Beste allemaal, 

Terwijl de rest van de wereld knarsetandend de onnavolgbare klimaatonderhandelingen in Glasgow probeert volgen, met aan de zijlijn, aan de andere kant van de oceaan, het eindeloos doorlopende drama bij de Democratische Partij, waar het grootste pakket klimaatbeleid ooit op het spel staat, ligt men in nerd-ville al maanden wakker van de Metaverse. Voor degenen die het gemist hebben: dit is de werktitel van het World Wide Web van morgen. Een plek waar het fysieke en het virtuele zijn samengevallen in één kunstmatige werkelijkheid. Een internet van hololenzen, digital twins, holograms, mixed reality, NFT’s en autonome AI’s. Denk Second Life vermengd met je alledaagse fysieke omgeving. De wereld als Massively Multiplayer Online Game.

De Metaverse is al een paar jaar het gebruikte woord als men in Silicon Valley praat over de toekomst van het internet, maar op 28 oktober werd het semiofficieel. Mark Zuckerberg kondigde toen aan dat het moederbedrijf van Facebook, WhatsApp, Instagram en Oculus Rift vanaf nu Meta gaat heten. Naar Metaverse, inderdaad. Met als nieuw logo een lemniscaat, het wiskundige symbool voor oneindigheid. En dat schudde de rest van de wereld wakker. Want wat zijn die gasten daar nu weer voor cultuur ontwrichtende ongein aan het bekokstoven? In deze nieuwsbrief daarom wat notities over de Metaverse, en haar millennia oude historie en spirituele en mythologische roots.

Welkom bij Facebook Meta

♾️

Nu vallen er een boel zinnige dingen te zeggen over de timing van Facebook, wiens reputatie onlangs weer te grabbel is gegooid door klokkenluider Frances Haugen – voor zover daar überhaupt nog iets van heel was. Of, daaraan gelinkt, over het onveilige en manipulatieve karakter van het huidige World Wide Web – de belangrijkste publieke ruimte die we kennen, waar sociale bewegingen opkomen en weer ondergaan, maar die wordt geregeerd door de feed-algoritmes en inlogpaspoorten van een klein aantal commerciële bedrijven. Bedrijven waar gezonde democratische mores ondergeschikt zijn aan de kwartaalcijfers. 

Maar vandaag willen we een stap terug doen. Het bovenstaande gaat namelijk voorbij aan de diepere belofte waar de Metaverse onderdeel van is. Want los van andere logische vragen zoals of een soepel lopende Metaverse technologisch wel mogelijk gaat zijn, of dat het naast een platte audiovisuele ervaring ook een diepere sensitieve ervaring kan bieden, of dat de toch al overspannen mensheid überhaupt zit te wachten op nog meer informatie, connectiviteit en prikkels, is het interessant om te kijken waar het idee van leven in een semi-virtuele wereld eigenlijk vandaan komt.

Wonen we in onze fantasie?

🏰

In de Metaverse gaan we leven in een door mensen gemaakte totaliteit, ondergedompeld in een fantasiewereld. Een plek waar we allemaal goden zijn. Dat is in elk geval de belofte. En die belofte staat niet op zichzelf. Het is niet alleen een wezenlijk onderdeel van de moderne cultuur als geheel, het heeft zelfs religieuze roots.

Lang hebben we namelijk geprobeerd de natuurlijke orde van onze planeet te vervangen door een culturele orde. We kapten de bossen, dempten de moerassen, verlegden de rivieren en verkavelden het land. Natuur dat geen ‘gazon’ was, was eigenlijk nutteloos. De moderne mensheid beschouwde de planeet als een tabula rasa. Als een schoongeveegd canvas dat ingevuld moest worden. En nu we er tot onze grote frustratie achter zijn gekomen dat dat niet meer kan, dat de wereld voller was dan we dachten, vol met allerlei levensvormen waar we rekening mee moeten houden, willen we opeens emigreren naar de Metaverse – een puur culturele ruimte waarin we bevrijd zijn van al die broze natuurlijke ecosystemen. De Metaverse als een laatste vlucht voorwaarts.

De hang naar maakbaarheid is uiteraard groter dan alleen de moderniteit. De moderniteit maakte deze neiging alleen expliciet, waardoor het continu aan kracht kon winnen, totdat het het moderne leven definieerde. Het verlangen naar maakbaarheid zit diep dan ook diep in de mens verankerd. Het komt wellicht voort uit onze ambigue relatie met de onveilige wereld waarin we zijn geboren. Het is in ieder geval onderdeel van onze oudste mythen.

Denk bijvoorbeeld aan het verhaal van Adam en Eva. Adam en Eva woonden in het paradijs. Een plek waar ze in harmonie leefden met de natuur. Dit veranderde toen ze een vrucht aten van de boom van kennis en ze opeens zaten opgescheept met zelfbewustzijn. Waaruit meteen ook schaamte opborrelde. Omdat ze nu niet meer op één lijn zaten met de rest van de dieren, die niet zo zelfbewust en beschaamd waren, stuurde God ze het paradijs uit de woeste wildernis in. Geconfronteerd met deze onvolmaakte en vijandige wereld was hun enige optie om, met hun nieuwverworven kennis, de wereld naar hun hand te zetten. Opdat ze een paradijs konden creëren op hun eigen voorwaarden. Zo verteld is het verhaal van Adam en Eva dus een parabel van de mens die wakker werd in een gebrekkige wereld en zichzelf dus maar de opdracht gaf een betere te creëren.

Wakker worden…

😴

Vorige week deelden we de fantastische lezingenreeks van John Vervaeke, waarin hij praat over de meaning crisis. In deze aflevering bouwt hij voort op Karl Jaspers’ concept van de Axial Age, waarin hij verkent hoe door de uitvinding van het schrift ons wereldbeeld verschoof van circulair en gesloten, en gebaseerd op de seizoenen, naar een lineair wereldbeeld, met begin- en eindtijden. Zijn idee is dat door de uitvinding van het schrift een dieper collectief denken werd ontwikkeld. Een denken dat boven de beperkingen van het individuele geheugen kon uitstijgen. Hierdoor begonnen we ons abstractere en ‘perfectere’ werelden voorbij de onze voor te stellen, een hemel, nirwana of platonische vormen. Werelden die niets van doen hadden met de alledaagse seizoensgebonden werkelijkheid. Er ontstond een soort dualistisch wereldbeeld. Met een praktische alledaagse wereld enerzijds en de spirituele verlichte wereld anderzijds. Deze laatste zou echter zijn dan de realiteit waarin we dagelijks leven, een wereld die bereikbaar is wanneer we ‘ontwaken uit de werkelijkheid’. Deze dualiteit brengt dan ook een spanningsveld in ons wereldbeeld: Wat is echt en wat is illusie en hoe verhouden die zich tot elkaar?

Door de uitvinding van het schrift konden we ons dus opeens volmaaktere werelden voorbij de onze voorstellen, door de uitvinding van de boekdrukpers – de uitvinding die de moderniteit in gang zette – konden we onze natuurlijke omgeving versneld cultiveren (gaan omvormen tot een ‘perfectere’ wereld) en met de uitvinding van de computer kunnen we de aardse werkelijkheid misschien wel voorgoed achter ons laten door onszelf te uploaden naar een paradijselijke simulatie – de Metaverse. Elke informatierevolutie lijkt ons dus te sterken in ons verlangen om de ons gegeven wereld in te ruilen voor een betere, of om in spirituele termen te spreken, om ons te doen ontwaken in de ‘echte’.

Dystopisch escapisme

🕹️

De kans dat we met de Metaverse het paradijs realiseren is natuurlijk nihil, wat Mark Zuckerberg ook zegt. Ook de naam Metaverse belooft weinig goeds. Het is daarom ook een absoluut raadsel waarom Silicon Valley deze naam heeft geadopteerd als werktitel voor de volgende incarnatie van het World Wide Web. De naam komt namelijk uit de cyberpunkroman Snow Crash van Neal Stephenson uit 01992. Snow Crash is één van onze favoriete boeken, maar de wereld die Stephenson erin tot leven brengt is niet heel aantrekkelijk. Het verhaal speelt zich af in een dystopische wereld waarin natiestaten uit elkaar zijn gevallen en de mensheid in een soort digitale anarchokapitalistische cul-de-sac is beland. De Metaverse, een virtueel internet, is in deze wereld eigenlijk de enige verbindende factor.

Ondanks deze onaantrekkelijke toekomst is het boek een aanrader. Het is een klassieker waarin veel technologische en maatschappelijke concepten die nu trending zijn al worden beschreven, zoals cryptovaluta en hololenzen. Maar het is vooral een spannend en hilarisch verhaal over een hoofdpersoon met de beste naam ooit (voor een hoofdpersoon): Hiro Protagonist.

Het is dus een raadsel waarom onze technologische overlords hebben gekozen voor een naam die overduidelijk wordt geassocieerd met een hyperkapitalistische hellscape. Wellicht zijn ze de schaamte gewoon voorbij of misschien denken ze dat ironie belangrijker is dan PR. Of wellicht is het bedoeld als ode aan Neal Stephenson, die zich overigens onlangs genoodzaakt voelde om het volgende te tweeten:

‘Since there seems to be growing confusion on this: I have nothing to do with anything that FB is up to involving the Metaverse, other than the obvious fact that they’re using a term I coined in Snow Crash. There has been zero communication between me and FB & no biz relationship.’ — @nealstephenson (NB: Neal Stephenson was wel Chief Futurist bij Magic Leap, de uiteindelijk spectaculair gefaalde holobrilmaker.)

Bewustzijnssingulariteit

Ω

Een betere naam die Big Tech had kunnen geven aan hun visie voor het internet van morgen zou de Noösphere zijn geweest. De Noösphere is een filosofisch concept uit het interbellum dat werd ontwikkeld door de geoloog Vladimir Vernadsky en de Jezuïtische priester Pierre Teilhard de Chardin. Vernadsky zag de Noösphere als een extra laag boven op de Geosphere en de Biosphere. De Geosphere bestond volgens hem uit al het dode materiaal in de wereld, de Biosphere uit al het leven en de Noösphere uit alle ontastbare ideeën die rondvliegen en de wereld vormgeven. Een hiërarchie dus van complexiteit waarbij de ene laag voortkomt uit de andere. Met de Noösphere als een soort deken van redenerend bewustzijn dat zich als een vormende laag om de aardbol heeft gewikkeld.

De Chardin daarentegen geloofde dat op een gegeven moment, ergens in een verre toekomst, alle dode materie in het universum onderdeel zou zijn van een levende, denkende Noösphere. In zijn visie was elke molecuul in de kosmos dan onderdeel van het metabolisme van één of ander levend ecosysteem. Dit moment noemde hij het Omega Punt, het punt waarop Christus volgens hem zou wederkeren. De Chardins’ Noösphere klinkt ongetwijfeld erg out-there voor de meesten van jullie, maar het is onder katholieken een invloedrijke theorie met veel interessante consequenties en zijsporen. Onder anderen premier Ruud Lubbers was een aanhanger van De Chardins ideeën.

We erkennen dat de Noösphere wellicht een nog vreemder beestje is dan de Metaverse, maar het is in ieder geval niet nihilistisch. Het geeft, op een aparte manier, toch een best positieve draai aan onze gevoelde noodzaak tot maakbaarheid. Het erkent deze noodzaak in ieder geval. Dat gezegd, mocht je deze ideeën willen verkennen dan raden wij de Hyperion Cantos aan van Dan Simmons. Het is een van de meest interessante en intelligente space opera’s die er zijn in de vorm van een sf-boekenserie.

Leven we in een simulatie?

👾

De Metaverse is dus slechts een laatste incarnatie in een langlopend project om de wereld die ons gegeven is in te ruilen voor een betere. Eentje die we zelf hebben gebouwd. En het is ook niet gek dat dit gebeurt in de industrie die zich bezighoudt met de volgende informatierevolutie. We hebben immers gezien dat dit maakbaarheidsdenken historisch gezien gelinkt is aan ons vermogen om nieuwe fictieve werelden te bouwen. Eerst in geschreven schrift, toen in gedrukt schrift en nu in geactiveerd schrift in de vorm van code. En het is dan ook niet gek dat men juist in deze kringen hard nadenkt over de Simulation Theory, een hypothese die stelt dat we nu al leven in een computersimulatie, zonder dat we het door hebben.

Als een afsluitende leestip: de roman Fall, or Dodge in Hell, ook van Neal Stephenson, uit 2019. In deze roman verkent Stephenson hoe de lichamen van Silicon Valley-types na hun dood worden gescand en geüpload naar kwantumcomputers. Hij verkent niet alleen de technologie en economie van zo’n mogelijke onderneming, maar ook – en dit doet hij echt heel goed – de ervaring van dode mensen die ‘wakker’ worden in statische ruis. Hij beschrijft heel bijzonder hoe deze weer tot leven gewekte geesten leren om uit die statische ruis – een projectie uit hun eigen geest – op wilskracht en verbeeldingsvermogen een leefbare wereld te creëren. Leven in een simulatie dus (in wellicht een andere simulatie).

Tot zover wat notities over de Metaverse, en hoe die zich verhoudt tot waar we als mensen al sinds de uitvinding van het schrift mee bezig zijn. Zoals altijd horen we graag jullie gedachten,

Vriendelijke groet,

Edwin Gardner en Christiaan Fruneaux