‌

Vandaag wijden we wat gedachten aan de opkomst van de Homo Romanticus: het culturele archetype dat niets liever wil dan samenvallen met zichzelf, zijn gemeenschap en zijn natuurlijke omgeving. Hij of zij zoekt boven alles naar emotionele veiligheid. Wat, idealiter, wordt gevonden in eigen en oorspronkelijke relatie met de wereld, en met zichzelf.

De opkomst van de Homo Romanticus heeft goede kanten, maar lijkt ook gelinkt aan het steeds subjectievere karakter van ons publieke domein.

De Homo Romanticus wil soms namelijk niets liever dan de starre objectieve werkelijkheid ombuigen en die om zich heen wikkelen als een zacht, warm dekentje. Soms is een alternatief feitje immers fijner dan een emotioneel uitdagend feitje. Deze week dus wat gedachten over de cognitieve dissonantie van de Homo Romanticus. 

En, ter herinnering:

Aanstaande maandag, 3 oktober, om 20u begint onze fellowship bij Pakhuis de Zwijger. Tijdens een lezing verkennen we het verleden en de toekomst van ons publieke vertrouwen. Daarna gaan we in gesprek met Indira van ’t Klooster. Je kan ons live sluwe vragen stellen of je kan dat online doen, via deze link. (Je moet wel eerst een account aanmaken, maar daarna ligt het Pakhuis aan je voeten – die vervolgens lekker warm op de bank kunnen rusten terwijl het buiten herfstig waait en regent 🍁🍂)

Daarnaast heeft het Pakhuis de Zwijger ook een leuke podcast met ons opgenomen waarin we praten over het Lange Nu, hoe toekomstdenken werkt en hoe vertrouwen de afgelopen 1000 jaar veranderde, en waarom we nu nieuwe Architectures of Trust nodig hebben. De podcast is op Apple, Spotify, Soundcloud en andere podcast-platforms te beluisteren 🎧.

Notitie:

De Opkomst van de Homo Romanticus

🌸

Vorige week bespraken we A Culture of Fact. In dit boek beschrijft historica Barbara J. Shapiro hoe de Engelse cultuur in de Vroegmoderne Tijd steeds objectiever werd. Via de juryrechtspraak leerden gewone lieden denken in feitelijkheden, bewijzen, alibi’s, getuigenissen en motieven. Het subjectieve leerde men te wantrouwen.

Zoals we al eerder beschreven in het essay Building Trust in the Electric Age werd dit streven naar objectiviteit geborgd door ‘de professional’. Dit ging gepaard met een werkethos dat kenniswerkers aanmoedigde om hun subjectiviteit thuis te laten en alleen te doen wat de baan van hen vroeg, ongeacht eigenbelang of wat ze er zelf van vonden. De ideale professional was slechts een radertje in de machine.

In haar boek beschrijft Shapiro bijvoorbeeld hoe de schrijvers van nieuwsberichten en reisboeken in de 17^de eeuw aan hoge standaarden werden gehouden door hun lezers. Als ze te partijdig waren of als ze gebeurtenissen beschreven die ze uit tweede hand hadden vernomen, werden ze pardoes beschuldigd van het schrijven van fictie.

Deze objectivering van de werkelijkheid was nauw verweven met de snelle opkomst van drukkers, uitgevers en auteurs na de uitvinding van de boekdrukkunst in het midden van de 15^de eeuw. Het urbaniserende Europa kreeg zo een nieuwe blik op de wereld. En de objectieve professional voorzag deze blik van een architectuur van vertrouwen.

Met de overgang van het gedrukte woord naar het geactiveerde woord moeten we op zoek naar een nieuwe architectuur van vertrouwen. Want het vertrouwen in professionaliteit en de instituties die op dit werkethos zijn gebaseerd zijn tanende. Ze zijn niet opgewassen tegen de stortvloed aan informatie die het internet continu over ons uitgooit.

We moeten bouwen aan een robuust digitaal systeem dat enerzijds onze publieke waarden borgt en anderzijds het niveau van objectiviteit opkrikt en versterkt binnen het publieke domein. 

Maar dit is slechts een deel van de oplossing, want het is meer dan alleen een technisch probleem. Een andere oorzaak van het afgenomen vertrouwen is de opkomst van de Homo Romanticus.

De Homo Romanticus is een cultureel archetype dat in het midden van de 18^de eeuw kwam bovendrijven in het Europese bewustzijn. Hij staat in ons denken naast de Homo Nobilis en Homo Economicus.

(Zie onze analyse van Poetin en van Poetins Rusland voor een uiteenzetting van deze drie archetypes. Poetin is een typische Homo Nobilis.)

Wij hebben de Homo Romanticus vernoemd naar de Romantiek, een stroming in de Westerse Moderniteit die zich vooral aan het einde van de 18^de eeuw en in de 19^de eeuw deed gelden in de kunsten en in het intellectuele leven. Tijdens de Romantiek was de subjectieve ervaring het uitgangspunt. Introspectie, oorspronkelijkheid, intuïtie, emotie, spontaniteit en verbeelding stonden centraal. De Romantiek was dan ook een tegenreactie op de rationalisering, industrialisering en objectivering van de Moderne Westerse samenleving.

Het woord romantiek is ontleend aan Middeleeuwse romances; epische en lyrische gedichten over imperfecte lieden die volmaaktheid najaagden.

De Homo Romanticus stond lange tijd in de schaduw van de objectieve Homo Economicus, het dominante archetype van de Westerse Moderniteit. De Homo Romanticus liet zich weliswaar gelden in de wereld van intellectuelen, wetenschappers, kunstenaars en vrijheidsstrijders, maar de rest van de bevolking had wel iets beters te doen dan zich zorgen te maken over hun emotionele veiligheid.

Na de Tweede Wereldoorlog kwam hier verandering in. De Homo Romanticus kwam aan de oppervlakte van de populaire verbeelding. Door de toenemende welvaart, de leerplicht en de opkomst van elektronische media hadden jongeren opeens de tijd en de ruimte om zich bezig te houden met de zin van het leven en afgeleide morele vraagstukken. Dit leidde tot o.a. de burgerrechtenbeweging en de vele jeugdsubculturen van de jaren ’60.

Naarmate steeds meer mensen konden genieten van een middenklasse levensstijl, groeide de vraag naar zelfhulpproducten, paranormale dienstverlening en een velerlei aan Oosterse filosofieën, religies, geneeswijzen en vechtkunsten. De opkomende Homo Romanticus zoekt namelijk naar een soort emotioneel houvast. Naar een reddingsboei in de groeiende complexiteit. Naar menselijkheid in een hoogtechnologische samenleving.

De Homo Romanticus mag vaak en graag afgeven op de zielloze Homo Economicus en de objectivistische professionaliteit waar dit archetype van afhankelijk is. Maar in de zoektocht naar zijn subjectieve ankers vergeet de Homo Romanticus wel eens dat ook zijn welvaart en welbevinden afhangen van objectieve structuren. Schoon water uit de kraan is immers geen natuurverschijnsel.

Het is de uitdaging van de Homo Romanticus om de individuele en subjectieve ervaring te verenigen met de objectieve werkelijkheid die we onderling delen. Een democratische samenleving met een complexe kenniseconomie is nu eenmaal niet verenigbaar met een in zichzelf wegzakkende Homo Romanticus. De Homo Romanticus moet zichzelf trainen in een dualistisch mens- en wereldbeeld.

Projecteerde de Homo Nobilis zijn subjectieve binnenwereld op de objectieve buitenwereld (waardoor de buitenwereld onwerkbaar werd), zo projecteerde de Homo Economicus de objectieve buitenwereld op zijn subjectieve binnenwereld (wat de binnenwereld weer onwerkbaar maakte). Het is aan de Homo Romanticus om deze twee zienswijzen met elkaar te verenigen.

Dat dit voor veel mensen een lastige opgave is, blijkt uit de grote overlap tussen mensen die ontvankelijk zijn voor complottheorieën en mensen die werkzaam zijn in de wellness industrie. Of, met andere woorden: Er zijn veel yogi’s onder Trump-aanhangers en QAnon-adepten.

Na de bestorming van het Amerikaanse Capitool op 6 januari 02021 verschenen er artikelen met titels als ‘QAnon’s Unexpected Roots in New Age Spirituality’ (Washington Post), ‘Does yoga have a conspiracy problem’ (BBC), ‘The wellness world’s conspiracy problem is linked to orientalism’ (VOX) en ‘Meet the police chief turned yoga instructor prodding wealthy suburbanites to civil war’ (Washington Post)

Het BBC-artikel begint bijvoorbeeld met de volgende zinnen:

Throughout her career as a yoga teacher, Seane Corn has been used to hearing students and colleagues rail against mainstream medicine. She even shares some of their concerns.

But when the coronavirus pandemic began in 2020, Seane noticed a change.

‘I started to get text messages and emails inviting me to speak on panels or listen to leaders talking about anti-vaccination – but within that, there was this rhetoric about Covid being a hoax,’ she told the BBC.

‘They would then start to send me information about Big Pharma, which then led into information related to Bill Gates, then to sex trafficking,’ says Ms Corn.

Wat begon met een sceptische houding ten opzichte van de Westerse medische wetenschap, en wellicht met een oprechte nieuwsgierigheid naar andere medische tradities, eindigt vaak in een cul-de-sac van onnavolgbare complotgedachten.

Dit is deels verklaarbaar doordat het publieke domein wordt gefragmenteerd door allerlei sociale mediabedrijven wier algoritmes mensen steeds meer spektakel en verontwaardiging voorschotelen. Hierdoor komen ze terecht in filterbubbels die hun cognitieve dissonantie voedt. (Cognitieve dissonantie is de spanning die iemand ervaart als hij wordt geconfronteerd met feiten die niet stroken met zijn eigen overtuigingen.)

Maar naast het niet functionerende publieke domein is er dus ook die verdwaalde en wanhopig zoekende Homo Romanticus. De betekeniszoekende mens heeft een bijna occidentalistische afkeer van de Westerse beschaving. (Occidentalisme is een term die is gemunt door de Brits-Nederlandse sinoloog Ian Buruma en de Israëlische filosoof Avishai Margalit. Volgens hen wordt occidentalisme gekenmerkt door een afkeer van de Westerse beschaving. Die is te materialistisch, te lichtzinnig en te individualistisch.)

Nu valt er ontzettend veel aan te merken op de Westerse Moderniteit en zijn er vele voorbeelden van de absolute horror die het heeft voortgebracht. Ook valt er heel veel goeds te zeggen over allerlei briljante niet-Westerse kennistradities. En de verkenning van de eigen subjectiviteit kan absoluut interessant en zingevend zijn.

Maar het kind met het badwater weggooien is nooit een goed idee. (Het kind is in dit geval het objectief en systematisch denken.)

De uitdaging van de samenleving is dus tweeledig:

Enerzijds moet het digitale domein gestut worden met een robuuste digitale architectuur van vertrouwen. Anderzijds moet de samenleving de Homo Romanticus in zichzelf leren dat de erkenning en verkenning van de eigen subjectiviteit de erkenning en verkenning van een gezamenlijke objectiviteit niet hoeven uit te sluiten.

De toekomst van de Homo Romanticus is namelijk of dualistisch, of we riskeren een dreigende ‘terugval’ naar de tijden van de Homo Nobilis.

Verder lezen:

👁️ Laatst deelden we overigens al een link naar deze reportage over het Qbisme, een theorie in de kwantummechanica die expliciet suggereert dat de werkelijkheid zowel objectief als subjectief is.

🧠 We schreven al eerder over bewustzijn (de raadselachtige bron van de subjectieve ervaring) en hoe dat de laatste jaren door de wetenschap wordt erkend als een objectief fenomeen.

Fijn weekend, en misschien tot maandag bij Pakhuis de Zwijger!
Liefs ❤️ Ed & Chris