoor op een objectieve manier informatie kan worden uitgewisseld en kan worden geordend zodat consensus kan worden bereikt en gemeenschappelijke besluiten kunnen worden genomen.

Wij denken dat een Universele Data Commons zo’n functie zou kunnen vervullen.

Hoe zou dit werken?

Stel je voor dat iedereen een persoonlijke datakluis heeft waarin al je data zit. Deze datakluizen zijn verankerd in een Universele Data Commons, die democratisch wordt beheerd door een onafhankelijk en transparant publiek lichaam. Deze datakluis heeft een aantal (theoretische) aspecten. We benoemen er hier kort 4 van:

1. Het beheert je data; van je identiteitspapieren, tot je geld, tot je medische gegevens. Niemand anders heeft toegang tot je data, tenzij je daar toegang tot geeft. Er is contextuele privacy. Alle data die je genereert stromen per definitie naar je kluis. Dit maakt het publieke domein veilig.
2. Het beheert zowel je identiteit als je biomedische gegevens en deze geven je toegang tot alle digitale platformen en overheden. Wachtwoorden zijn passé. Ook is er geen lock-in effect meer. Je kan altijd met jouw data overstappen naar een ander platform.
3. De Universele Data Commons creëert universele standaarden van inloggen en databeheer. Alle hardware en software wordt gedwongen tot interoperability. Het netwerkeffect zit in de Universele Data Commons, niet in de platformen die daarbovenop worden gebouwd.
4. In je datakluis kan je documenten authentiseren, maar ook laten certifiëren door derden. Hierdoor kunnen journalisten en wetenschappers bronnen en onderzoeken publiceren en laten certificeren. Ook kunnen ze deze bronnen koppelen in chains of evidence, die in theorie alle informatie in de wereld zou kunnen bevatten. Je hoeft journalisten en andere experts niet meer op hun woord te geloven. Alles is transparant. Je kan direct bronnen en referenties inzien. Dit vergroot de objectiviteit van informatie.

Uiteraard is dit nog volkomen theoretisch, maar je kunt je voorstellen hoe zo’n basisarchitectuur het publieke domein van een radicale transparantie voorziet zonder dat de individuele privacy in het geding komt.

Zo’n architectuur kan ook de basis vormen voor radicaaldemocratischere vormen van wetgeving en publieke uitvoering. Denk bijvoorbeeld nogmaals aan Van Reybroucks betoog voor burgerraden in plaats van raden van professionele politici.

Kijk nog eens naar onderstaande tabel:

Gezien de grote maatschappelijke verwarring die de introductie van een nieuwe informatietechnologie met zich meebrengt, is het wellicht begrijpelijk dat je concludeert dat moderne democratie een aberratie was, een historische vergissing. Maar die conclusie betekent slechts een gebrek aan verbeelding. 

We moeten niet, zoals populisten denken, terug naar de Middeleeuwen. We moeten de sprong naar voren wagen. Het opkomende digitale domein vraagt niet om minder democratie, minder toerekenbaarheid, minder transparantie en minder maatschappelijk vertrouwen – want dat is wat een alleenheerser met zich meebrengt – maar juist om méér democratie.

De komst van de computer maakt de samenleving exponentieel complexer. Een eenzame president/CEO/dictator die de mensen om zich heen uitkiest op loyaliteit en familiebanden, in plaats van op deskundigheid, zal deze complexiteit nooit in goede banen kunnen leiden. We zullen overgeleverd zijn aan de persoonlijke belangen van zijn of haar inner circle.

Een diverse groep apolitieke burgers, met toegang tot alle informatie in de wereld, die zich focussen op een specifiek probleem daarentegen…

Als we als samenleving innoveren en onze publieke instituties weten te verenigen met de eisen die het geactiveerde woord daaraan stelt, dan zal het sociaal vertrouwen en de gemeenschapszin weer toenemen.

En voor de duidelijkheid, wij denken niet dat we eerst met het huidige bestel moeten breken voor we iets nieuws kunnen opbouwen. Een geleidelijke overgang is wat we nu nodig hebben. Digitalisering is namelijk maar een van de problemen waar we nu mee worstelen.

De ideeën en concepten voor zo’n robuustere architectuur van vertrouwen, vergelijkbaar met het voorbeeld dat we hierboven schetsten, worden overigens nu, as we speak, ontwikkeld.

Nu hopen dat het op tijd komt. Voordat de Trumpies van deze wereld hem voorgoed op zijn kop zetten.

De toekomst is van ons allemaal.

❤️ Ed en Chris

---

PS — Vanavond (5 nov 02022) om 19:30 is Edwin in Antwerpen te gast bij de eerste Watlab salon samen met schrijver Jonathan van der Horst en illustrator Dieter De Schutter om de verbeeldingswereld van hun creatieve maakprocessen te verkennen. Edwin zal onder ander vertellen en laten zien hoe hij met Christiaan en tekenaar Jan Cleijne samenwerkt aan hun aanstaande boek. De avond is in Bibliotheek Permeke en de muzikale omlijsting wordt verzorgt door Teletext. Toegang is gratis, meer informatie hier.