💬 Wie is de held in de transitiemythe en kan een mythe ook onheroïsch zijn?

👋 Welkom tijdreiziger

Je leest een editie van de Chrononauten. Een wekelijkse nieuwsbrief en community voor langetermijndenkers. Hier kun je onze vorige edities lezen en hieronder kun je je gratis inschrijven voor de nieuwsbrief.

[newsletter_signup_form id=3]

In deze nieuwsbrief: ⚔️ Klimaat helden vs. mentoren / 🎬 De monomythe in Hollywood / 🤔 Campbell's criticasters / 🌍 Waar is Gaia? / 👜 De ‘carrier bag theory of fiction’ / 🐗 Kennismaken met de ultieme ander.

Beste allemaal,

Vorige week hadden we het over of mythologie ons zou kunnen helpen bij de klimaatcrisis. Op deze nieuwsbrief kregen we veel leuke reacties, tips en nieuwe inzichten, die we hier graag met jullie willen delen. Je kan hier de nieuwsbrief van vorige week teruglezen. Kort samengevat ging het over twee dingen: ten eerste werkt ons oude modernistische verhaal van oneindige groei niet meer, en hebben we een nieuw groot verhaal nodig. Ten tweede is er een noodzaak om tragiek en lijden een plek te geven in onze verhalen over duurzaamheidstransitie, want een pijnloze transformatie is niet (meer) mogelijk. Sterker, het lijden is er al lang. Aan de hand van Joseph Campbells monomythe, oftewel de Hero’s Journey, verkenden we schematisch hoe we als samenleving via ecologische en beleidsmatige disruptie door de klimaatwanhoop heen moeten om uiteindelijk weer klimaathoop krijgen. Jullie houden nog een uitgebreider klimaat-mythologisch scenario van ons te goed, iets voor na de zomervakantie.

Los van hoe een nieuw groot verhaal eruit zou moeten zien en hoe we om zullen gaan met klimaattragiek, ging het gesprek naar aanleiding van deze nieuwsbrief vooral over wie is de held in de transitiemythe en kan een mythe ook onheroïsch zijn?

Het beste uit de comments ⚔️

Wouter Blokdijk vertelde dat storytelling ook een grotere vlucht neemt bij bedrijven, en dat ook hier de Hero’s Journey als basis gebruikt wordt. Maar dit gaat niet altijd goed, omdat het vaak niet duidelijk is wie ‘de held’ van het verhaal zou moeten zijn, en wie de andere mythische archetypen zoals ‘de mentor’ zijn. Zo schrijft hij: ‘In mijn beleving spelen de aanspoorders in de klimaatveranderingsdiscussies vaak zelf de held (“Kijk mij eens goed bezig zijn” en vooral een onuitgesproken “En jij niet…”) en niet de rol van mentor (“Kom ik help je”).’

Het deed ons denken aan wat we Bruno Latour eens hoorden zeggen (wat je hier kunt lezen) over hoe progressieven het gesprek aangaan met conservatieven, klimaatsceptici of -ontkenners. Latours punt was dat de progressieven vaak niet beseffen in wat voor soort conflict ze zitten. Zij gaan het debat in wetende dat de waarheid aan hun kant staat en met het idee dat er een soort onzichtbare en onpartijdige scheidsrechter is die kan zeggen: ‘jij hebt gelijk, dus jij wint’. Met andere woorden, ze lijken te denken dat ze samen met de conservatieven in een spel met dezelfde regels zitten. Maar dit is een misvatting, zegt Latour, want het is juist de waarheid zelf waarover gevochten wordt, het is een ‘oorlog’ en geen ‘spel’, en oorlogen hebben geen scheidsrechters. De conservatieven weten echter wel dat ze ‘oorlog’ voeren. Want in een oorlog wordt er gevochten om de waarheid, en wanneer de oorlog ten einde is zijn er vredesbesprekingen waarbij een nieuwe waarheid, een nieuwe ordening, wordt erkend en ondertekend. De vraag is dan of de enige conclusie is dat de progressieven ook ‘oorlog’ moeten gaan voeren, of dat er andere gespreksvormen, vocabulaires en attitudes zijn die openingen bieden.

🎬 De Monomythe in Hollywood

Dat de Hero’s Journey inmiddels ook de business-wereld heeft bereikt is niet zo gek, want het is waarschijnlijk het populairste verhaalrecept dat er is, en het wordt inmiddels gebruikt van customer journey’s tot in de coachingpraktijk. Dit komt doordat een jonge Amerikaanse filmmaker in de jaren zeventig alles las wat er te lezen viel over het vertellen van verhalen, en zo ook Campbells boek The Hero with a Thousand Faces. We hebben het over George Lucas. Hij gebruikte de stappen en archetypes van de Hero’s Journey bij het schrijven van de Star Wars-trilogie. Iedere stap van de monomythe is er letterlijk in terug te vinden (Off Screen analyseerde Star Wars door de lens van de monomythe).

Hierdoor raakte Campells werk bekender in Hollywood, en werd het in de jaren tachtig ook ontdekt door Christopher Vogler, een scriptanalist bij Disney, die een memo over de Hero’s Journey schreef [PDF] en hoe je deze praktisch toe kan passen in de filmindustrie. Die memo kreeg al snel een legendarische status en er deden vele kopieën de ronde. Want als je verhalen kon vertellen die overal ter wereld zouden resoneren dan had je als filmmaker uiteraard goud in handen. Vogler waarschuwde in de memo ook al meteen dat de stappen niet al te letterlijk en strikt genomen moeten worden, omdat films dan al snel als voorspelbare formules zouden gaan voelen. Advies dat in Hollywood niet altijd is opgevolgd 🙄. 

🤔

Maar de Hero’s Journey is niet zonder criticasters. Antropologisch gezien is het nogal een versimpeling van wat allerlei culturen ons te vertellen hebben, aangezien alle mythes op een hoop gegooid worden en ontdaan worden van alle details. Maar goed, als je op zoek bent naar een meta-patroon is dat ook beetje de aard van het beestje. Campbell combineert dat vervolgens ook met de psychologie en dan blijkt zijn Jungiaanse psychologie toch wel iets te kort door de bocht. Norman N Holland schreef: ‘I was fresh out of grad school when I first encountered Campbell, and I began happily finding triple goddesses and deaths-and-rebirths and hero's quests in all kinds of literary works. It was great fun! But was I really in touch with some psychological and/or anthropological truths? I think not. (…) To me as a literary critic, the truth as well as the devil is in the details.’

Holland heeft zeker een punt, de monomythe is een model en de waarachtigheid en betekenis van iedere verhaal moet gezien worden in haar context, haar details en haar uitvoering. Maar de generalisatie maakt het specifieke niet onwaar of minder waardevol, het zijn slechts verschillende lenzen om mee naar de wereld te kijken. De waarde ligt in hoe ze complementair aan elkaar kunnen zijn.

Wat voor Campbell pleit is dat hij een interdisciplinaire academicus en een generalist is. Een moedige koers om te varen in de academische wereld, waarin het risico dat je een of meerdere disciplines ‘te kort’ doet groot is. Zijn grootste waarde is misschien wel dat hij vooral een meesterlijk verteller is. Een verteller die stoffige mythologie populair wist te maken in een seculariserende wereld. Kijk zelf maar eens, Youtube staat vol met fragmenten van Campbell uit The Power of Myth (01988), een van de populairste programma’s die PBS ooit uitzond.

https://www.youtube.com/watch?v=2YxFV_k5PYU&list=PLLFcpjrGfKlFG_d-_3adBlt44fBv3JQoO&index=2

In Nederland werd de serie uitgezonden door Teleac, hier nog te kijken (helaas mist deel 1).

🌍

Stef Blom zag een eventuele essentiële beperking: kan de mensheid wel de ‘held’ zijn in de klimaatcrisis als we juist weg moeten van een antropocentrisch wereldbeeld en naar een bio- of gaia-centrisch wereldbeeld moeten?

Want inderdaad, als in het Anthropoceen het onderscheid tussen natuur en cultuur vervaagt, als de ‘geo’ in geopolitiek niet meer de arena voor de politiek is, maar zelf een politieke actor is, verdwijnt dan ook niet het onderscheid tussen de ‘held’ en zijn ‘arena’? Tussen voor- en achtergrond?

Maar kan juist mythologie ons niet weer uit het centrum van ons eigen universum halen, en is dat niet wat mythologie altijd deed? Ons helpen thuiskomen in een mysterie? Een mysterie waar we dit keer zelf onderdeel van zijn, want ook wij zijn immers natuur.

https://www.youtube.com/watch?v=MC3E6vdQEzk&list=PLHfH1tj9vl2yCX1KK5SJnT-PeKfFfWzZ1

Bruno Latour is de laatste jaren een van de filosofen die op zoek is naar een nieuwe denk- en wereldbeelden waarin een nieuwe (politieke) relatie met 'Gaia' centraal staat. Onze huidige verbeelding van de aarde als globe, als een 'object', staat daar bij in de weg zegt hij. In de Gilford lectures ☝️ verkent hij dit. Deze lezingen werden gebundeld tot het boek Oog in oog met Gaia (02017).

🔪 vs. 👜

Dirk Vis stuurde ons een alternatief verhaalmodel door van Ursula K. Le Guin, ‘The Carrier Bag of Fiction’ [PDF]. In dit essay uit 01986 laat Le Guin zien hoe de populaire verbeelding van de jager-verzamelaarsamenleving ons met een misleidend oerbeeld heeft opgezadeld. Het eerste gereedschap dat we maakten zou namelijk een wapen zijn. Een stok, speer of mes waarmee de jagende man met gevaar voor eigen leven de wildernis in ging, om triomfantelijk thuis te komen met groot wild en een heroïsch, spannend verhaal. Maar de realiteit ligt waarschijnlijk anders, zo’n 80 procent van het dieet bestond in die tijd namelijk uit dat wat verzameld werd, dus moet het eerste gereedschap dan niet een soort drager zijn geweest? Een zak, mand of pot? Het belangrijke punt dat Le Guin wil aantonen, is het grote verschil in de verhalen waarmee iedereen thuiskomt na een dag verzamelen en een dag jagen. Waarin het bloedstollende verhaal rond de speer wint, en het alledaagse verhaal van de draagtas het aflegt. Een erfenis waar we vandaag nog steeds mee leven. Siobhan Leddy verbindt in haar artikel Le Guins theorie met onze klimaatcrisis, en schrijft:

We will not ‘beat' climate change, nor is ‘nature’ our adversary. If the planet could be considered a container for all life, in which everything — plants, animals, humans — are all held together, then to attempt domination becomes a self-defeating act. By letting ourselves ‘become part of the killer story,' writes Le Guin, ‘we may get finished along with it.’ All of which is to say: we have to abandon the old story. (…)  The kind of story we need right now is unheroic, incorporating social movements, political imagination and nonhuman actors. In this story, time doesn’t progress in an easily digestible straight line, with a beginning, middle and end. Instead there are many timelines, each darting around, bringing actions of the past and future into the present. It collapses nature as a category, recognizing that we’re already a part of it. In a climate change story, nobody will win, but if we learn to tell it differently more of us can survive.

🐗

Kennismaken met de ultieme ander

Het zoeken naar een nieuwe mythologie, eentje die voor het huidige tijdsgewricht zou kunnen werken, gaat over het kennismaken met het ultieme andere, het mysterie, en de verhalen te vertellen die ons helpen daarin thuis te komen. Vandaag is dit de biosfeer, onze levende planeet die ons vreemd is geworden, en waarmee een kennismaking (zowel goed als kwaadschiks) aanstaande is.

Dirk Vis vertelde ons dat hij een expeditie naar Białowieza, het laatste oerbos van West-Europa, had ondernomen. Een woud dat ligt ingeklemd tussen Polen en Wit-Rusland. Hij dompelde zich daar onder in een voor mensen verboden gebied, ontmoette andersoortigen, en kwam terug als alien. Hij schreef daarover in De Gids, 'De witte zomereik', wat ons betreft een ‘klimaatmythologie’ waar Le Guin blij mee zou zijn (je kan het stuk overigens ook luisteren 🎧).

Een waarachtige kennismaking met de ultieme ander, onze levende planeet, is wat ons te doen staat. Of we dit nu via expedities, natuurwetgeving of filosofische verkenningen doen. En ongeacht of dit heroïsch is of niet. De tijd is er in elk geval rijp voor.

Fijn weekend allemaal, en tot volgende week!

Veel groeten,
Edwin Gardner & Christiaan Fruneaux

[newsletter_signup_form id=4]