✨ Welkom in De Donkere Stad

In deze nieuwsbrief een toekomstscenario over hoe we de stad zo kunnen ontwerpen dat we de sterren weer kunnen zien. Verteld aan de hand Gaia, een fictief smart city bedrijf dat ons wil laten thuiskomen op aarde, en onderbouwd door het Nachtlab.

NB: Er zit veel beeld in deze editie, het kan zijn dat sommige stuken wat langer moeten laden. Mocht het de plaatjes niet goed doorkomen bekijk hier dan de webversie.

Beste allemaal,

Vorige week vertelden we jullie over ons toekomstscenario De Donkere Stad, een stad die geen lichtvervuiling creëert en waarboven op een heldere nacht de Melkweg zichtbaar is. Aan de hand van Christiaans essay Verlichting? lieten we zien waarom wat meer duisternis goed zou zijn voor de mens. Minder licht kan ons toegang geven tot de sterren, niet dat handje vol dat we vandaag soms zien, maar een hemel gevuld met duizenden fonkelende lichtpuntjes. Licht dat eeuwen, millennia of zelfs langer gereisd heeft om ons te kunnen bereiken. Af en toe uitzicht hebben op het heelal kan ons dan ook laten voelen dat er iets groters buiten onszelf bestaat, buiten onze dagelijkse beslommeringen en buiten de eindeloze kunstmatige wereld die we om onszelf heen hebben opgetrokken. Het is deze gedachte van waaruit het idee van De Donkere Stad werd geboren. Want waarom zou een bruisende metropool niet samen kunnen gaan met het mysterie van de kosmos? Wat let ons om het licht te dimmen en de sterren boven onze steden te onthullen? Wat als je in een stad zou wonen waarin een kroegentocht kan eindigen met een slaapmutsje onder de Melkweg? Wat als de wolkenkrabbers in de skyline ’s nachts donker zouden afsteken tegen een overweldigende sterrenhemel? 

Het idee om lichtvervuiling in te dammen en duisternisreservaten te creëren is niet nieuw. De International Dark-Sky Association bestaat al sinds 01988, en ook Nederland kent inmiddels haar eerste Dark Sky Parken (Lauwersmeer en de Boschplaat). Het zijn plekken die relatief ver van de mensheid en haar licht verwijderd zijn. Hoewel de waardering en bescherming van donkere plekken belangrijk is, heeft het ook iets geks dat het sterrenlandschap dat recht boven ieders hoofd hangt enkel toegankelijk is voor degenen die er ver voor willen (en kunnen) reizen. Is het niet juist van belang dat iedereen toegang kan hebben tot deze kosmische ervaring? En dat dit vooral mogelijk gemaakt moet worden daar waar de meeste mensen wonen? Daarom dachten wij, wat als we niet een Dark Sky Park, maar een Dark Sky City maken, met andere woorden: De Donkere Stad. 

Om erachter te komen waaraan zo’n stad zou moeten voldoen hebben we het Nachtlab opgericht, waarin we samen met lichtontwerpers, architecten en stadsecologen aan het werk gingen. Want hoe zou de openbare verlichting moeten werken in een Donkere Stad? Hoe kan je donkerder wonen en leven? Hoe voelen zowel mensen als dieren zich op hun gemak in de nacht? Op zoek naar antwoorden organiseerden we discussies, deden we interviews en ondernamen we nachtelijke expedities. Zo leerden we van chronobioloog Bert van der Horst over de ‘social jetlag’ en dat het structureel negeren van de dag-nachtcyclus schadelijk is voor onze gezondheid. Van nachtecoloog Kamiel Spoelstra leerden we over hoe allerlei nachtleven gevoelig is voor verschillende delen van het lichtspectrum, en hoe kunstlicht natuurlijk gedrag verstoort zoals voortplanting, slapen, schuilen, foerageren en migreren. Zo vinden veel dieren hun weg in de nacht aan de hand van de maan en de sterren, en kunnen bomen slechter ‘slapen’ als ze tussen de lantaarnpalen staan. Nachthistoricus Tessel Dekker vertelde ons over hoe de eerste generatie lantaarnpalen de straten verlichtte met een intensiteit die vergelijkbaar was met het licht van de volle maan, en dat dat voldoende was om ’s nachts je weg te vinden.

We spraken in het Nachtlab met nog veel meer nacht-, donkerte- en lichtexperts, te veel om hier allemaal te noemen. Maar uiteindelijk kwam dit alles samen in een set ingrediënten die nodig zijn voor het maken van De Donkere Stad. Wat deze elementen zijn en hoe De Donkere Stad eruitziet, willen we jullie graag vertellen aan de hand van Gaia. Gaia is een toekomstscenario vertelt vanuit het perspectief van een fictief bedrijf dat gemeentes helpt hun stad om te toveren naar een Donkere Stad. Hoewel dit scenario zich afspeelt in ‘de toekomst’, is alles wat er wordt voorgesteld technologisch gezien al mogelijk, en onderzocht door het Nachtlab. Het hieronder voorgestelde ligt dus enkel in de toekomst omdat het nog niet gerealiseerd is, niet omdat het niet mogelijk is.

Ergens in de nabije toekomst

Gaia is een nieuwe generatie smart city bedrijf dat nadenkt over de stad, van straatlantaarn tot stedenbouwkundig plan. Waar de meeste smart city bedrijven snellere mobiliteit, meer comfort en veiligheid beloven door alles aan te sluiten op het internet, wil Gaia je aansluiten op de natuur, op je bioritme en op de kosmos. Progressieve dorpen en steden van over de hele wereld zijn met Gaia in zee gegaan. En, met spectaculaire resultaten. In de grote steden spreekt men zelfs over een soort ‘zachtere’ stedelijkheid. Hoewel men het nog moeilijk precies onder woorden kan brengen, en je het vooral moet ervaren, staan de klanten bij Gaia in de rij. 

Als Gaia nog nieuw voor je is, dan kun je misschien het beste met ze kennis maken door even deze video hieronder te bekijken en Gaia’s mission statement tot je te nemen.

Gaia’s missie

De wereld verstedelijkt. Steeds meer mensen leven in een kunstmatige bubbel. Slechts omringt door andere mensen en de spullen die ze samen maken. Als een soort eindeloos interieur. Zelfs de sterren zijn in deze wereld versluierd achter kunstlicht. Weinig herinnert ons nog aan de natuurlijke ecosystemen waar we van afhankelijk zijn.

Wij zien het als onze missie om onszelf te herinneren aan het feit dat we ruimtevaarders zijn, reizend door een groots en mysterieus universum. Op een ruimteschip waar we goed voor moeten zorgen, er is geen reserve. De aarde is de enige levende planeet die we kennen. Ons rest dus niets anders dan samenwerken, met elkaar en met de natuur.

We willen onze complexe stedelijke wereld verenigbaar maken met de natuurlijke ritmes van het leven op aarde. Met Gaia bouwen wij diep poreuze steden, waar cultuur en natuur intiem zijn verweven. Steden waar verlichting en betovering hand in hand gaan. Waar de Melkweg, als het grootste natuurlijke landschap dat we kennen, weer onderdeel is van de alledaagse ervaring.

Gaia’s benadering begint bij het begin: licht, en ontwerpt dit op zo’n manier dat het meebeweegt met de mens en de natuur.

De Gaia Lamp is op zichzelf nog niet zo heel bijzonder, maar als zij onderdeel wordt van het dynamisch netwerk dat is afgestemd op de lokale ecologie aan de hand van lichtpaspoorten, dan laat het z’n kracht zien. De lichtpaspoort-benadering werd ontwikkeld in het Nachtlab door lichtontwerper Iris Dijkstra als een methode voor natuurinclusief lichtontwerp.

Het lichtpaspoort 

Wat als de wensen van de mens haaks staan op die van de vleermuis? Wat doen we bijvoorbeeld met plekken waar licht en duisternis elkaar kruisen, zoals waar de Erasmusbrug over de Nieuwe Maas gaat? In zo’n situatie kunnen lichtpaspoorten van de betreffende biotoop uitsluitsel bieden. Elke soort krijgt een lichtpaspoort dat articuleert welke verlichting voor deze soort het veiligst is. Dit kan de basis vormen van de onderhandelingen wanneer licht en duisternis elkaar ontmoeten, en aanknopingspunten geven voor het lichtplan. In dit plan staat waar en wanneer verlicht wordt en in welke lichtkleur, lichtniveau, kleurrendering, contrast, piekluminantie en intensiteit. Hierdoor kan een dynamisch lichtplan ontstaan dat met de nachtelijke hemel en de seizoenen meebeweegt, zodat de verlichting gunstig is voor zowel de migratie van trekvogels en de bestuiving van nachtbloeiers, als de eenzame fietser die ’s nacht huiswaarts keert.

Hieronder een voorbeeld van hoe het lichtpaspoort van de paling eruit zou kunnen zien.

Meebewegen met de natuurlijke ritmes kan ook in een stadswoning, Gaia ontwikkelde hiervoor een nieuw stedenbouwkundig bouwblok waar natuur en natuurlijk dag- en nachtlicht de boventoon voeren.

Gaia Home is gebaseerd op de typologie en ontwerpregels voor de Donkere Habitat die architect Like Bijlsma in het Nachtlab ontwikkelde.

De Donkere Habitat

De Donkere Habitat kent geen openbare straatverlichting. Ze wordt verlicht door de zon, de maan, de sterren, en het kunstlicht dat de bewoners zichzelf en elkaar aanbieden. De Donkere Stad kent hierdoor zowel overdag als in de nacht een onverwachte, gevarieerde en rijke schakering van schaduw en licht.

De Donkere Habitat bestaat uit een lappendeken van grote natuurparken waaromheen aaneengesloten bebouwing staat. Een celstructuur waarvan de gebouwen de celwanden vormen. Een stad die bestaat uit aaneengesloten smalle straten met daarlangs vijf, zes, of meer verdiepingen hoge gevels. De ruimtes in deze stad zijn zo vormgegeven dat er een variatie aan lichte en donkere plekken is. Overdag worden de grote natuurparken door de zon verlicht. De smalle straten en de open trapportalen, die de overgang vormen tussen straat en park, zijn donker.

In de nacht verandert dit. De straten worden belicht door de winkels, cafés en woningen. Dit licht kan warm, fel, direct of indirect zijn, de individuele gebruikers kiezen hun eigen licht. Reflecterende luifels en stoepen zorgen ervoor dat het weinige licht dat er is op straatniveau voldoende oriëntatie biedt. De gevels daarboven omlijsten een donker silhouet, waar absorberende en reflecterende panelen, luiken en gordijnen een steeds veranderend schaduwspel verzorgen. Af en toe priemen de koplampen van auto’s, brommers en fietsen zich door het donker.

Hieronder een twee doorsnedes door de het Donkere Habitat bouwblok zoals getekend door Jan Cleijne. De eerste laat de straatzijde zien, de tweede de binnenzijde.

Een van de grootste obstakels tussen de sterren en de stedeling is de lichtmast. Straatverlichting werkt bij Gaia dan ook anders: de lantaarnpaal bestaat niet meer.

Onze perceptie van licht is niet erg betrouwbaar omdat onze ogen zich continu aanpassen aan de hoeveelheid licht die er is. ’s Nachts zou veel van onze openbare ruimte dan ook verlicht kunnen worden met veel minder licht. Nachtlab-onderzoeker Sander van Iersel ging daarom op stap met om zijn Camera Objectiva methode te kijken hoe licht de stad eigenlijk is als we ’m objectief met het natuurlijk duister van Schiermonnikoog zouden vergelijken.

Camera Objectiva

De objectieve camera is een fotografie-methode om zo objectief mogelijk aan te tonen hoe verlicht ons stedelijke nacht eigenlijk is in vergelijking met de natuurlijke duisternis. Omdat onze pupillen zich continu aanpassen is onze beleving van licht en donker erg subjectief. Het kunstmatige oog van de camera kan echter vastgezet worden. Door de Camera Objectiva kunnen we met eigen ogen het verschil tussen het natuurlijk duister en de verlichte stad objectief waarnemen

Voor stikstof, geluid en andere stoffen zijn er regels en wetten die aangeven wat de maximale hoeveelheden zijn die nog gezond voor de mens zijn. Voor kunstlicht bestaat echter geen bovengrens. Gaia City verandert dit. Het introduceert een set spelregels voor particuliere en openbare verlichting. 

Als je regels wil invoeren om de duisternis te beschermen, dan ligt daaronder een belangrijke vraag: Van wie is het donker? Nachtlab-onderzoekers Gerjan Streng en Thijs van Spaandonk (Bright) onderzochten deze vraag in Duisternis: Recht of Luxe, waarin ze aan de hand van een aantal regels een viertal scenario’s ontwikkelden.

Duisternis: Recht of Luxe

Iets wat wij waardevol achten, bijvoorbeeld een monument, erfgoed of natuur, beschermen we met behulp van regelgeving. Iets wat schadelijk is zoals geluidsoverlast, giftige stoffen of bepaalde overlast gevende activiteiten, kunnen we aan banden leggen. Binnen de bestaande regelgeving voor de leefomgeving vinden we principes die kunnen helpen bij het creëren en de bescherming ervan.

1. STARTEN BIJ DE BRON

Neem maatregelen bij de bron die de hinder verminderen.

2. AFSCHERMEN VAN KWETSBARE OBJECTEN 

Maak een fysieke afscherming tussen dat wat de overlast veroorzaakt en dat wat de overlast ervaart.

3. MINIMALISEREN VAN DE EFFECTEN BIJ DE ONTVANGER

Neem maatregelen op de plek waar de hinder wordt ondervonden.

De bovenstaande principes zijn ook in te zetten met betrekking tot lichtoverlast, maar wanneer wordt welk principe toegepast? Is de bescherming tegen lichthinder een wettelijke verplichting? Is het een randvoorwaarde voor nieuwe ontwikkelingen? Of is het niet verankerd in regels en wordt duisternis daarmee een luxe die alleen een klein groep mensen zich kan permitteren?

Het onderstaand assenkruis vormt de basis voor een verdere verkenning van bovenstaande vragen. De horizontale as loopt van collectief naar individu. Is de waarde van duisternis iets gezamenlijks of iets individueels? De verticale as zet ‘duisternis als recht’ af tegen ‘duisternis als luxe’. Als duisternis een recht is wordt deze beschermd en afgedwongen door wetgeving met fysieke implicaties voor de leefomgeving. Als duisternis een luxe is moet deze gecreëerd worden door een individuele ingreep in de leefomgeving.

Het assenkruis presenteert vier scenario’s voor hoe we om zouden kunnen gaan met duisternis in onze leefomgeving. Elk scenario laat een radicaal andere manier zien waarop we duisternis zouden kunnen waarderen in onze stedelijke leefomgeving. De mogelijke implicaties van deze alternatieven zijn hieronder uitgewerkt op een concrete plek in Rotterdam.

Waar kunstlicht, schermen en andere media ons nu steeds dieper een kunstmatig universum in zuigen, wil Gaia Web technologie gebruiken om mensen te verbinden met hun natuurlijke en kosmische omgeving. Wat als de verkleuring van de straatverlichting ons iets kan vertellen over de insecten die wakker worden uit hun winterslaap, of als de tint van de brugverlichting ons vertelt wanneer de palingtrek begint, of wat als iedereen in de stad weet welke planeten er vanavond in de hemel staan?

Met Gaia hebben we gepoogd om De Donkere Stad zo concreet mogelijk te maken. Hoe zo’n stad eruit zou kunnen zien, hoe die beheerd zou moeten worden, hoe het zou zijn om er in te wonen en wat er voor nodig is om hem te realiseren. En daarmee laten we hopelijk ook zien hoe technologie, de stad en onze kunstmatige omgeving geen tegenstanders hoeven te zijn, maar medestanders kunnen worden in het helen van onze relatie met de natuurlijke wereld.

Als altijd zijn we benieuwd naar wat jullie er van vonden en horen we graag jullie gedachten en opmerkingen. 

Fijn weekend!

Groeten Edwin Gardner & Christiaan Fruneaux

Kom vandaag, zaterdag 23 oktober om 16:00 in de Tolhuistuin, naar de opening van Natuurgebied Noord. Wij zullen dan (rond 17:00) officieel De Donkere Stad expo openen. 

© 0{year} de Chrononauten, All rights reversed 😉 Spread the word!
Studio Monnik, Tolhuisweg 1, 1031 CL Amsterdam
de Chrononauten op Instagram, Twitter, LinkedIn en Facebook.
Je krijgt deze email omdat je geabonneerd bent op de Chrononauten met {email}. Als je deze emails niet meer wilt krijgen {unsub}.

#0026 / {day}-{month}-0{year}