Dit is #7 in de Build-in-Publicreeks over hoe Christiaan en Edwin (Studio Monnik) aan De Chrononauten bouwen: een nieuwsbrief en communityplatform voor langetermijndenken.
Beste allemaal,
Nog 16 dagen totdat we helemaal officieel onder de Chrononauten-vlag gaan varen, en we de nieuwbrief vanuit ons eigen platform gaan versturen. Best wel spannend. Naar aanleiding van de vorige nieuwbrief kregen we weer wat leuke tips doorgestuurd, zie onderaan deze e-mail onder het kopje ‘community’.
In deze editie het derde en afsluitende deel over ons denkraam, het World Tree Model (WTM). Een flinke kluif met een hoge ideeëndichtheid, we zijn benieuwd wat jullie ervan vinden. Overigens betekent dit niet dat we het hier nu nooit meer over zullen hebben, integendeel. De ideeën, patronen en het denkkader uit ons WTM zullen regelmatig terugkomen, verder uitgediept en doorontwikkeld worden. Wij zien alles wat we jullie voorleggen als klei om mee te kneden, niet als dogma’s om aan vast te klampen.
Vorige week hebben we besproken hoe de introductie van een nieuw idee, of de uitvinding van een nieuwe technologie, eerst leidt tot maatschappelijke disruptie en vervolgens tot maatschappelijke emancipatie.
Ons historisch referentiekader voor deze dynamiek is de Vroegmoderne en Moderne Tijd. Twee historische tijdperken die gezamenlijk een periode in beslag nemen van ongeveer 1450 tot 1950. In ons denkraam voegen wij deze twee tijdperken samen tot één tijdperk, dat we de Moderniteit noemen. Handig, omdat we zo niet elke keer twee regels kwijt zijn met een naam, maar het is ook historisch passend. Ze zijn beide namelijk gebouwd op één en dezelfde informatietechnologie – de boekdrukkunst. Je zou dus kunnen stellen dat het één en hetzelfde tijdperk is.
Op zich heeft het afbakenen van historische tijdperken iets triviaals, of iets lomps. Culturele mores of technologische kennis verschijnt of verdwijnt immers niet zomaar. Je leeft niet van de ene op de andere dag in een compleet andere wereld. Daar gaan decennia, zo niet eeuwen overheen. Men doet het vooral omdat het ons in staat stelt grote maatschappelijke transities te benoemen en te duiden. En dat is precies wat we hier vandaag proberen te doen.
Want, om duurzaamheidsprofessor Jan Rotmans er maar weer bij te halen, we leven niet in een tijdperk van verandering maar in een verandering van tijdperk. Volgens ons is het tijdperk dat we achter ons laten dus de Moderniteit. De contouren van dit nieuwe tijdperk worden steeds sneller zichtbaar om ons heen, maar het tijdperk heeft echter nog geen naam. Vandaag stellen we vier namen voor, opdat we ’m beter kunnen duiden.
Vier namen voor de komende tijd
Vlak na de Tweede Wereldoorlog begonnen de fundamenten te verschuiven. De koloniale wereld werd onafhankelijk. Voor het eerst in eeuwen daalde het mondiale vruchtbaarheidscijfer. Er werd een nieuwe informatietechnologie geïntroduceerd: de computer. En in de Westerse wereld kwam een nieuwe generatie op; een protestgeneratie die, gewend als ze waren aan een bepaalde mate van materiële overvloed, op zoek ging naar meer immateriële vormen van betekenisgeving.
Deze verschuivingen kondigden een begin van een nieuw historisch tijdperk aan. Een nog naamloos tijdperk (postmoderniteit vinden wij geen naam) dat wordt gekenmerkt door een viertal grote verschuivingen, die op hun beurt weer talloze kleinere verschuivingen in werking zetten. Bij deze stellen we dus vier namen voor het nog naamloze tijdperk voor, die wat ons betreft inzicht geven in deze verschuivingen:
- De Volwassen Tijd: Deze naam benoemt de transitie van een samenleving die is gebaseerd op extensieve groei, naar een samenleving die is gebaseerd op intensieve groei.
- De Turing Tijd: Deze naam benoemt de transitie van de boekdrukkunst als dominante informatietechnologie, naar digitalisering als dominante informatietechnologie.
- De Romantische Tijd: Deze naam benoemt de transitie van de Homo Economicus als dominant mens- en wereldbeeld, naar de Homo Romanticus als dominant mens- en wereldbeeld.
- De Gewortelde Tijd: Deze naam benoemt de transitie van continue verandering naar geworteldheid.
Onderstaande beschrijvingen zijn uiteraard verre van volledig. Het zijn schetsen. Aan elke verschuiving kleven ook een heleboel problematische aspecten. De verschuivingen reflecteren dan ook geen idealen, het zijn slechts grote overkoepelende trends die wij zien als we om ons heen kijken.
De Volwassen Tijd
Van extensieve groei naar intensieve groei
In zijn boek Delirious New York (1978) beschrijft Rem Koolhaas het eiland Manhattan als een soort kunstmatig interieur, een versteende fantasie. ‘Manhattan as the product of an unformulated theory, Manhattanism, whose program – to exist in a world totally fabricated by man, i.e., to live inside fantasy – was so ambitious that to be realized, it could never be openly stated.’
Deze beschrijving gaat niet alleen meer op voor Manhattan. Als hedendaagse mensen worden we omringd door kunstmatigheid. Alles om ons heen is door mensen bedacht, vormgegeven, gemaakt, vervoerd, gekocht of geclaimd. Alles in onze omgeving heeft sociale associaties en connotaties. Niets staat er zomaar, zonder bedoeling, claim of eigenaarschap. Weinig is meer natuurlijk en van zichzelf. Behalve misschien de sterren, voor zover die nog niet versluierd zijn door onze aandrang om alles om ons heen te verlichten. Deze mensgemaakte wereld heeft een naam: Antropoceen. We leven in een tijd waarin zelfs het aardse klimaat en haar unieke biosfeer worden beïnvloed door ons handelen.
Deze alomvattende kunstmatigheid waar we ons in bevinden, is een direct gevolg van het meest tastbare en zichtbare aspect van de Moderniteit: groei. Vanaf 1450 tot ongeveer 1950 was exponentiële groei de dominante modus operandi van de samenleving. Steeds meer mensen, met steeds meer spullen, in steeds grotere steden, met steeds meer theoretische en toegepaste kennis. In de kern was de Moderniteit een groeisamenleving. Deze focus op groei is in veel opzichten nog steeds overal om ons heen.
Deze groei is uiteraard niet houdbaar. In ieder geval niet op de extensieve, uitdijende manier waarop dat nu gebeurt. We zijn de planetaire biosfeer ontgroeit en als die ineenstort is het einde oefening voor onze manier van leven. We moeten toe naar een andere manier van groei. Van extensieve groei, naar intensieve groei. Geen ruimtelijke groei maar energetische groei. Niet steeds meer van alles, wel steeds minder van alles, maar met hogere kwaliteit. We moeten niet meer uitdijen, maar indikken. We moeten toe naar een systeem van waardecreatie dat geen negatieve impact heeft op de natuurlijke omgeving.
Dat is makkelijker gezegd dan gedaan, vooral in de nauwe tijdsspanne die we voor deze transitie hebben. Maar als we het voor elkaar krijgen, dan zal de groeisamenleving overgaan in een volgroeide samenleving, een volwassen samenleving. Een samenleving waarin groei niet continue verbreding betekent, maar continue verdieping. Deze verschuiving – van extensieve groei naar intensieve groei – zal onderdeel zijn van ieder aantrekkelijk toekomstscenario.
De overgang naar intensieve groei heeft drie componenten:
- De Circulaire Economie – Meer uit Minder
- De Betekeniseconomie – Minder is Meer
- De Regeneratieve Economie – Meer is Meer
♻️ De Circulaire Economie (Meer uit Minder): Ten eerste moet de manier van produceren en consumeren worden losgekoppeld van de planetaire ecosystemen. Dit betekent circulair produceren, met gesloten waardeketens. Waar producten óf biologisch afbreekbaar zijn óf de grondstof worden voor een nieuwe generatie producten. Het is een wereld zonder afval en zonder grondstoffenextractie. Waar we geen producten meer bezitten, maar er slechts toegang toe hebben. À la, niet iedereen meer een eigen auto voor de deur, maar iedereen een abonnent op zelfrijdend transport. Wat 90 procent minder auto’s op de weg betekent, maar tegelijkertijd meer mensen toegang geeft tot passend vervoer. Deze circulaire economie staat nog in de kinderschoenen. Om ’m te realiseren moeten we nog veel uitvinden.
🏕️ De Belevingseconomie (Minder is Meer): Ten tweede moeten we waarde gaan creëren die niet-materieel van aard is, zoals verhalen en belevingen. Producten en diensten, vaak gratis, zonder ecologische impact. We moeten toe naar een overvloedmentaliteit, waar het hebben van bezit niet automatisch sociale status geeft. Dit klinkt utopisch. Maar in een wereld waar bezit wordt vervangen door toegang (huren/delen), is een verschuiving in sociale status van ‘eigendom’ naar ‘eigenheid’ geen gekke gedachte. Als we iedereen economische veiligheid bieden is de volgende grote uitdaging emotionele veiligheid. Eigenlijk is deze verschuiving al 60 jaar langzaam gaande, met horten en stoten, sinds de opkomst van de protestgeneratie in de jaren zestig van de twintigste eeuw. Dat waren jongeren die een zekere mate van overvloed genoten en gingen nadenken over wat ze wilden van het leven en voor de wereld.
🌱 De Regeneratieve Economie (Meer is Meer): Vervolgens moeten we zo gaan produceren en consumeren dat dit het sociale en ecologische weefsel in de wereld versterkt in plaats van afbreekt. Dit is de helende economie – waarbij de economie zich weer verbindt met de natuur, maar nu op een positieve manier. Zodat de natuur heelt en weer aangroeit. Dit klinkt onmogelijk, maar het is precies wat nu op veel plaatsen ontwikkeld wordt. Er wordt gewerkt aan een maakindustrie die werkt met de ontelbare mogelijkheden die het leven ons te bieden heeft. Bedrijven die microben manipuleren in kweekreactoren om de juiste materialen te produceren. Wat als we plastics of materialen zo hard als staal kunnen kweken zoals we schimmels kweken? Wat als de huizen waarin we wonen niet meer gebouwd maar ‘gegroeid’ worden? Wat als ze hierbij CO2 uit de lucht halen, die naderhand kan worden gecomposteerd? Wat als we niet tegen de natuur werken, maar met de natuur? Dan is het win-win.
Bovenstaande componenten waarop economische groei kan verschuiven van extensief naar intensief klinken wellicht vergezocht, maar tegelijkertijd zijn ze al decennia in opbouw. Wat we laten zien in de Turing Tijd en in de Romantische Tijd is dat de twee belangrijkste elementen – technologie en cultuur – al aanwezig zijn om voor de overgang naar intensieve groei te zorgen. De juiste vraag is: zal het op tijd zijn voordat allerlei klimatologische keerpunten in werking treden?
De Turing Tijd
Van boekdrukkunst naar universele machine
In 1936 publiceerde Alan Turing, de beroemde Engelse wiskundige die later de Enigmacode van de nazi’s kraakte, een paper waarin hij bewees dat een digitale computer alles kan berekenen wat mogelijk te berekenen is. Hij noemde het een Universele Machine. Een machine die iedere andere machine kon simuleren, en dus vervangen. Volgens Turing kon zelfs het menselijke brein, mits de werking hiervan logisch verklaarbaar was en dus berekenbaar, worden vervangen door een computer. Negen jaar na zijn paper verscheen de eerste digitale computer. Het was het begin van de hedendaagse informatierevolutie.
De vorige informatierevolutie begon 500 jaar eerder, rond 1450, toen Johannes Gutenberg de boekdrukkunst introduceerde. Het was deze uitvinding die de Moderniteit, de groeisamenleving, mogelijk maakte. Door de boekdrukkunst konden denkers, uitvinders en ontdekkingsreizigers hun bevindingen verspreiden. Waarna anderen hier weer op konden voortbouwen. Hierdoor ontstond een grotere dichtheid en snellere circulatie van kennis binnen de samenleving. Het maakte nieuwe organisatievormen mogelijk (bureaucratie), nieuwe manieren van productie (massaproductie), nieuwe publieke ruimten (periodieken), nieuwe methoden van waarheidsvinding (wetenschap en journalistiek), alsook de formulering van nieuwe mens- en wereldbeelden (Homo Economicus).
Informatietechnologie bepaalt de mate van complexiteit die een samenleving aankan. Het is, in veel opzichten, het fundament waarop de rest van de maatschappij is gebouwd. Door de uitvinding van Gutenberg was er steeds meer kennis voorhanden. Hiermee konden we steeds meer spullen maken, steeds meer monden voeden, en steeds grotere organisaties besturen. De boekdrukkunst maakte voorgoed een einde aan de traditionele Middeleeuwen en legde de basis voor de altijd veranderlijke groeisamenleving. Eigenlijk zouden we de Moderniteit ook de Gutenberg Tijd kunnen noemen.
Nu bevinden we ons opnieuw midden in een informatierevolutie – de Digitale Revolutie. De informatiedichtheid in de samenleving is opnieuw aan het uitbreiden. En opnieuw leidt dit tot nieuwe organisatievormen (platform), nieuwe manieren van productie (massamaatwerk), nieuwe publieke ruimten (World Wide Web), nieuwe methoden van waarheidsvinding (bronverificatie) en nieuwe mensbeelden (Homo Romanticus). Maar gaat het ook leiden tot andere manieren van groei? Zoals de boekdrukkunst leidde tot extensieve groei, kan de computer leiden tot intensieve groei?
Om te snappen waarom ook de computer kan leiden tot andere manieren van groei moeten we even terug naar Turings definitie van de computer; de Universele Machine. De Universele Machine is namelijk meer dan alleen een communicatiemiddel, zoals boekdrukkunst dat is. Het is een machine die, in theorie, alles kan vertalen naar informatie. Alles wat bestaat kan gesimuleerd worden in de Universele Machine – mits het berekenbaar is. Deze eigenschap heeft verstrekkende gevolgen. Gevolgen die zichtbaar worden als we de Universele Machine vergelijken met de drukpers.
De drukpers is een machtige machine. In tegenstelling tot het gesproken woord kan het gedrukte woord namelijk veel mensen tegelijkertijd overtuigen, motiveren en aan het werk zetten. Dit was indertijd een revolutionaire eigenschap. Het gecodeerde woord gaat echter nog een stapje verder. Het heeft namelijk helemaal geen mensen meer nodig om werk te kunnen verzetten. De Universele Machine kan de vereiste arbeid, in theorie, helemaal zelf doen. Zo is de Universele Machine ook een assemblagerobot, een zelfrijdende auto of een zelfsnijdende chirurgiekamer. Het kan iedere machine zijn, of zelfs een hele fabriek, of zelfs een hele mondiale waardeketen. De mogelijkheden zijn, letterlijk, eindeloos. Alsook eindeloos ingewikkeld.
Dit heeft een aantal gevolgen voor groei:
📱 De Universele Machine zorgt uit zichzelf voor een mate van ontkoppeling. Bedenk hoe je huis vroeger vol stond met apparaten – televisie, stereotoren, cd’s en cassettebandjes, geluidsboxen, agenda’s, een 32-delige encyclopedie, rolodex, fotocamera, videocamera, typemachines, etc. Allemaal apparaten en objecten die al zijn vervangen door die ene Universele Machine. Dezelfde functies maar met minder grondstoffenverbruik. Uiteraard staat tegenover een dalend grondstoffenverbruik wel een stijgend energieverbruik.
♻️ De Universele Machine maakt ook een brede ontkoppeling mogelijk. Het verschil tussen lineaire productie en circulaire productie is namelijk informatiedichtheid. In een circulaire economie moet je van elk product, elk halffabricaat, elk materiaal en wellicht zelfs elke molecuul bijhouden waar deze zich bevindt. Dit is te ingewikkeld om door mensen te worden gemanaged. Digitalisering maakt dit in theorie mogelijk.
🤖 Als digitale platformen alles en iedereen aan elkaar verbinden, willen we dan onderdrukt worden, zoals de bezorgers van Deliveroo of de chauffeurs van Uber, of gaan we dan platformen bouwen voor coöperatief en creatief ondernemerschap? Als robots ons werk overnemen, willen we dan werkeloos zijn of vrijgesteld? Kiezen we voor kunstmatige schaarste of voor overvloed? Als we voor overvloed kiezen, kiezen we ook voor een cultuur waarin economische veiligheid is bestendigd en we ons eindelijk kunnen gaan richten op emotionele veiligheid.
🧬 Digitalisering maakt ook dieper inzicht mogelijk in de bouwstenen van het leven. Kunstmatige intelligentie geeft ons een werkbaar instrument om met DNA te werken. DNA bestaat namelijk uit complexe patronen, en patroonherkenning is iets wat een Universele Machine nu al beter kan dan de mens. De Universele Machine stelt ons dus in staat om een complexe regeneratieve economie op te bouwen. Waar we grondstoffen niet delven, maar kweken. Waar we samen met de natuur nieuwe biologisch afbreekbare materialen ontwikkelen.
De overgang van extensieve groei naar intensieve groei kan dus worden ondersteund door de overgang van de boekdrukkunst naar de Universele Machine. Mits we de juiste politieke keuzes maken en digitale disruptie kunnen omzetten in digitale emancipatie.
De Romantische Tijd
Van Homo Economicus naar Homo Romanticus
Het woord moderniteit wordt toegeschreven aan Charles Baudelaire, de Franse dichter en kunstcriticus. Met moderniteit verwees hij naar de vluchtige en ijle menselijke ervaring van het veranderlijke leven in het Parijs van de negentiende eeuw. Volgens Baudelaire werd de industriële wereld gedefinieerd door constante verandering. Het was, volgens hem, de taak van de kunst om de ervaring van deze ongegronde wereld vast te leggen. Baudelaire beschreef met het woord moderniteit een wereld die wordt gedefinieerd door groei.
Continue groei betekent continue verandering, en als de wereld om je heen continu verandert is het moeilijk om vaste grond onder je voeten te voelen. Deze ervaring van ongegrondheid wordt versterkt doordat de groei mogelijk is gemaakt door een opkomend rationeel wereldbeeld. Verlichte wetenschappers en ingenieurs gaven misschien wel inzicht in hoe de wereld werkte, maar ze gaven geen antwoord op de vraag waaróm de wereld werkte zoals hij werkte. Veel mensen voelden zich emotioneel en spiritueel ontheemd.
Deze gevoelens en ervaringen kwamen vooral tot uiting in de Romantiek, een cultuurstroming in de negentiende eeuw. In tegenstelling tot de Verlichting, waarin een objectief mens- en wereldbeeld werd nagestreefd, nam men in de Romantiek de subjectieve ervaring als uitgangspunt. Je zou kunnen zeggen dat het een onderliggende wens was om de gefragmenteerde wereld weer te helen, één te maken. In de Romantiek zocht men naar eenwording met zichzelf, met de gemeenschap en met de natuurlijke omgeving. Men zocht geworteldheid in een vloeibare wereld.
Deze zoektocht bleef lang een belangrijke onderstroom in de Westerse samenleving en had veel invloed op onderwijs, politiek en kunst. Maar het kon niet tornen aan de dominante rationele mores van de wereld. Het was pas na de Tweede Wereldoorlog dat deze onderstroom in de populaire cultuur aan de oppervlakte kwam. Na de Tweede Wereldoorlog groeide een nieuwe generatie op in een zekere mate van overvloed. Ze hadden, voor eventjes, tijd en geld om zich te richten op immateriële vragen. Ze zochten naar een sterkere relatie tussen het individu en zijn of haar omgeving. Dit was de protestgeneratie. Peace, love and back to the land.
Met de protestgeneratie kwam ook een nieuw mensbeeld op: de Homo Romanticus – de betekeniszoekende mens. De Homo Romanticus bepaalt een groot deel van ons denken en doen. Aan de andere kant is de Homo Romanticus in ons nog steeds ondergeschikt aan de Homo Economicus, die de mens als een rationeel handelend wezen neerzet. Dat is ook niet gek, want de Homo Economicus zoekt naar economische veiligheid. Pas als mensen zich economisch veilig voelen kunnen ze zich richten op emotionele veiligheid – de intrinsieke uitdaging van de Homo Romanticus.
Wij onderscheiden drie dominante mensbeelden die corresponderen met drie opeenvolgende historische tijdperken: Middeleeuwen, Moderniteit en wat je de aankomende Romantische Tijd zou kunnen noemen.
- 💪 Homo Nobiles: De Homo Nobiles zoekt naar fysieke veiligheid. Fysieke eigenschappen geven daarom sociale status. Hij legt vertrouwen in het gesproken woord.
- 💰 Homo Economicus: De Homo Economicus zoekt economische veiligheid. Economische eigendommen geven sociale status. Hij legt vertrouwen in het gedrukte woord.
- ❤️ Homo Romanticus: De Homo Romanticus zoekt emotionele veiligheid. Emotionele eigenheid geeft sociale status. Hij legt vertrouwen in het gecodeerde woord.
Ondanks de Trumpiaanse jaren tachtig met zijn ‘Greed is Good’ en de opkomst van hiphop, waarin een gemarginaliseerde gemeenschap uit de VS uiting geeft aan hun fysieke en economische onzekerheden, wordt de wereld steeds romantischer. Ook nu. Zelfhulpboeken zijn niet aan te slepen. Zelfs het populisme van de laatste decennia kun je beschouwen als een diepgevoelde roep naar behoren, naar thuiskomen. Voortkomend uit een gevoel van verlorenheid in een snel veranderende, mondiale en over-gerationaliseerde wereld.
De Homo Romanticus is een langzame cultuurverschuiving die zich al 200 jaar opbouwt. Om de Homo Romanticus het dominante mensbeeld te maken, moeten we als samenleving economische veiligheid garanderen, net zoals de samenleving ooit fysieke veiligheid garandeerde volgens de wet. Als we mensen economische veiligheid bieden, met bijvoorbeeld een basisinkomen of een negatieve inkomstenbelasting, dan zullen de criteria voor sociale status opschuiven van ‘ik heb’ naar ‘ik ben’ (of ‘wij zijn’). Als de wereld opschuift van een schaarste-mentaliteit naar een overvloed-mentaliteit zal bezit minder relevant worden voor sociale status. Dan maak je indruk door je unieke levensloop en je verhaal. Wat weer zal leiden tot consuminderen en een verschuiving naar meer immateriële waardecreatie.
De Gewortelde Tijd
De verschuiving van veranderlijkheid naar geworteldheid
Deze laatste zienswijze is eigenlijk geen verschuiving, maar een uitkomst. Als de Moderniteit volgens Baudelaire werd gedefinieerd door groei, veranderlijkheid en ongegrondheid dan wordt de realisatie van de Volwassen Tijd, de Turing Tijd en de Romantische Tijd gedefinieerd door geworteldheid. Wij hebben veel ideeën over en scenario’s voor hoe deze geworteldheid kan uitpakken in onze alledaagse ervaring van de wereld, maar die houden jullie van ons tegoed voor een volgende keer.
We horen graag wat jullie er van denken!
Fijn weekend, veel groeten en tot snel.
Christiaan Fruneaux & Edwin Gardner
Nieuws uit de Chrononauten Community
Rosalie Bak tipte ons over de uit Japan afkomstige Future Design methodiek. Een manier om toekomstige generaties in ontwerpen, beleid en planvorming een stem te geven. De Jan van Eyck Academie experimenteerde hier begin dit jaar mee tijdens Urgency Intensive: Intergovernmental Panel on Art and Climate Change.
Ok, mooi zo’n langetermijndenkraam waardoor je de toekomst in kaart krijgt, maar dan ben je er nog niet. Jaap van Till raadde ons aan naar Org Physics van Niels Pflaeging te kijken. Een theorie over hoe organisatiestructuren waarde creëeren.
Help ons! — We willen de komende tijd zoveel mogelijk mensen verleiden om lid te worden van de Chrononauten. We moeten ze natuurlijk gaan aanspreken daar waar ze zijn. Daarom zijn we nu te vinden op Twitter, Instagram en Linkedin. Volg ons! Dat helpt De Chrononatuen om nieuw publiek aan te boren. Bovendien biedt het de mogelijkheid in contact te blijven tussen de nieuwbrieven door.
Wil je ook iets delen met de community?
Laat het ons weten door te reageren op deze mail.
