Hoi, Ed en Chris hier 👋 Al meer dan tien jaar adviseren wij overheden en bedrijven over onze veranderende wereld. In de Atlas van het Lange Nu schrijven we elke week over langlopende historische en technologische verschuivingen, nieuwe maatschappelijke denkramen en toekomstscenario’s.
Beste allemaal,
Dit weekend vindt het eerste Amsterdam Dark Festival plaats. Het festival breekt een lans voor de terugkeer van het natuurlijk duister. Zodat de sterren ons weer de weg kunnen wijzen – in plaats van die blauwe streep op Google maps.
Zoals onze vaste lezers wel zullen weten, zijn we groot voorstander van wat meer duisternis, met name in onze stedelijk habitat. Zie bijvoorbeeld ons essay ‘Verlichting? – Wat als we de sterren verliezen‘ en ons toekomstscenario voor ‘De Donkere Stad‘.
Tijdens Amsterdam Dark Festival geven uiteenlopende instellingen in een veelzijdig programma ruimte aan de donkere kanten van ons bestaan. De donkere gedachten, het leven dat juist wakker wordt als de zon onder gaat en onze relatie met de sterren. Nieuwsgierig? Check op de site het programma vol met kunstenaars, denkers, ecologen en andere nachtverkenners. Veel is al uitverkocht, maar voor de onderstaande programma’s zijn nog kaartjes:
- Ga vanavond (zaterdag 23 sept, 23:00) mee met een nachtwandeling in Klarenbeek (Amsterdam Zuidoost) of het Geuzenbos (Amsterdam West).
- Ga vanavond (zaterdag 23 sept, 22:00) naar de Dominicuskerk (Amsterdam Centrum) voor de Duisternismis om 22:00.
Ter ere van dit feestje voor het donker wat gedachten over de manier waarop het oerritme van dag en nacht op gespannen voet is komen te staan met het machinale ritme van de klok.
Kloktijd vs. Planetaire Tijd
🌍
Stel dat we op een planeet zouden wonen die niet zou wegdraaien ten opzichte van de zon. Een planeet waar dag en nacht geen temporele maar geografische fenomenen zijn. Een plek zonder zonsop- en zonsondergang. Waar de ene zijde dus altijd verlicht is, en de andere zijde altijd donker. Waar de zon altijd op dezelfde plek staat, schaduwen nooit langer of korter worden en de nacht nooit eindigt. Wat zou dit doen met je besef van tijd?
Precies deze premisse is het vertrekpunt van The City in the Middle of the Night (02019) van Charlie Jane Anders. In haar boek neemt ze je mee naar January, een planeet verdeeld in een permanent bevroren duisternis en een door zonneschijn verschroeide woestijn. Tussen deze uitgestrekte en onbewoonbare landschappen in wonen menselijke kolonisten al generaties lang in een smalle schemerstrook in twee radicaal verschillende nederzettingen. Die nederzettingen zijn ontstaan na een gewelddadig conflict over hoe om te gaan met deze onmenselijke temporele realiteit.
In de stad Xiosphant houdt het autoritaire regime streng het aardse circadiaan ritme aan, met gezette tijden, regels en avondklokken. In Argelo hebben ze de tijd en alle andere regels losgelaten met als resultaat een tijdloos anarchistisch bolwerk waar niks gesynchroniseerd is en waar de (wan)orde wordt gehandhaafd door criminele bendes. Daarnaast is er nog de inheemse bevolking, blinde telepathische wezens die in de nacht wonen, en die de kolonisten vooral angst inboezemen.
De wereld die Anders in haar boek bouwt laat zien hoe sterk ons besef van tijd verbonden is aan de planeet waarop we zijn geboren. Of eigenlijk, de planeet waarop we zijn geëvolueerd. Ons tijdsbesef, ons bioritme, zit ingebakken in de kleinste bouwstenen van het leven: in al onze cellen. De stofwisseling van iedere cel, elk lichaam en van de gehele biosfeer is gesynchroniseerd met de bewegingen van de aarde.
🎧 Podcast tip: Iets Tijdelijks — In de eerste aflevering van deze podcast over onze relatie met tijd gaan Laurie Hermans en Katía Truijen in gesprek met chronobioloog Joke Meijer en filosofe Joke Hermsen over de clash tussen onze maatschappelijke kloktijd en de natuurlijke stromende tijd.
De moderne gestandaardiseerde klok doet alsof ze tijd meet. Maar dit is een illusie. Gestandaardiseerde tijd is een constructie die geproduceerd wordt door de mechanische klok, en die ons tot op zekere hoogte heeft ontkoppeld van ons planetaire tijdsbesef. Hoewel kloktijd ons in staat stelt met ongekende precisie en op grote schaal zaken te coördineren en produceren, is de klok ook een middel geworden om controle uit te oefenen.
Klokken zijn namelijk allang niet meer slechts de uurwerken aan de wand, of de wekker op ons nachtkastje. Alles waar een chip in zit, is in wezen een klok. En al die klokken zijn via het internet met elkaar verbonden en leggen synchroon een universeel ritme aan ons bestaan op. We leven als het ware in een enorm complex uurwerk dat ons onttrekt aan een lokaliteit, aan de ervaringen en relaties die ons inbedden in een plek waar ruimte en tijd een holistische eenheid zijn.
In zijn essay ‘The Tyranny of Time’ legt Joe Zadeh mooi uit hoe door klokkentorens, treintijden en tijdzones de mensheid in de 19de eeuw gestandaardiseerde tijd wordt oplegt. Dat ging overigens niet zonder protest. Zadeh schrijft dat toen Amerika werd opgedeeld in vier tijdzones, steden en dorpen door het hele land in opstand kwamen omdat ze hun eigen tijd wilden behouden:
The Boston Evening Transcript demanded, “Let us keep our own noon,” and The Cincinnati Commercial Gazette wrote, “Let the people of Cincinnati stick to the truth as it is written by the sun, moon and stars.”
Je eigen lokale tijd zorgde voor een thuis, voor het gevoel dat je bij een plek hoorde. Een plek met zijn eigen ritmes, verbanden en gebeurtenissen.
Lokale tijdsculturen waren verbonden aan veel meer dan enkel het tijdstip van het middaguur, ze waren verweven met de seizoenen, eb en vloed, wanneer bepaalde planten bloeiden of vogels migreerden. Een betekenisvolle keten aan gebeurtenissen waarin natuur en cultuur met elkaar verweven waren. Of anders gezegd, waarin onze tijd met die van de planeet verweven was. Iets waar menig modern mens naar terugverlangt wanneer de notificaties en afspraken op zijn telefoonscherm verschijnen.
Gestandaardiseerde kloktijd mag dan de planeet gekoloniseerd hebben, er zijn domeinen waar de koppeling met natuurlijke ritmes nog altijd bestaat. Denk bijvoorbeeld aan hoe de gebedstijden in de islam (Salat) of het jodendom (Zmanim) gekoppeld zijn aan de lokale zonnecyclus, ook al worden de tijden uitgedrukt in kloktijd. Zo zijn de vijf islamitische gebedstijden: Fajr (tijdens de ochtendschemering voor zonsopgang); Dhuhr (nadat de zon haar hoogste punt heeft bereikt); Asr (wanneer schaduwen van een object een tot tweemaal zo lang zijn); Maghrib (tijdens de schemering na zonsondergang); en tot slot Isha (in de nacht, na de avondschemering en voor het ochtendgloren).
Niet-religieuzen kunnen soelaas vinden in de rehabilitatie van een ritueel dat Marjolijn van Heemstra ontdekte bij een van haar nachtwandelingen, toen een 80-jarige haar vertelde dat ze vroeger als kind, toen ze nog geen elektrische verlichting thuis hadden altijd ‘schemerde’: Voor het raam of buiten kijken hoe het langzaam donker wordt. Een meditatief moment waarop je niks anders doet dan waarnemen hoe de dag nacht wordt, hoe het licht verkleurt en de aarde van de zon wegdraait, de nacht in.
Een fijn en donker weekend gewenst.
🌘 Edwin & Christiaan
Ter aanvulling op het essay van Zadeh: Zie voor een beschrijving van de introductie van de normaaltijd / kloktijd in plaats van de natuurlijke tijd / ‘ware’ tijd in Nederland: Auke van der Woud, Een nieuwe wereld; het ontstaan van het moderne Nederland, p. 157-162. Ook hier ter lande discussies en gevoelens. De minister van Binnenlandse Zaken schreef aan de Kamer bij de invoering van de Greenwichtijd: “De opname der nieuwe tijdsbepaling in het burgerlijk leven kan wel worden vertraagd, maar moet ten slotte toch geschieden.”
Zijn jullie bekend met het werk van Van der Woud? Voor de lange lijn uit het Nederlandse verleden vind ik genoemd boek zeer inspirerend, evenals Het lege land; de ruimtelijke orde van Nederland 1798-1848 en De nieuwe mens; de culturele revolutie in Nederland rond 1900.