In deze nieuwbrief:
1. Zullen robots ons werk overnemen?
🄰 Nee 🄱 Misschien 🄲 Ja
2. Zo ja, waar komt dan ons inkomen vandaan?
🄰 Basisinkomen 🄱 Bonnen 🄲 Werkverschaffing 🄳 Negatieve inkomstenbelasting
3. En hoe gaan we dat allemaal betalen?
🄰 Kaptaalbelasting 🄱 Staatsbeleggingsfond 🄲 Btw 🄳 Belast inkomen uit vermogen
4. Hoe gaat dit ons leven veranderen?
Hangt ervan af, ben je een 🄰 Homo Economicus 🄱 Homo Romanticus

Beste allemaal,

Deze week nemen we jullie mee op een ontdekkingsreis door de mogelijke consequenties van verregaande automatisering voor onze samenleving, onze economie en ons werk. Nu denk je misschien ‘we zijn de hype dat robots onze banen gaan afpakken toch al voorbij?’ en dat klopt. Maar ook al is de hype voorbij, dat bekent niet dat de technologie-investeringen stoppen en uitvinders het rustiger aan doen, het betekent vooral dat we in het dal van de hype cycle zitten waarin uitvinders zich richten op moeilijke obstakels, investeerders vol moeten houden en de media met andere zaken bezig zijn. Maar er zijn tekenen dat we de komende tijd wel uit dat dal naar het ‘plateau van productiviteit’ zullen klimmen.

Zo schreef econoom Erik Brynjolfsson, een van de aanjagers van de hype met zijn boek The Second Machine Age, vorige maand in de MIT Technology Review dat we aan het begin staan van een productiviteitsexplosie die z’n oorzaak vindt in de volwassen wordende digitale economie. Hij stelt dat we na een lange hobbelige aanloop nu aan het begin van een J-curve in productiviteitsgroei staan. Brynjolfsson schrijft: ‘Our research and that of others has found that technology alone is rarely enough to create significant benefits. Instead, technology investments must be combined with even larger investments in new business processes, skills, and other types of intangible capital before breakthroughs as diverse as the steam engine or computers ultimately boost productivity. For instance, after electricity was introduced to American factories, productivity was stagnant for more than two decades. It was only after managers reinvented their production lines using distributed machinery, a technique made possible by electricity, that productivity surged.’

Maar wat betekent dat voor onze samenleving? En als kunstmatige intelligentie als een general-purpose technology volwassen wordt en met alles verweven raakt, wordt ons werk dan leuker, makkelijker, of raken we juist onze banen kwijt? Dat robots wel eens meer werk zouden kunnen gaan overnemen dan ons lief is, kan met deze technologische revolutie wel eens reëler zijn dan tijdens eerder automatiseringshypes. Dat is wat Brynjolfsson samen met zijn collega Andrew McAfee namelijk claimt in The Second Machine Age. Hierin schrijven ze dat de opkomst van digitale technologie, in tegenstelling tot de mechanisatie van de Industriële Revolutie, uiteindelijk wél banen gaat kosten. Tijdens het eerste machinetijdperk werd spierkracht vervangen door machinerie, in het tweede machinetijdperk wordt denkkracht overgenomen door virtuele machines: algoritmes, platformen en kunstmatige intelligentie. Denkkracht gekoppeld aan spierkracht zorgt ervoor dat machines niet enkel meer gereedschappen zijn waarvoor menselijke operators nodig zijn. Het betekent dat menselijke supervisie, aansturing of besturing voor steeds meer werk niet nodig is, en dat de mens in steeds meer processen, productieketens en sectoren zal worden weggeconcurreerd door fysieke en virtuele automaten. Een robot werkt immers 24/7, wordt nooit ziek, heeft geen cao, is niet lid van een vakbond en hoef je maar een keer aan te schaffen in plaats van continu loon te betalen.

Of robots nu onze banen gaan overnemen of niet, technologie heeft absoluut een grote impact op de samenleving en het loont de moeite om potentiële consequenties te overzien en de manieren hoe we hiermee om kunnen gaan in kaart te brengen.

Dus, houd je vast, hier gaan we!

Vloggers, appbouwers en datawetenschappers, het zijn allemaal beroepen die een aantal decennia geleden nog niet bestonden en die het gevolg zijn van de digitale revolutie. Nieuwe technologie creëert nieuwe economie en daarmee nieuwe banen.

Zo werkte in West-Europa aan het begin van de negentiende eeuw grofweg de helft van de beroepsbevolking in de landbouw, maar inmiddels is er nog maar een fractie (minder dan 5%) van de beroepsbevolking nodig om al ons voedsel te produceren [Zie Employment in agriculture: 1300 to today – Our World in Data]. Toch is er geen sprake van enorme werkloosheid, want na de seizoensarbeid en huisnijverheid op het land, kwam het lopendebandwerk in de fabriek, en daarna het kenniswerk op het kantoor. En ook straks zal er weer nieuw werk ontstaan waarvan we ons nu nog geen voorstelling kunnen maken. Maar omscholing zal wel noodzakelijk zijn, want een nieuwe economie vraagt om nieuwe vaardigheden.

Ons loopbaanadvies voor de digitale revolutie luidt: kies iets waar mensen in uitblinken, en robots slecht in zijn. Als leidraad kan je Moravec’s paradox gebruiken: wat moeilijk is voor mensen is makkelijk voor computers, en wat moeilijk is voor computers is makkelijk voor mensen. Want de mens mag dan misschien trots zijn op het feit dat hij logisch kan nadenken, de meest basale computer, een rekenmachine, kan al vele malen sneller en foutlozer rekenen dan de snelste hoofdrekenaar. Daartegenover staat dat een computer, in de vorm van een robot, ontzettend veel moeite heeft om door een rommelige en onvoorspelbare omgeving te navigeren, terwijl de mens maar half-wakker hoeft te zijn om zijn weg te vinden. Anders gezegd, intelligente perceptie en motor-sensorisch handelen kosten erg veel rekenkracht. Dit is dan ook de reden dat we recentelijk pas rondhuppelende robots zien zoals die van Boston Dynamics.

Waar het op neerkomt is dat fysieke arbeid waarbij je door een rommelige en onvoorspelbare wereld moet navigeren moeilijk te automatiseren is. Banen zoals schoonmaker, kapper en kok. Daarnaast is denkwerk waarbij creativiteit en abstractievermogen nodig is, ook nog moeilijk te automatiseren. Creatieve en metaforische sprongen maken die ergens op slaan, is vooralsnog iets uniek menselijks. Het werk dat het kwetsbaarst is vindt plaats in een sterk gecodificeerde fysieke of virtuele omgeving en heeft een enigszins routineus karakter. Zoals werk met een administratief en/of repetitief karakter op kantoren, in fabrieken en in de logistiek. Het komt erop neer dat de middenklasse onder druk komt te staan en de arbeidsmarkt eruit gaat zien als een zandloper. Middenklassebanen met een administratief en/of repetitief karakter verdwijnen. Vervolgens kun je omhoog naar een baan die meer ‘hoogopgeleide’ cognitieve vaardigheden van je vereist, zoals abstractievermogen en creativiteit, en die meer verdient, of je kunt omlaag naar ‘laagopgeleid’ werk, dat meer tactiele, fysieke en emotionele vaardigheden vereist. Druk op het midden van de arbeidsmarkt zorgt voor meer kansenongelijkheid, werkt polariserende politiek in de hand en knaagt aan de basis van de gezonde democratie. In de VS is dit al een poos aan de hand, maar ook in Nederland zijn hier de laatste jaren zorgen over (al wordt er geen directe relatie gelegd met automatisering).

Automatisering vervangt over het algemeen vaak geen hele banen in een keer, maar verandert stukje bij beetje de aard van het werk dat we doen. Taakje voor taakje worden minuscule stukjes van ons werk in een platform ondergebracht en uitbesteed aan algoritmes en kunstmatige intelligentie. Voordat je het weet werk je voor een algoritme, word je zelf behandeld als een robot en volg je slaafs de instructies die de app geeft. De platformeconomie maakt van mensen in feite moderne dagloners. Vrij om te bepalen waar en wanneer we werken en betaald worden per rit, bezorging of klus.

In vakjargon wordt het werk in de platformeconomie ingedeeld in Above & Below the API Jobs. api staat voor Application Programming Interface, maar je kan voor het gemak hier ‘platform’ lezen. Laten we als voorbeeld Uber nemen. De chauffeur werkt onder de api, is niet in dienst bij Uber en communiceert enkel en alleen met het bedrijf via de interface en zal in principe nooit een vaste werknemer van Uber te spreken krijgen. De softwareontwikkelaars, marketeers en projectmanagers van Uber zijn vaste werknemers en werken boven de api, zij hebben direct contact met elkaar en ontwikkelen samen het platform. Daarnaast zijn er ook nog andere platformen, algoritmes en bots die onder de api werken. Zoals een betaalplatform zodat je met je creditcard kan betalen, of bijvoorbeeld de gps in jouw telefoon en in die van je chauffeur zodat jullie elkaar kunnen vinden. Uiteindelijk zou natuurlijk ook de auto zelf, als die ooit zelf leert rijden, een bot onder de api kunnen worden, en dan heeft Uber enkel nog mensen boven de api en robots eronder nodig.

Zover is het echter nog niet, vooralsnog zijn platformwerkers vooral een rare nieuwe categorie waar de overheid en het arbeidsrecht nog niet echt raad mee weten, omdat ze eigenlijk geen echte ondernemers zijn, maar ook geen echte werknemers. Platformwerkers roeren zich regelmatig in demonstraties en stakingen en sommigen verenigen zich in vakbonden om zo hun onderhandelingspositie ten opzichte van het platform te verbeteren. Zo heeft in Groot-Brittannië Uber dit voorjaar voor het eerst een vakbond van Uber-chauffeurs officieel erkend en heeft deze vakbond voor elkaar gekregen dat Uber hun een minimumloon, vakantiedagen en pensioenopbouw garandeert.

‘The Industrial Revolution and its consequences have been a disaster for the human race. They have greatly increased the life-expectancy of those of us who live in “advanced” countries, but they have destabilized society, have made life unfulfilling, have subjected human beings to indignities, have led to widespread psychological suffering (in the Third World to physical suffering as well) and have inflicted severe damage on the natural world. The continued development of technology will worsen the situation. It will certainly subject human being to greater indignities and inflict greater damage on the natural world, it will probably lead to greater social disruption and psychological suffering, and it may lead to increased physical suffering even in “advanced” countries.’

Met deze bovenstaande zinnen opent Industrial Society and Its Future [PDF]. Dit 35.000 woorden tellende essay werd op 01995 tegelijkertijd gepubliceerd in de New York Times en de Washington Post met goedkeuren van de FBI. De auteur was namelijk de Unabomber, een mysterieuze en gevaarlijke terrorist waar ze al zeventien jaar tevergeefs naar op zoek waren. Hij had beloofd dat hij zou stoppen met zijn aanslagen als het essay gepubliceerd werd. Sinds 01978 stuurde hij namelijk bombrieven aan mensen die hij zag als sleutelfiguren in de verdere industrialisering en technologisering van de samenleving, met drie doden en drieëntwintig gevonden tot gevolg. De FBI hoopte dat iemand de schrijfstijl en de motieven van de auteur zou herkennen en hun een naam zou kunnen geven. En zo geschiedde. David Kaczynski’s las de tekst, herkende de schrijfstijl van zijn broer Ted en belde de FBI. Ted Kaczynski werd uiteindelijk opgespoord, en bleek zijn eenmansoorlog tegen de machinesamenleving vanuit een klein primitief berghutje in de bossen van Montana te voeren.

Kaczynski’s ideeën zijn ons niet vreemd. Sterker, ze zijn waarschijnlijk nog nooit zo mainstream geweest als vandaag. Hoewel de terroristische acties van Kaczynski verwerpelijk zijn, vindt zijn Neo-Luddism in allerlei vormen nog steeds aanhang. Zoals de gedachte dat we bepaalde technologische ontwikkelingen als samenleving zouden moeten afzweren. Zoals autonome killerrobots of bepaalde nanotechnologie die in potentie de biosfeer zou kunnen opeten, het zogenaamde Grey Goo-scenario dat Bill Joy, een medeoprichter van Sun Microsystems, opvoert in Why The Future doesn’t Need Us; een befaamd Wired-essay uit 02000 waarin hij overigens ook opent met een quote van Kaczynski.

Het schijnt dat ergens in de vroege jaren vijftig de legendarische vakbondsleider Walter Reuther van United Auto Workers een tour door een spiksplinternieuwe Ford-fabriek kreeg die vol met machines stond met daartussen maar een enkele werknemer. De manager zei trots tegen hem: ‘Walter, ik ben benieuwd hoe jij van deze machines vakbondslidmaatschappen gaat innen.’ Waarop Walter zei: ‘Ik ben benieuw hoe je auto’s aan deze machines gaat verkopen.’

De anekdote onthult hoe het sociale contract dat onder onze economie ligt vast zou kunnen lopen. Vandaag werken we in bedrijven om iets te produceren, daarvoor worden we betaald met een inkomen waarmee we kunnen consumeren wat bedrijven maken. Daarnaast betalen we uiteraard nog belasting om zo bepaalde collectieve zaken te kunnen organiseren. Echter, als de inkomensstroom gaat haperen door technologische werkloosheid dan loopt de economische machine vast, en zullen we moet heronderhandelen over hoe het sociale contract onder onze economie eruit zou moeten zien. We moeten dan op zoek naar nieuwe antwoorden op vragen als: Als werk je geen inkomen kan brengen, hoe houden we de economie dan draaiende? Hoe zou inkomen zonder werk eruit kunnen zien? Wat is werk dan?

Een van de meer populaire voorstellen waar de laatste jaren veel aandacht voor is geweest, is uiteraard het gegarandeerde basisinkomen. In 02020 was er zelfs een Democratische presidentskandidaat, Andrew Yang, die het basisinkomen onderdeel had gemaakt van zijn campagne. Het fundament onder een basisinkomen is dat het onvoorwaardelijk is. Het is geld met no strings attached dat iedere ontvanger vrij mag uitgeven. Het idee is dat jij het beste weet waar je je geld aan moet uitgeven, en niet dat de overheid dat bepaalt. Daarnaast zou een basisinkomen idealiter moeten zorgen voor een bestaansminimum. Ieder mens verdient een dak boven z’n hoofd en een gevulde maag, een gelijkwaardig vertrekpunt in het leven en de vrijheid om weloverwogen keuzes te maken. Het leven in armoede bedreigt al deze zaken.

Leven met armoede zorgt namelijk voor een schaarstementaliteit waarin er continu een tekort is aan tijd, vrienden, geld, eten, etc. Hierdoor komt het brein in een soort overlevingsstand te staan waarin er voortdurend kortetermijnbeslissingen worden genomen die op de lange termijn niet handig zijn. Een basisinkomen geeft wat bandbreedte terug aan het denken en zorgt ervoor dat je uit de overlevingsstand komt en rustigere en betere beslissingen neemt die op de lange termijn je situatie kunnen verbeteren. Want een betere baan of beter leven regel je niet in een dag.

Wereldwijd lopen er nu een tiental basisinkomenprojecten. Voor een overzicht van alle basisinkomenpilots sinds 01960 zie hier.

Als je burgers wel een bestaansminimum wil geven, maar ook een garantie wil dat ze het niet uitgeven aan bijvoorbeeld alcohol, krasloten of drugs, en je hebt geen zin om ze continu te controleren, dan zijn bonnen misschien een oplossing. Bonnen zijn eigenlijk een vorm van gelabeld geld, je kan ze namelijk enkel en alleen uitgeven aan bepaalde diensten of producten, zoals voedsel, zorg, huisvesting of huishoudelijke hulp. Een bekend voorbeeld zijn de distributiebonnen ten tijde van oorlog of tijdens de oliecrisis. Maar bonnensystemen bestaan nog steeds. In België bestaan sinds 01965 de zogenaamde maaltijdcheques (daar zijn in 02004 dienstencheques en 02009 ecocheques aan toegevoegd). En ook de VS hebben nog steeds een voedselbonnensysteem voor de armen.

Tewerkstelling houdt in dat er gewerkt moet worden voor een inkomen, alleen bepaalt de overheid in dit geval wat je moet doen. Idealiter heeft het werk nut voor de samenleving. Een mooi voorbeeld is het Civilian Conservation Corps, een werkverschaffingsproject dat tijdens de depressie door Roosevelt in het leven werd geroepen om de Dust Bowl te bestrijden door bomen te planten en de natuur te restaureren. Maar minder nobele vormen zijn natuurlijk ook denkbaar en beginnen dan al snel te lijken op dwangarbeid.

Een andere optie is de negatieve inkomstenbelasting. In de jaren veertig bedacht door politicus en activist Juliet Rhys-Williams en in de jaren zestig gepopulariseerd door Milton Friedman. Het is een vorm van basisinkomen, alleen dan direct geïntegreerd in een belastingstelstel. Je stelt bijvoorbeeld een soort belastingvrije voet in op een inkomensgrens van 2000,- per maand. Daarboven is de belasting positief, dus moet je betalen, daaronder negatief, en ontvang je dus geld. Stel je gaat uit van een vlaktaks van 50% over het verschil met deze inkomensgrens. Als je geen inkomen hebt wordt de negatieve belasting over het verschil tussen nul en tweeduizend berekend, dus 50% over -2000,-, wat betekent dat je 1000,- krijgt. Een negatieve inkomstenbelasting elimineert het probleem van de armoedeval (of welfare trap) dat het huidige belasting- en toeslagenstelsel creëert.

Met de robotisering van werk verandert de relatie tussen arbeid en kapitaal. Robots zijn immers kapitaalgoederen en geen werknemers. Als geautomatiseerd kapitaal steeds meer economische waarde vertegenwoordigt (en arbeid steeds minder), dan kunnen we kapitaal ook zwaarder gaan belasten. Sam Altman, CEO van OpenAI en voormalig voorzitter van Y Combinator heeft in Moore’s Law for Everything dit scenario verder uitgewerkt: ‘We could do something called the American Equity Fund. The American Equity Fund would be capitalized by taxing companies above a certain valuation 2.5% of their market value each year, payable in shares transferred to the fund, and by taxing 2.5% of the value of all privately-held land, payable in dollars.’

Een andere optie of aanvulling kan gevonden worden in een staatsbeleggingsfonds. Hier wordt het geld dat wordt verdiend met de verkoop van gemeenschappelijke bronnen weer teruggegeven aan de gemeenschap. Een voorbeeld is het Alaska Dividend Fund dat delen van de olie-inkomsten uitkeert aan permanente bewoners van Alaska, of The Government Pension Fund of Norway dat actief aan het investeren is in groene infrastructuur, om zo de verduurzaming van Noorwegen te versnellen.

Een andere knop om aan te draaien is de belasting op consumptie, oftewel de btw. De btw is na de inkomstenbelasting de belangrijkste belasting voor de overheid, met een opbrengst in 02018 van bijna 53 miljard euro. Als machines alles maken en arbeid geen kostenpost meer is, wordt alles in potentie veel goedkoper. We zouden dan de prijzen ook ongeveer hetzelfde kunnen houden en de btw verhogen, met name die op luxegoederen. Maar dan moeten de producenten van digitale producten en diensten überhaupt maar eens btw gaan betalen, aangezien ze nu de dans vaak ontspringen. De Europese Commissie werkt dan ook aan een wet om digitale diensten of goederen te belasten in het land waar ze worden geconsumeerd, in plaats van waar het hoofdkantoor staat, waardoor ze nu vaak geen of bijna geen btw en winstbelasting betalen.

Belast inkomen uit kapitaal zwaarder dan inkomen uit arbeid. Oftewel, zorg voor een serieuze progressieve vermogensbelasting. Thomas Piketty heeft in zijn boek Kapitaal in de 21e eeuw met diepgravend historisch onderzoek kunnen aantonen dat de inkomsten uit kapitaal historisch gezien vrijwel altijd hoger zijn dan de economische groei. Dit betekent dat mensen met kapitaal meer profiteren van de economie. Geld maakt immers geld.

Als we de mens beschouwen als een rationeel en egoïstisch wezen, dan zal hij streven om zo optimaal mogelijk gebruik te maken van de economie. Met zomin mogelijk inspanning en zo veel mogelijk beloning. 

Als de Homo Economicus zonder tegenprestatie zoiets als een basisinkomen zou krijgen, dan zou hij kijken hoe hij daarmee zo optimaal mogelijk zijn vrije tijd kan invullen. De Homo Economicus is echter niet ongevoelig voor sociale status, want hoe maak je nog indruk op de ander als iedereen hetzelfde inkomen heeft? Als je als overtuigd materialist wil communiceren dat je meer geld hebt dan de buurman, zal je toch weer aan het werk moeten.

Stel je bent als Homo Economicus niet zo gevoelig voor materiële welvaart en je bent content met je basisinkomen, dan zal je misschien proberen je vrijetijdservaringen te maximaliseren. Om de verveling te bestrijden zal er een continue zoektocht naar spanning en sensatie ontstaan. Wat onschuldig begint ontaardt uiteindelijk in extreme sports, geweld en vandalisme. Alles om aan de saaie niksigheid te ontsnappen.

Als we de mens beschouwen als een wezen dat zoekt naar betekenis en zingeving, dan zal een basisinkomen hem de vrijheid geven om ander soort relatie met zichzelf, anderen en z’n natuurlijke omgeving aan te gaan dan zoals ze nu gedefinieerd worden door de moderne economie.

Zonder de druk om economisch productief te zijn krijgt de mens weer ruimte om spelenderwijs nieuwe relaties, gemeenschappen en cultuur te ontwikkelen. De Homo Romanticus geeft daarmee ruimte aan z’n neef de Homo Ludens, de spelende mens. De wereld als een groot theater waarin we de realiteit continu opnieuw uitvinden.  

Als werk niet meer door de lens van productiviteit beschouwd hoeft te worden, dan kunnen we werk omarmen waar intrinsieke waarde in ligt. Werk waar de waarde meer in het werk zelf ligt dan in het inkomen dat ermee verdiend kan worden. Daarnaast zou een basisinkomen een soort level playing field creëren voor bepaalde producten en diensten zodat die zowel door mensen als robots gemaakt kunnen worden. Als het even duur is, laat je een tafel dan door een ambachtsman maken of heb je er liever een van Ikea? Wat is betekenisvoller?

OK, dat was het, welkom terug in het heden!

We hopen dat jullie wat wijzer zijn geworden van deze scenarioreis, en we horen graag of er stappen zijn die missen, of we opties over het hoofd hebben gezien en of er routes zijn die nog verkend moeten worden. Als altijd horen we graag jullie gedachtes en ideeën.

Speciaal dank aan Paul van den Bergh die ons hielp deze grafische reis goed in het wispelturige emailmedium te krijgen. We broeden overigens nog op het idee om hier ook een gave posterversie van te maken die je op kantoor naast de watercooler kan hangen. Goed idee? Laat het ons weten.

Fijn weekend en veel groeten,

Christiaan Fruneaux & Edwin Gardner