Daly, Piketty en Tokio memories

Deze week willen we wat gedachten met jullie delen over twee interviews die ons in de afgelopen weken zijn opgevallen en die, denken wij, iets interessants zeggen over de nabije en niet zo nabije toekomst. Tekens aan de wand dus. 🔮

Vervolgens hebben we, voor degenen die nog op vakantie gaan, een leeslijst met speculatieve fictie. Voor wie een goed boek nooit dik genoeg kan zijn. (Plus één kijktip, voor de niet-lezers.) Speculatieve werelden voor pro’s. 📚

Als afsluiter staan we deze week ook even kort stil bij ons eerste project met Studio Monnik. Want het is deze zomer precies tien jaar geleden dat we, al struinend door Tokio, de basis hebben gelegd voor onze huidige toekomstpraktijk. Een kleine Tokio Sonata. 🇯🇵

Tekens aan de Wand

🔍

Postgroei Blues 📉 Een paar weken voordat we ons realiseerden dat we alweer tien jaar aan het toekomstonderzoeken zijn – we begonnen met een fascinatie voor groei- en postgroei-condities (waarover straks meer) – verscheen dit interview met Herman Daly in de New York Times. Daly is een econoom die al meer dan vijftig jaar onderzoek doet naar steady state economics – lees: postgroei-economieën. Zijn werk was één van de eerste dingen die we begonnen te lezen, tien jaar geleden.

Eén van zijn belangrijkste punten is dat macro-economen alleen rekening houden met opbrengsten. Reële kosten, zoals gronduitputting, klimaatverandering, vervuiling en biodiversiteitsverlies, worden zelden meegenomen in de modellen. Het is te ingewikkeld en te ontregelend. Deze kosten worden ook wel externalities genoemd, alsof we niet in de biosfeer leven, maar daarbuiten.

Daly’s ideeën zijn extra actueel omdat we ons, hier in Nederland, op belangrijke gebieden opeens in een postgroei-economie bevinden. Zo leidt het stikstofarrest van de Hoge Raad tot krimp van zowel de bouw, de luchtvaartsector als de industriële landbouw. Opeens doen externe kosten ertoe. En dat is niet makkelijk. ‘We hebben het altijd gehad over groei, en daar zijn de regels ook op gemaakt,’ observeert emeritus hoogleraar luchtvaartrecht Pablo Mendes De Leon.

Degrowth of steady state zijn overigens geen termen die wij handig vinden als wij nadenken over de economie van morgen.

Wij duiden de Moderniteit als een expansieve groeisamenleving. De Moderniteit houdt geen rekening met psychologische, sociale en ecologische begrenzingen. Het dijt rücksichtslos uit. Denk aan kolonialisme, aan klimaatverandering, maar ook aan de hedendaagse stresspandemie. Groei volgt eigenlijk altijd de weg van de minste weerstand (op de korte termijn). Low Energy, High Impact.

Hoewel in de toekomst veel sectoren zullen krimpen onder druk van externalities (petrochemie, industriële landbouw en visserij, internationaal transport, etc.) is de toekomstige economie, denken wij, nog steeds een soort groeisamenleving. Alleen is de groei niet expansief, maar intensief. High Energy, Low Impact. Denk hierbij aan regeneratieve landbouw, wat veel meer energie vereist (qua arbeid of robotisering), maar ook herstellend werkt. Maar denk ook aan minder Romantische sectoren, zoals synthetische biologie. Dat vereist veel meer kennis en energie, maar trekt tegelijkertijd CO2 uit de lucht en er is veel minder land voor nodig. Of denk aan de betekeniseconomie, waar een ambachtelijke tafel van duurzaam hout, die veel manuren heeft gekost, toch de hoge prijs waard is omdat hij betekenis genereert voor zowel koper als maker (en generaties meegaat). Het zijn allemaal voorbeelden van High Energy, Low/Negative Impact.

Een andere manier waarop wij naar externalities kijken is door de lens van optimalisatie. Optimalisatie is het nastreven van zo min mogelijk kosten, verspilling en risico’s. (Wat dus op zich niet slecht is.)

Externalities komen, volgens ons, voort uit de huidige economische praktijk om waardeketens te optimaliseren op de korte termijn. Dat wordt efficiëntie genoemd. Als je niet verder kijkt dan het volgende boekjaar, dan heb je uiteraard geen oog voor kosten en risico’s die zich pas over een decennium openbaren. Als we de waardeketens daarentegen optimaliseren op de lange termijn dan zijn er geen externalities meer. Op de lange termijn doen alle kosten en risico’s er namelijk toe, ook de sociale, ecologische en politieke kosten en risico’s, die nu eigenlijk standaard worden veronachtzaamd. Deze vorm van optimalisatie kunnen we veerkracht noemen.

Het veerkrachtig maken van de huidige waardeketens is uiteraard lastig en complex. Je moet dan, wellicht, beginnen bij het ontwerpen van een hele nieuwe logica voor onze boekhoudkundige, aansprakelijkheids- en verzekeringsregels. Vervolgens kom je waarschijnlijk tot de conclusie dat de helft van alle bedrijfstakken op de lange termijn niet meer te optimaliseren is en moet worden opgedoekt.   

Universele Erfenis 💰 Een speculatieve ontwikkeling die we vaak slinks in onze scenario’s verweven maar die we, tot nu toe, nog niet echt gedegen hebben kunnen uitwerken, is de afschaffing of de inperking van het erfrecht. Gek genoeg heeft vooralsnog niemand ons gevraagd om de toekomst van erven eens echt goed te onderzoeken. (We hebben er hier, in één van de eerste chrononauten, wel al eens eerder over geschreven.)

Dat gezegd ligt het afschaffen, inperken of omdenken van het erfrecht in ons denken wel degelijk in het verlengde van de maatschappelijke trends op de lange termijn. Op de middellange termijn is het, denken wij, zelfs een waarschijnlijke ontwikkeling en onderdeel van de bredere transitie van een samenleving gericht op economische veiligheid naar een samenleving waarin de borging van emotionele veiligheid meer centraal staat.

Het verbaasde ons eigenlijk dat erfrecht zo weinig wordt besproken in het debat over een rechtvaardiger en progressiever belastingstelsel. Morrelen aan het erfrecht zit een beetje in het verdomhoekje. Dat merken we zelf ook als we het bespreekbaar proberen te maken. Maar wellicht is dit langzaam aan het veranderen.

In de The Ezra Klein Show van 7 juni sprak Ezra Klein met Thomas Piketty, naar aanleiding van zijn nieuwste boek A Brief History of Equality, dat onlangs uit het Frans is vertaald (de Nederlandse vertaling – Een kleine geschiedenis van de gelijkheid – verschijnt in september). In de podcast verkennen ze Piketty’s idee voor een universal minimum inheritance. Zijn idee hierover is, als we het goed begrijpen, als volgt:

Je moet niet kijken naar inkomensongelijkheid maar naar vermogensongelijkheid. Je vermogen is veruit je sterkste onderhandelingskaart vis-à-vis de maatschappij. Het geeft vrijheid. En het vermogen in de samenleving is nog steeds erg ongelijk verdeeld. Niet zo ongelijk als in de 19^de eeuw, voordat de Moderne verzorgingsstaat werd opgetuigd, maar nog steeds schokkend ongelijk. In het Westen heeft bijvoorbeeld de onderste 50% gemiddeld slechts 5% van het vermogen in handen.

Dit kan je, volgens Piketty, veranderen door iets wat hij een universele minimale erfenis noemt. Hij bespreekt verschillende manieren om zoiets te benaderen, maar om aan te geven hoe het praktisch zou kunnen werken geeft hij het volgende voorbeeld: Stel, je heft een  erfenisbelasting van 100% waardoor niemand meer kan erven van zijn familie. Als je het jaarlijkse bedrag dat hiermee vrijkomt herverdeeld, kan je iedereen in Europa op zijn 25ste verjaardag 200.000 euro geven, als een eenmalige universele erfenis.

Dit radicale scenario heeft overigens niet Piketty’s voorkeur, maar het geeft volgens hem aan wat er mogelijk is. Hij geeft de voorkeur aan een minimale universele erfenis in Europa van 120.000 euro, die je krijgt op je 25^ste. Dit kan volgens hem worden betaald door een progressieve belasting op alle vermogensoverdrachten en -winsten, die oploopt tot maximaal 60 procent. 

Op de door conservatieven vaak genoemde hypothese dat onbelast vermogen bij de rijken technologische innovatie en economische dynamiek teweegbrengt – het trickle down effect – antwoordt hij dat groei van welvaart vooral wordt veroorzaakt door massaeducatie en herverdeling. Een conclusie die in lijn ligt met ons denken. (Hoe meer mensen kennis en vaardigheden kunnen opbouwen en (financiële) bewegingsruimte ervaren, hoe meer productiviteit, ondernemerschap en creativiteit een samenleving immers kan voortbrengen.)

Luister naar hun gesprek voor veel meer interessante historische trends, feiten en inzichten. Alsook voor speculatieve manieren om een meer gelijkwaardige toekomst te realiseren.

Speculatieve werelden voor pro’s

📚

Voor wie een goed boek nooit dik genoeg kan zijn, hebben we deze week ook een korte leeslijst met de meest fascinerende speculatieve werelden die wij in de afgelopen vakanties (soms opnieuw) hebben verslonden.

De Hainish Cycle van Ursula Le Guin. Sociale en literaire sciencefiction die zich afspeelt in een toekomst waarin Le Guin de antropologische en psychologische aspecten van verschillende maatschappijvormen onderzoekt. Hoogtepunten zijn, wat ons betreft, The Dispossessed, The Left Hand of Darkness en The Word for World is Forest.

The Broken Earth–trilogie van N.K. Jemisin. Literaire en magische sciencefiction waarin Jemisin onze relatie met de aarde onderzoekt. Dat gezegd is de schrijfstijl in The Broken Earth van een bovenaardse schoonheid. Alle drie de boeken hebben de Hugo Award gewonnen.  

De Hyperion Cantos van Dan Simmons. De Hyperion Cantos is een literaire space-opera in de traditie van Dune (maar dan beter geschreven). Het zijn spannende boeken die tegelijkertijd een verkenning zijn van de aard en de mogelijkheden van het bewustzijn vis-à-vis de materiële werkelijkheid.

De twee Earthseed-romans van Octavia E. Butler, getiteld Parable of the Sower en Parable of the Talents. In de boeken, geschreven in de jaren negentig, verkent Butler een wereld waarin klimaatverandering en hyperkapitalisme hebben geleid tot de sociale ineenstorting van Amerika – inclusief een rechts-populistische Trumpiaanse president met de slogan ‘Make America Great Again’. Verteld door de ogen van een Afro-Amerikaanse die een nieuwe religie begint.

De Southern Reach Trilogy van Jeff VanderMeer. In deze drie boeken verkent VanderMeer een toekomst met daarin een vreemd en mysterieus gebied – Area X – waarin de natuur het langzaam weer overneemt van de mensheid. Het eerste deel, Annihilation, is verfilmd door Alex Garland met o.a. Natalie Portman, Jennifer Jason Leigh, Gina Rodriguez, Tessa Thompson en Oscar Isaac.

The Ringworld Series (en dan vooral deel 1) van Larry Niven. Een serie avonturenromans die plaatsvindt op een ringworld, een kunstmatig artefact van 299 miljoen kilometer in diameter dat om een zon is gebouwd. Het intellectuele aspect is eigenlijk vooral de verkenning van een verdwenen samenleving die een paar treden hogerop de Kardashev scale stond.

De Culture Series van Iain M. Banks. Tien romans die zich afspelen in een wereld waarin een panmenselijke beschaving is verenigd in The Culture, een techno-utopische beschaving waarin mensen en Minds (super-AI’s) een ultieme staat van zijn hebben bereikt. De spanning zit ’m in hun (nogal dubieuze en clandestiene) omgang met andere vaak niet-menselijke beschavingen. Banks heeft concepten zoals neurolace gemunt. (Musk is fan.) The Player of Games en Use of Weapons zijn echt aanraders.

📺

En dan als laatste een kijktip: Kurt Vonnegut, Unstuck in Time, een documentaire van Robert B. Weide. We schreven laatst al over de geweldige theaterbewerking van Erik Whien van Slachthuis Vijf. (Echt een aanrader, mocht je ’m nog niet gezien hebben.) Nu is er dus ook een prachtige documentaire over Vonnegut zelf. Lees hier de review van The Guardian.

Tokio Sonata

🗼

En dan, op een dag, ben je opeens tien jaar ouder.

Deze week tien jaar geleden, in de zomer van 02012, waren wij samen met Vincent Schipper in Tokio. We probeerden een workshop van de grond te krijgen. Een project dat uiteindelijk zou uitmonden in onze huidige historisch-futuristische bezigheden.  Niet dat we dat toen voor ogen hadden. Verre van.

Geïnspireerd door de Occupy-beweging, die zich dat jaar als een olievlek over de wereld had verspreid, waren we geïnteresseerd geraakt in geloofwaardige verbeeldingen van duurzame en inclusieve samenlevingen. Die waren er niet. We wisten vooral waar we tegen waren, maar niet waar we voor waren.

We waren op zoek naar een geloofwaardig scenario dat ons kon vertellen hoe we de meer uitbuitende aspecten van de moderniteit achter ons konden laten – een exit-strategie. Het was een enorme vraag en we hadden geen flauw idee waar we moesten beginnen.

Uiteindelijk bedachten we dat hoe een betere wereld ook zou kunnen uitpakken, het waarschijnlijk op één of andere manier een post-groeiwereld zou betreffen. Zo hadden we de zaak iets ingekaderd, maar niet veel. Want wat is groei precies? En post-groei, waar hebben we het dan eigenlijk over?

We besloten naar Tokio te gaan. Want het metropoolgebied van Tokio is het grootste kunstmatige landschap dat de mensheid ooit heeft voortgebracht. Als iets ons wat kan vertellen over groei, zo beredeneerden we – wat het is en hoe het wordt ervaren – dan is Tokio dat. En zo geschiedde.

Want – om een lang verhaal bruut af te kappen – wat we in Tokio leerden over de Moderniteit heeft de basis gelegd voor ons huidige historisch-futuristische denkraam. Eind goed, al goed dus. (Voor ons dan, nog niet voor de wereld.) En nu, tien jaar nadat we op zoek gingen naar een betere wereld, komy ons boek Alles Komt Goed, Amsterdam in 2091, Indrukken uit de Gewortelde Tijd uit.

(Vincent Schipper, met wie we het project begonnen, verliet ons een jaartje later om samen met zijn lief The Future te beginnen, een uitgeverij voor de meest fantastische publicaties. Als je geïnteresseerd bent in ambachtelijke druk- en bindtechnieken, kunstresidenties in Japan, of de kunstscene in Tokio – schroom niet en neem contact met hen op.)

---

Wij zijn de komende weken even op vakantie. Zaterdag 3 september kun je de volgende editie op je digitale deurmat verwachten. Fijne zomer iedereen 🌞

❤️ Ed en Chris