Keren we terug naar een orale cultuur?

In de Atlas van het Lange Nu schrijven we regelmatig over hoe onze cultuur en haar kennistradities zijn verweven met de informatietechnologieën van het gesproken, het geschreven en het geactiveerde woord. Over hoe de taal van onze tong, pen en computer invloed uitoefent op hoe onze samenleving is georganiseerd, alsook hoe het ons mens- en wereldbeeld bepaalt.

Daarom keken wij uit naar het nieuwe boek van Jeff Jarvis (journalist en professor journalistiek), The Gutenberg Parenthesis (02023), en of dit ons nieuwe inzichten zou kunnen. Naar aanleiding van het boek verdwenen we beetje in de rabbit hole van de Gutenberg Parenthesis denkraam. Het bleek namelijk niet alleen een boektitel te zijn, maar een heel academisch discours te herbergen vol concepten en denkkaders die allemaal raken aan ons eigen World Tree Model en hoe inzicht in de culturen van het gesproken, geschreven en geactiveerde woord, ons kunnen helpen ons tijdsgewricht beter te begrijpen.  

Vandaag een verkenning van het topje van de Gutenberg ijsberg.

Einde van de dominantie van de boekdrukkunst?

📚

Jarvis onderzoekt in zijn boek de opkomst van de geletterde cultuur, die ontstond met de uitvinding van de boekdrukpers rond 01450. Hierdoor hoefden boeken niet meer overgeschreven te worden door kopiisten, wat een hoop tijdwinst opleverde.

De reproductie van informatie werd een industrieel proces, waardoor de prijs van informatie daalde, en de schaal en verspreidingssnelheid enorm vergroot werden. Zeker toen in de eeuwen erna papier spotgoedkoop werd, de boekdrukpersen op volle stoomkracht gingen draaien en er een geletterde bevolking ontstond die vertrouwde op bureaucratische instituten. Deze nieuwe wereld was alleen nog maar te navigeren als je kon lezen en schrijven.

Inmiddels lijkt het wel alsof we deze geletterde wereld tanende is. In het nieuws lezen we dat kranten en uitgeverijen het moeilijk hebben. In veel landen is er sprake van ontlezing, en mensen hebben moeite met ‘diep’ lezen; om echt in een tekst te verdwijnen en je ermee te engageren.

Het boek lijkt verdrongen te worden door digitale media. Echter, zo simpel is het niet. Het geschreven woord heeft niet het gesproken woord vervangen, en zo zullen de producten van het geactiveerde woord (zoals AI) ook niet het geschreven woord vervangen.

Wat er wel gebeurt is dat deze informatieculturen elkaar beïnvloeden en kruisbestuiven, en dat de komst van een nieuwe informatietechnologie doorwerkt tot in alle lagen van onze samenleving. Van hoe we denken en de wereld zien tot de instituten en wetten die de maatschappij reguleren.

Jarvis stelt in The Gutenberg Parenthesis, kort door de bocht samengevat, dat we nu, met het verlaten van een cultuur waarin het geschreven woord dominant is, in zekere zin terugkeren naar de Middeleeuwen, naar een cultuur waarin het gesproken woord dominant is.

Hoe zit dat?

De Gutenberg Parenthesis als Denkraam

[ ]

De Gutenberg Parenthesis theorie is niet van Jarvis zelf maar is ontwikkeld door Tom Pettitt, Lars Ole Sauerberg en Marianne Børch (hier een uitgebreide verzameling papers die zich tot dit denkraam verhouden). Maar voor een goede compacte introductie kan je deze lezing van Tom Pettitt, zelf gespecialiseerd in de Middeleeuwen, bekijken.

De Gutenberg Parenthesis verwijst dan ook enerzijds naar wat wij bij de Chrononauten de Gutenberg Tijd noemen: een historische periode waarin het geschreven woord de dominante informatietechnologie is. Anderzijds verwijzen de haakjes (de Nederlandse vertaling van het woord Parenthesis) naar een specifiek: Informatie, kennis en cultuuruitingen als iets afgekaderds. Een eenheid die losstaat en autonoom is. Een verhaal, muziekstuk of kunstwerk met een begin en een eind, dat verhandelbaar is en waarvan je eigenaar of auteur kan zijn. Met andere woorden, informatie als inhoud (of content) van een informatiedrager.

De Grote Omsluiting: Hoe het boek informatie opsloot

( )

De omsluiting van informatie, het vangen van kennis op een drager los van de mens ontstond met het geschreven woord. Bij het gesproken woord zijn informatie en drager intiem met elkaar verbonden in het lichaam. Kennis huist in iemand, informatie moet geleerd en herinnerd worden en is verweven met levenswijsheid en ervaring. In de wereld van het gesproken woord spelen oefening en geheugentechnieken een belangrijke rol, zoals verhalen vertellen, zingen op rijm, en tellen en rekenen met je handen.

Met het opschrijven van informatie raakt taal los van het lichaam van de spreker. De kennis van een spreker kan nu reizen door de ruimte en de tijd, maar de tekst wordt vaak nog als een registratie van het gesprokene behandeld. Teksten zijn dan ook niet bedoeld om zelf in stilte te lezen, maar om hardop voor te lezen in gezelschap, of voor jezelf (denk bijvoorbeeld an de religieuze praktijk van Lectio Devina) . Vergelijkbaar met hoe je bladmuziek gebruikt als instructie voor het ten gehore brengen van een muziekstuk.

Met de ontwikkeling van de boekdrukkunst ontstonden allerlei nieuwe conventies om inhoud te verzamelen en te ordenen. Typografisch opgemaakte pagina’s met kopjes, paragrafen en paginanummeringen, georganiseerd in hoofdstukken, gebonden in katernen, met een titel en een auteursnaam. Gevat in een omslag, verkocht in een boekwinkel of krantenkiosk, geconsumeerd door lezers en uiteindelijk verzameld op boekenplanken waar moderne lezers ze bijna als onderdeel van hun identiteit tentoonstellen.

Met de opkomst van het boek verandert hoe cultuur geproduceerd wordt. Werken zijn niet meer ingebed in een kleine lokale gemeenschap, gebruiken en rituelen, maar ze worden individuele werken. Of het nu om een boek, een muziekstuk of een kunstwerk gaat, het is duidelijk waar het werk begint en eindigt, hoelang het duurt, wat er bij hoort en wat niet en wie de auteur is. Het schilderij wordt ingelijst, muziek vastgelegd in een partituur, het toneelstuk in een script. Het werk is af, compleet, en origineel, en mag niet zomaar veranderd of gekopieerd worden zonder toestemming van de maker.

De Grote Ontsluiting: Terug naar een orale cultuur?

…

De ontwikkelaars van de Gutenberg Parenthesis theorie stellen dat met de opkomst van het geactiveerde woord, en daarmee de tanende dominantie van het geschreven woord, we bepaalde aspecten van een orale cultuur terug zien komen.

Pettitt verteld dat in de orale cultuur van de Middeleeuwen informatie stroomt tussen mensen die zowel spreker als luisteraar zijn. Iedereen is boodschapper en doorgeefluik van informatie. Troubadours, omroepers en marskramers vertellen nieuws en verhalen, en voegen wat opluistering en commentaar toe. Informatie is daarmee onlosmakelijk verweven met het sociale weefsel.

Met de komst van digitale media en internet keren we op bepaalde manieren terug naar het vloeibare Middeleeuwse medialandschap. Feeds, streams, comments en chats zijn eindeloze informatiestromen die worden bepaald door sociale connecties en emoties. Iedereen praat mee, deelt z’n mening is een doorgeefluik van (mis)informatie.

Internetgebruikers schrijven mee aan de grote digitale cultuurcanon van Wikipedia, open source, memes, samples, remixes en fan fiction. Waarin het moeilijk te bepalen is waar het auteurschap ligt, waar het ene werk begint en het andere werk ophoudt.

Het doet denken aan hoe in pre-moderne bouwwerken sculpturen, houtsnijwerk, muurschilderingen en glas-in-lood in elkaar overvloeien. Gemaakt door vele nameloze kunstenaars en ambachtslieden.

Of denk aan hoe challenges, Tiktok dansjes of andere virale, auteurloze cultuur op sociale media een vorm van digitale volkscultuur zijn. Men voert zelf de cultuur op, niet ongelijk een orale gemeenschap die haar cultuur continu moet opvoeren om kennis te absorberen, over te dragen en te vieren.

Hoewel de Gutenberg Parenthesis, veel nieuwe inzichten oplevert (meer dan we in deze editie kwijt konden), is het ook goed om de beperkingen van het ‘terug naar een orale cultuur’ narratief aan te stippen. Want in de wereld van het geactiveerde woord, staan alle appjes en Tiktok-dansjes ergens op een server, voeden onze teksten taalmodellen (AI’s) en zijn techbedrijven de poortwachters van onze persoonlijke data. Zo ongebonden en vrij is onze informatie dus niet.

Wat de Gutenberg Parenthesis ons wel te bieden heeft zijn waardevolle lenzen die inzicht geven in hoe het geschreven woord onze cultuur heeft vormgegeven. Iets wat steeds ietsje scherper wordt hoe verder we de Gutenberg Tijd uit en de Turing Tijd in bewegen.

Fijn weekend, en tot volgende week!

❤️ Edwin & Christiaan