Op dit moment lezen we het laatste boek van Andrea Wulf, getiteld Magnificent Rebels. The First Romantics and the Invention of the Self (02022). Het boek vertelt het bijzondere verhaal van een groepje theatermakers, filosofen, dichters en schrijvers in Jena, een kleine ommuurde universiteitsstad in het Duitse Thüringen, in het laatste decennia van de 18^de eeuw.

Door de lens van de Jena-groep gaan we deze week wat dieper in op de historische wortels van de Homo Romanticus en zijn mystieke zoektocht naar thuiskomen en behoren. Door de kennistraditie van de Homo Romanticus beter te begrijpen proberen we onze huidige en toekomstige samenleving in een historisch perspectief te plaatsen.

De bepalende culturele drijfveer in de wereld van morgen wordt, volgens ons, de zoektocht naar emotionele veiligheid. De Romantische wens om te kunnen samenvallen met onszelf, met onze gemeenschap en met de omringende natuur zal de toekomstige samenleving grotendeels gaan vormgeven. 

Deze mystieke hang naar éénwording zal voor een groot deel bepalen hoe we ons in de toekomst zullen gaan verhouden tot onze levensloop, het werk dat we doen, de mensen met wie we een gemeenschap vormen, het eten dat we eten, de spullen die we gebruiken en de vele manieren waarop we het landschap zullen vormgeven.

Nut en optimalisatie van productie zullen belangrijke factoren blijven, maar ze zullen zich moeten verhouden tot dit diepere culturele motief. Dat is makkelijker dan je in eerste instantie wellicht zou denken: productieoptimalisatie op de lange termijn is praktisch een synoniem voor veerkracht en duurzaamheid. (In tegenstelling, uiteraard, tot optimalisatie op de korte termijn, dat we efficiëntie noemen en leidt tot roofbouw en aandeelhouderskapitalisme.)

Onze zoektocht naar emotionele veiligheid is niet de enige grote bepaler. De andere is de introductie en ontwikkeling van het geactiveerde woord en alles wat daaruit voortkomt: geavanceerde robotica, de platformeconomie, kunstmatige intelligentie, et cetera. Het zal de onderlinge wisselwerking tussen deze twee zijn die wereld van morgen zal vormgeven. 

Maar wat betreft ons onderliggende mens- en wereldbeeld, en hoe dit onze samenleving zal vormgeven – wij denken dat de samenleving zal worden gedomineerd door de Homo Romanticus en zijn mystieke zoektocht naar thuiskomen – in zichzelf, in zijn gemeenschap en in de wereld die hij aantreft.  

Deze zoektocht vatten we samen als de hang naar emotionele veiligheid. Dat dekt wellicht niet helemaal de lading (spirituele of epistemologische veiligheid zou ook kunnen), maar past wel goed in ons historisch-futuristische drieluik, waarin de Homo Nobilis streeft naar fysieke (of sociale) veiligheid en de Homo Economicus naar economische (of materiële) veiligheid.

Deze week dus een onderzoeksnotitie over de historische wortels van onze hang naar emotionele veiligheid.

---

Emotioneel Thuiskomen

Aan het einde van de 18^de eeuw woonden in Jena niet meer dan 5.000 mensen. Maar omdat er een universiteit was, een bibliotheek, een botanische tuin en een relatief groot aantal boekbinders, drukkers en uitgevers, trok het leergierige en avontuurlijke geesten aan vanuit heel Europa.

Het was hier dat zich een vriendschap vormde tussen een klein groepje mensen wiens ideeën de Westerse beschaving voorgoed zouden veranderen. Dit klinkt hoogdravend, maar het is moeilijk te overschatten hoe hun samenzijn en hun gedachtegoed – beide nogal radicaal, indertijd – ons huidige en toekomstige denken en handelen bepaald hebben.

De vriendengroep bestond onder anderen uit de schrijvers Goethe, Schiller en Novalis; de filosofen Fichte, Schelling en Hegel; de vrijgevochten Schlegel-broers en, ook af en toe aanhakend, Von Humboldt, de naturalist. Het intellectuele en emotionele hart van de groep was de radicale, vrijgevochten en revolutionaire Caroline Schlegel, wier ideeën en persoonlijkheid de groep bijeenbrachten.

Terwijl een groot deel van Europa nog werd geregeerd door de vaak nogal betuttelende grillen van keizers, koningen en hertogen, en de wetenschap zich bezighield met logica, ratio en de wetmatigheden van een meetbare buitenwereld, verkenden de Jena-vrienden de subjectieve binnenwereld, de individuele ervaring en de verbeelding als bron van alle kennis en als maat van alle dingen. Het soevereine individu als beginpunt van alles, van liefde tot politiek.

Deze focus op de diepere ‘ik’ kwam niet uit het niets. Zo vertelt Isaiah Berlin, in zijn lezingen over de Romantiek, hoe met name Schiller en Fichte voortbouwden op het gedachtegoed van Kant, al een formidabele éminence grise ten tijde van de Jena-crew.

Volgens Kant verschilde de mens van de natuur omdat hij niet onderhevig was aan de causaliteit waar de rest van de natuur wel aan gebonden was. De mens had een vrije wil, een intrinsiek moreel weten, een rationeel vermogen om te kiezen tussen goed en slecht. Dit rationele vermogen onderscheidde de mens van een plant of een beest, die gedetermineerde levens leidden.

Kant was dan ook een groot tegenstander van paternalistische heersers die hun bevolking behandelden als wilsonbekwame kleuters. Keuzevrijheid definieerde de mens, dus als hem dat werd ontnomen, dan was hij amper nog mens te noemen. Op deze manier doordenkend introduceerde Kant overigens ook de noties uitbuiting, ontmenselijking en vervreemding in het Europese denken van de 18^de eeuw.

Maar waar Kant vasthield aan een empirische werkelijkheid, waarin kennis verifieerbaar moest zijn, introduceerde de Jena-groep de notie van subjectieve diepte, de naar binnen gerichte blik. Het idee dat de echte waarheid niet daarbuiten te vinden was, maar hierbinnen, voortkomend uit jezelf, uit die immense interne zee, uit het wonder dat we nu bewustzijn noemen.

Uiteraard lagen deze ideeën in lijn met wat mystici uit allerhande religieuze tradities al millennia verkondigden. Maar de Jena-crew beargumenteerde het voor het eerst vanuit een seculiere context. Hoewel de Romantische mystiek op het eerste gezicht tegengesteld lijkt aan de Verlichting, ligt het ook in het verlengde daarvan. De Jena-vrienden verwierpen de rede niet, integendeel. Voor velen was de rede het voornaamste gereedschap. Hun redenaties hadden alleen een ander beginpunt: de binnenwereld, het bewustzijn.

Het bewustzijn, de subjectieve waarnemer in ieder van ons, is immers ook een objectief feit. In ieder geval, volgens de meeste filosofen en wetenschappers. Weliswaar een immaterieel, totaal mysterieus en onbegrijpelijk feit, eentje die de meeste wetenschappers liever kwijt dan rijk zijn, maar een feit desalniettemin.

‘What speaks to the soul’, zei Alexander Von Humboldt, ‘escapes our measurements’.

Volgens Fichte, één van de Jena-vrienden, is er geen antwoord vanuit de wetenschap op de vraag: hoe moet ik leven? Het antwoord op die vraag ligt niet buiten jezelf, maar in jezelf. In je wil. Kennis van de wetten van de natuur geven hoogstens antwoord op de vraag: hoe moet ik datgene doen wat ik wil doen? Maar wat je wil doen, dat kan alleen jij bepalen, door naar binnen te kijken en te luisteren. Kennis en ratio waren volgens Fichte slechts gereedschap voor wilskracht en verbeeldingskracht.

Fichte ging nog een stapje verder en verklaarde dat de objectieve wereld een gedicht was dat werd gedroomd in zijn innerlijke leven. En dat gold niet alleen voor hem, maar voor iedereen. Volgens FIchte bezat ieder mens een innerlijke droom, een innerlijke vonk, een innerlijke geest. Een geest die beperkt wordt door het lichaam maar die in essentie vrij is. Het enige wat de geest heeft is de vrije wil. Daarmee kan hij keuzes maken, en zijn leven authentiek vormgeven.

Schiller, de filosoof en toneelschrijver, voegde hieraan toe dat het ware vrije individu werd gekenmerkt door idealisme en verzet. Het ware vrije individu ontdekt, diep in zichzelf, allerlei morele waarheden (die voor iedereen weer anders zijn) en committeert zichzelf hiertoe. Hij laat zich niet mee voeren op de stroom van de gebeurtenissen. Nee, hij volgt zijn idealen. Hij kiest. En dat leidt tot verzet, verzet tegen de rigide werkelijkheid, verzet tegen de onvolmaakte wereld.

Volgens Schiller zwemt de vrije mens tegen de stroom in. Hij is dus bij uitstek een tragisch figuur, maar ook een held en een martelaar. Deze tragiek is onafwendbaar in een waarlijk authentieke levensloop, volgens Schiller.

Op latere leeftijd veranderde Fichte overigens ietwat van mening. Hij realiseerde zich dat hij dit alles alleen kon bedenken omdat hij voortbouwde op de taal en gedachten van anderen. Het was dus niet alleen het individu maar ook de culturele groep die het leven vormgaf, die authentiek was, en soeverein. Samenvallen met jezelf kon volgens Fichte dus alleen als je kon samenvallen met je groep.

Nadat Fichte met zijn jeugdige Jena-vrienden eerst de basis legde voor het individualisme, veranderde hij op latere leeftijd langzaam in een Duitse nationalist, wiens hersenspinsels aan de basis stonden van het ontkiemende nationalisme – dat door evolueerde in het fascisme en het rechtspopulisme van vandaag de dag.

Maar dat was pas later.

Voor de Jena-groep was de wil de bron van alle creatie. De vrije wil buigt en verandert de wereld. De wil leidt tot verbeelding wat leidt tot creatie. Mensen die niet creëren, die de wereld accepteren zoals ze ’m aantreffen, die rustig met de stroom mee zwemmen, ontkennen hun intrinsieke capaciteit tot vrije wil en onderwerpen zichzelf daarmee aan de natuur, of aan de hun omringende cultuur. Ze ontkennen datgene wat hen als individuen soeverein maakt.

Lang voordat natuurkundigen Von Neumann en Wigner nadachten over de positie van het bewustzijn, de subjectieve waarnemer, in de kwantumwerkelijkheid, en David Chalmers constateerde dat het bewustzijn eigenlijk niet op een wetenschappelijke manier kan worden benaderd – het zogenaamde hard-problem – verkenden de Jena-vrienden de persoonlijke, culturele en maatschappelijke implicaties ervan. Dat had grote gevolgen voor ons huidige en toekomstige mens- en wereldbeeld. En de invloed van hun denken op onze wereld wordt groter.

De centrale rol die de Jena-vrienden gaven aan de subjectieve ervaring en de krachten die ze daarmee associeerden – de wilskracht en de verbeeldingskracht – zijn nu gemeengoed. Het vermogen om te kunnen samenvallen met je authentieke zelf, ongehinderd door trauma’s en barrières, zodat je kan intappen op je innerlijke weten, je innerlijke creativiteit, je innerlijke drijfveren is nu standaard refrein.

Van onderwijs tot management, van coaching tot therapie en zelfhulp, van influencing tot popliedjes, van opvoeding tot films en TV – het draait vaker dan niet om het overkomen van innerlijke of culturele barrières zodat je je ware zelf en je ware kracht kan ontplooien. Het gaat om thuiskomen in jezelf, om accepteren wie je echt bent, om de ervaring van een diepgevoeld innerlijk behoren. We zijn, in de woorden van Hans Kennepohl, nog nooit zo Romantisch geweest.

Hetzelfde geldt voor het samenvallen met je gemeenschap. Ook dit gebeurt in de context van vrije keuzes, gevoelde idealen en gedeelde verbeeldingen en ervaringen.

Isaiah Berlin had hier een interessante observatie over: Voor de vroege Romantici, met name voor Schiller, was het creatieve spel dé manier om de vele causale en culturele ketens van ons af te werpen. Het creatieve spel maakt het mogelijk dat we volgens onze eigen regels gaan spelen en leven. De creativiteit bevrijdt ons en geeft onze idealen, dromen en verbeeldingen de ruimte. Het laat zien wie wij in werkelijkheid zijn. 

Dit Romantische denken legde niet alleen de basis voor educatieve filosofieën zoals het Vrije School- en Montessorionderwijs. Het leidde er volgens Berlin ook toe dat kennis en waarheid bij sommigen niet meer verkregen werd door het lezen van teksten, het luisteren naar experts of het uittesten van hypothesen, maar kon worden verzonnen. Gecreëerd in creatief spel, of samenspel. 

Dit deed ons weer denken aan QAnon, waar mensen ook op een spelende, creatieve manier gedeelde waarheden verzinnen. Geen objectieve waarheden uiteraard, maar puur subjectieve. Waarheden die alleen bestaan om het individuele samenvallen met de groep te ondersteunen, om de deelnemers een gevoel van thuiskomen te geven.

Een ander aspect van de Romantische drang om thuis te komen in de koude zielloze wereld waarvan we ons vervreemd voelen, is het helen van de relatie met de natuur.

De jonge Schelling was niet alleen de derde man van Caroline Böhmer-Schlegel-Schelling maar was ook een genie. Op 20-jarige leeftijd had hij al zijn eerste filosofische boek gepubliceerd, dat elk jaar gevolgd werd door een ander. Op 23-jarige leeftijd was hij zo beroemd dat hij in 1798 de jongste professor aan de Universiteit van Jena werd en zijn studenten in vervoering bracht met zijn revolutionaire ideeën over onze relatie met de natuur.

In plaats van de buitenwereld te beschrijven in mechanische of mathematische termen geloofde Schelling in een ‘geheime band die onze geest met de natuur verbond’. Schelling vertelde zijn studenten dat alles verstrengeld was in één levend organisme. Je bent hier niet alleen. Je bent onderdeel van iets groots, iets levends, iets van oneindige waarde.

Volgens Andrea Wulf beschreven zijn studenten in hun brieven naar huis zijn colleges als een bijna religieuze openbaring. Schellings wereld was gevuld met een ‘nieuw, warm, gloeiend leven’, schreef er een. In plaats van een mechanische wereld waarin mensen niet meer waren dan radertjes in een machine, toverde Schelling een wereld van eenheid tevoorschijn.

Je ware ik is identiek aan de natuur, onderdeel ervan, benadrukte Scheling, en in de natuur zijn was daarom altijd ook een reis naar jezelf. Schellings filosofie van eenheid met de natuur werd onderdeel van het Romantische mens- en wereldbeeld. Het is dan ook de basis van het opkomende ecologische bewustzijn.

De vele ideeën van de Jena-vrienden waren ongelofelijk invloedrijk. Met de Romantische beweging ontstond eigenlijk een nieuw soort kennistraditie in het Westen. Een nieuw soort ordening van onszelf in de wereld.

Naast het objectieve en rationalistische mens- en wereldbeeld van de Homo Economicus, die ons een wetmatige wereld voorschotelde, introduceerden de Romantici een mysterieuzere wereld. Een wereld die draaide rondom dat ene vreemde raadselachtige feit: het menselijk bewustzijn. De buitenwereld kon misschien wel begrepen worden, maar de binnenwereld niet. Die kon alleen geaccepteerd worden, ervaren.

Lang was de objectieve kennistraditie van de Homo Economicus dominant, maar de laatste zeventig jaar is er een kentering gaande. Naarmate economische veiligheid meer wordt gegarandeerd zal onze cultuur emotionele (of spirituele, of epistemologische) veiligheid belangrijker vinden en zal de Romantische kennistraditie volwassener worden en dominanter.

We hebben hierboven ook enkele niet zo fraaie uitwassen van de Romantiek benoemd, zoals het fascisme. Maar we geloven dat de Homo Romanticus ons ook veel goeds kan brengen. Zoals een betere relatie met onszelf, met onze medemens en met al het andere leven waarmee we deze blauwe bol delen.

Omdat de Homo Romanticus grotendeels een tegenreactie was op de Verlichting, verhoudt hij zich soms met dedain tegenover alles wat ook maar riekt naar berekenbaarheid, techniek en objectiviteit. Dit is niet zo slim, want hij is voor zijn economische veiligheid hiervan afhankelijk. (We hebben hier eerder over geschreven.)

De grote uitdaging van de samenleving van nu is misschien wel het verenigen van deze twee kennistradities. In principe gaven de vroege Romantici hier al een antwoord op: de binnenwereld geeft ons een motief, het wat, en de buitenwereld geeft ons de middelen om dit na te streven, het hoe.

Liefs,

Edwin en Christiaan ❤️

---

PS: en als je nog niet genoeg hebt, hier nog wat fijne weekend-reads 👓

Cargo airships could go big (Alle Dourado) 🎈 Über-nerdy doorrekening over hoe en waarom de Zeppelin terug zou moeten komen. #poreuzestad

Coffeehouses and Cafes (Encyclopedia of Enlightenment) ☕ Compact vertelde historie over hoe de opkomst van koffiehuizen en het gedrukte woord leidde tot de publieke sfeer. #turingtijd

The first Romantics (Andrea Wulf) 🌸 Een voorproefje van Andrea Wulf’s nieuwe boek ‘Magnificent Rebels’. Over hoe het Romantische denken ontstaat vanuit een groep vrijdenkende schrijvers, kunstenaars en filosofen in Jena, een klein universiteitsstadje onder Berlijn. #homoromanticus

Watch the Great Fall (Paul Kingsnorth) 📉 Paul Kingsnorth, onze favoriete doomsday poëet, onderzoekt of er naast nostalgie voor een verloren verleden en het geloof in eindeloze vooruitgang, er misschien een derde manier is om ons te verhouden tot de turbulente tijd waarin we leven. #homoromanticus

Picture Limitless Creativity at Your Fingertips (Kevin Kelly) 🎨 Éminence grise onder de futurologen, Kevin Kelly, dook in de wereld van de plaatjes genererende AI’s en hun power users. Volgens hem is de komst van creatieve AI vergelijkbare met de opkomst van film en fotografie eind negentiende eeuw. Iets wat onze beeldcultuur voor altijd veranderde, maar geen enkele schilder of illustrator zijn baan koste. #turingtijd

Darkness Over All John Robison and the Birth of the Illuminati Conspiracy (Mike Jay) 💊 Over hoe de oer-samenzweringstheorie van de Illuminati werd ontwikkeld door en adept van de Verlichting die rouwde om de teloorgang van de kennistraditie van zijn vakgebied. #speculativepeculairs & #homoromanticus