👋 Hallo, Ed en Chris hier. Het hier en nu is een moment dat eeuwen beslaat. In deze nieuwsbrief schrijven we over historische onderstromen, maatschappelijke denkramen, speculatieve verbeeldingen en onderbouwde toekomstscenario’s.
Twee weken geleden hebben we ons denkraam over de drie kennistradities op een overzichtelijke poster gezet, deze week voegen we er een interactieve dimensie aan toen: een online dashboard van ons World Tree Model (WTM). Het is een soort taxonomie van de drie kennistradities van de Homo Nobilis, Economicus en Romanticus, geordend in een matrix die op verschillende manieren te lezen valt.
Maar wat kan je nou eigenlijk met het World Tree Model? Wat doet het wat andere modellen niet kunnen? Dit valt misschien het best uit te leggen door het te spiegelen met het model dat ons inspireerde en waarop het WTM een reactie is: het World3 Model.
De Grenzen van Harde Data
📊
Het World3 Model (W3M) is het computermodel waarmee de Club van Rome een simulatie van onze planetaire samenleving maakte. Het was een dynamisch systeemmodel waar input en output van allerlei grootheden (zoals landbouwopbrengst, te voeden monden, hoeveelheid vervuiling, groei van de economie, etc.) aan elkaar werden gekoppeld in een enorm web van feedback-loops. Als de wereldbevolking zou groeien, moest er immers meer eten verbouwd worden, waar meer landoppervlak voor nodig was en wat ten koste zou gaan van de natuur, en ga zo maar door. Het resulteerde in het beroemde Grenzen aan de Groei-rapport van 01972, waarin werd geconcludeerd dat ergens halverwege de 21ste eeuw de mens de draagkracht van de planeet zal overschrijden met als gevolg een ineenstorting van de menselijke populatie. Destijds deed het rapport veel stof opwaaien. Dit doemscenario klopt vandaag de dag nog steeds in grote lijnen (zie hier).
Het model dat nu de hoofdrol op het geopolitieke toneel speelt is de zesde iteratie van het Coupled Model Intercomparison Project, oftewel CMIP6. Het is het klimaatmodel waarmee de IPCC scenario’s en inschattingen heeft gemaakt en concludeerde dat een opwarming van 1,5 graad Celsius de kritieke grens is. Op dit moment hebben we nog zo’n 400 gigaton koolstofuitstoot-budget over voordat de mensheid die grens voorbijgaat. Voor de duidelijkheid: we stoten zo’n 40 gigaton per jaar uit, dus dat budget maken we in een noodvaart op.
Hoewel computermodellen een belangrijke rol spelen bij het inschatten van risico’s en het in kaart brengen van gedrag en de grenzen van een systeem, hebben ze ook een grote beperking: ze kunnen ons niks vertellen over de werking van alternatieve systemen.
In NRC vertelt Detlef van Vuuren, klimaatwetenschapper en een van de hoofdauteurs van het laatste IPCC-syntheserapport, dat hoewel ze verschillende lifestyles mee kunnen nemen in het model, radicaal andere toekomsten of systemen heel moeilijk te modelleren zijn.
Neem een actuele stroming als ‘degrowth’, een concept dat het verminderen van consumptie en dus ook economische krimp veronderstelt. Bij zo’n scenario heb je weinig houvast aan het verleden, zegt Van Vuuren. ‘En dat gaat ten koste van de kracht van het model, omdat het moeilijk is in detail te schetsen hoe zo’n toekomst eruit ziet. Maar dat geldt niet alleen voor computermodellen. Iedereen die pleit voor degrowth zit met hetzelfde probleem. Het is nooit uitgeprobeerd, dus je weet minder over hoe zo’n toekomst eruit ziet.’
Van Vuuren legt de vinger op de zere plek, want praktisch alle modellen hebben als beperking dat ze worden gebaseerd op historische data en observaties. Dat betekent dat de wijze waarop de data aan elkaar gekoppeld is, de manier waarop de cijfers stromen, en hoe de verdeelsleutels en multipliers deze cijfers verwerken, voor een groot deel gebaseerd zijn op de cultuur die we kennen. Op de normen, waarden, afspraken, wetten, gedragingen en instituties van de wereld om ons heen. Wanneer je een alternatief systeem zou willen modelleren, moet je dus bij wijze van spreken een complete speculatieve wereld bouwen met bijbehorende sociologie, economie, technologie en cultuur en deze vervolgens vertalen naar kwantitatieve data en formules waarmee een computer dan mooie simulaties kan maken.
In theorie kan dit, en in de speculatieve subdiscipline worldbuilding wordt dit uitvoerig gedaan. Er worden talen geconstrueerd (denk aan Klingon, Dothraki en andere conlangs), rituelen ontworpen en speculatieve high en low tech uitgevonden. Dat resulteert in werelden die verhalend of gamend verkend kunnen worden. Maar een fictieve wereld al spelend of lezend verkennen om de inzichten en conclusies uit zo’n speculatieve wereld vervolgens te implementeren in de echte wereld is voor vele politici en bestuurders toch een brug te ver.
Onze analyse van het W3M was destijds dat het goed iets kan zeggen over de grenzen van een bepaald systeem, zoals de groei van de samenleving. Maar het kan ons niet vertellen hoe een postgroei-samenleving eruit zou kunnen zien. Wij dachten: naast harde datamodellen hebben we een model nodig dat zachte data gebruikt om alternatieve systemen te simuleren. Vanuit dat idee begonnen we aan ons eigen wereldmodel dat we als eerbetoon het World Tree Model noemden. We vervingen de ‘3’ door ‘tree’, vanuit de gedachte dat nietharde cijfers maar juist levende cultuur ons iets kan vertellen over mogelijke alternatieve systemen en samenlevingen.
Wat vertelt het World Tree Model en hoe kun je het gebruiken?
Het WTM is een historisch-futuristisch model dat zo’n duizend jaar terug en honderd jaar vooruitkijkt en de verhalen, verbeeldingen en kennistradities in kaart brengt die een grote rol spelen in het lange nu van de Westerse/Europese cultuur. Het is dus een cultuurspecifiek model dat niet overal ter wereld en in elke context toepasbaar is. Zo zullen bijvoorbeeld culturen in Oost-Azië of het Midden-Oosten waarschijnlijk tot een ander model komen. Dat gezegd is de Westerse cultuur, goed- en kwaadschiks, de afgelopen eeuwen een succesvol exportproduct geweest, dus veel van de elementen uit het model zullen ook buiten het Westen herkenbaar zijn, al zullen ze waarschijnlijk vermengd zijn met lokale betekenis gevende kaders.
Het online WTM is een matrix waarin je regels in en uit kan klappen. Je kan het op verschillende manieren lezen en gebruiken als denkraam:
1) Chronologische verschuivingen ⏳ Wanneer we het model van links naar rechts als een tijdlijn lezen, zien we dat we van de Middeleeuwen (00500-01450), naar de Moderniteit (01450-01950), naar wat wij de Gewortelde Tijd (01950-…) noemen bewegen. Voor ieder tijdvak geeft het de dominante meta-cultuur aan. Daarnaast bestaan er ook nog aanvullende meta-, sub-, nationale en regionale culturen. Uiteraard is het laatste tijdvak, de Gewortelde Tijd, het meest speculatieve. Deze cultuur is nog volop in wording, ze is nog niet dominant, en haar contouren zijn dan ook nog onduidelijk.
2) Parallelle realiteiten 🔄 De kolommen met de Homo Nobilis, Economicus en Romanticus vertegenwoordigen geen compleet gescheiden werelden. Binnen een samenleving kunnen deze culturele domeinen naast elkaar bestaan in de verschillende sociale werelden waar een mens zich zoal door beweegt. Zo is de Homo Nobilis een echt familiemens, doet de Homo Economicus het goed op kantoor en botviert de Homo Romanticus zich graag op een hobby.
3) Sociaal-Psychologische Staffel 🪜 De bevredigende fysieke, economische en emotionele veiligheid van de Homo Nobilis, Economicus en Romanticus heeft enige gelijkenis met Maslows piramide van behoeftes die een hiërarchie aanbrengt in persoonlijke ontwikkeling. Eerst moeten basale fysieke behoeftes veiliggesteld worden voordat er mentale ruimte ontstaat voor de volgende stap. Boven aan de ladder staat als ultieme doel zelfactualisatie en transcendentie. Tot op zekere hoogte gaat een vergelijkbare opbouw ook op voor samenlevingen. Wanneer honger en geweld de dominante problemen zijn, heeft een samenleving geen ruimte om zich economisch te ontwikkelen. Wanneer het dominante probleem economische veiligheid is, is er weinig ruimte voor zelfontplooiing.
4) En…❓Wellicht zijn er nog andere manieren om deze matrix te lezen, of zien jullie opeens interessante verbanden. Laat het ons weten!
Wij gebruiken het WTM om toekomstscenario’s te maken en te schetsen hoe een duurzame en inclusieve post-growth-samenleving er volgens ons uit zou kunnen zien. Wij zien deze scenario’s eigenlijk als de extrapolaties van zachte data, van de verhalen en verbeeldingen die in onze cultuur besloten liggen. Ideeën komen niet uit het niks, ze komen op omdat ze wortel kunnen schieten in de techno-culturele humus van onze tijd.
Om deze extrapolaties te kunnen maken helpt het om uit te zoomen en grote culturele verschuivingen in beeld te brengen.
- 🔭 Ten eerste maakt het WTM duidelijk dat de dominante cultuur waarin we zitten niet ‘normaal’ is, aangezien er daarvoor een andere was en er nu een nieuwe opkomt. Op deze manier kunnen we dus wat afstand nemen, en onze eigen cultuur wat makkelijker ‘van buiten’ bekijken.
- 🌱 Ten tweede laat het WTM zien dat veel van de culturele ingrediënten voor een toekomstige samenleving en daarmee een ander systeem al in allerlei vormen onder ons zijn. Ze zijn alleen nog niet dominant. Grote ideeën beginnen klein, maar ze moeten wel mee kunnen surfen op het momentum van grotere bewegingen.
- ⚖️ Ten derde geeft het WTM inzicht in wat er te doen staat, want hoewel wij de Homo Romanticus een aantrekkelijk cultureel kader vinden dat deels de problemen van de wereld die de Homo Economicus heeft gecreëerd kan oplossen, moeten we het kind niet met het badwater weggooien. Ook de Homo Romanticus heeft baat bij objectieve wetenschappelijke feiten, water uit de kraan en een werkende internetverbinding.
Tot slot, laat ons weten wat je van het model vindt en welke toevoegingen je zou willen zien of welke dimensies je nog mist. Deze online WTM is versie 1.0 en we zullen regelmatig nieuwe lagen blijven toevoegen en bestaande elementen updaten. Het WTM is work-in-progress en het product van immer voortschrijdend inzicht.
Veel liefs, Edwin & Christiaan ❤️
