Een requiem voor de professional

Ons huidige werkethos, het professionalisme, loopt op zijn laatste benen. Dat heeft volgens ons twee redenen. Als eerste is het ethos niet langer toereikend in het tijdperk van het geactiveerde woord (De Turing Tijd). Het is niet meer in staat om het snel digitaliserende publieke domein van sociaal vertrouwen te voorzien.

De tweede reden is dat professionalisme het werkethos is van de Homo Economicus, en deel uitmaakte van de kennistraditie en het mens- en wereldbeeld van de Moderniteit. Het sluit niet meer aan bij het opkomende mens- en wereldbeeld van de Homo Romanticus.

Maar als professionalisme op zijn retour is, wat komt er dan voor in de plaats? Wat verwachten we in de toekomst van ons werk en van het werk van anderen? Hoe ziet een werkethos eruit dat verenigbaar is met de wens van de Homo Romanticus om één te worden met zichzelf, zijn gemeenschap en zijn werk. Maar dat tegelijkertijd ook verenigbaar is met een virtuele, kunstmatig intelligente en gerobotiseerde platformeconomie?

Wij hebben hierover een idee. We zien een nieuw werkethos opkomen. Een mens-werk-verhouding die we meesterschap noemen. Het is een werkethos dat aansluit bij zowel de Homo Romanticus in onszelf als bij de digitale samenleving.

De komende weken verkennen we de contouren van dit nieuwe, ontkiemende maar toch nog ietwat speculatieve Romantische werkethos. Maar eerst een korte historische terugblik: een requiem voor de professional.

Requiem voor Professionalisme

“Je gaat toch niet iets uitwerken waarvan je al weet dat het ethisch gezien niet kan?”, zegt een voormalige rijksambtenaar in een podcast over morele dilemma’s binnen de ambtenarij. De podcast is door de overheid zelf opgetuigd om haar werking moreler en transparanter te maken na de hartverscheurende en nog altijd dooretterende toeslagenaffaire. “Toen werd mij gezegd: dit is je plicht, ga niet lastig doen.” Volgens de voormalig rijksambtenaar was de opdracht die hem gegeven werd duidelijk ongrondwettelijk.

Later zegt de ex-rijksambtenaar, die nu voor de Europese Commissie werkt: “We hebben echt in Nederland bij de Rijksoverheid de potentie om een klassiek voorbeeld te zijn van ethisch vakmanschap. Het kan.” Waarom? “Het is bij de EC echt nog veel, veel, veel erger.”

Oorspronkelijk was ethisch vakmanschap een centraal aspect van professionalisme, wat het werkethos was van de professies (wat in NL ook wel beroep wordt genoemd). Een professie verschilt van een functie in de zin dat ze van algemeen belang zijn en maatschappelijk en vaak ook wettelijk worden ingekaderd, in plaats van door een werkgever.

Denk bij klassieke professies aan accountant, arts, verpleegkundige, vroedvrouw, advocaat, notaris, apotheker, leraar, wetenschapper, ingenieur en politieagent. Bij ieder van deze professies is het van belang dat ze kundig, onpartijdig en objectief worden ingevuld met inachtneming van ethiek en het algemeen belang. Zodat ze publiek vertrouwen genieten, zodat de maatschappij kan functioneren.

De klassieke professies zijn, vaker dan niet, ook beschermde beroepen. Niet iedereen mag zich notaris, dokter, apotheker of accountant noemen of zich als zodanig voordoen. Dat zou het institutionele vertrouwen ondermijnen en de maatschappij in chaos onderdompelen.

De invulling van de meeste professies wordt daarom wettelijk geborgd door theoretische en praktische examinering, doorlopende bijscholing, beroepsorganisaties waarvan de professional lid moet zijn, beroepscodes, tuchtraden en een eventuele eedaflegging.  

Het ethisch vakmanschap dat van klassieke professionals werd verwacht, en waarop de moderne samenleving vertrouwde werd op den duur professionalisme genoemd. Dit werkethos was nauw verweven met zowel de objectieve culturele logica van de Homo Economicus als de nogal beperkte organisatorische capaciteit – de bureaucratie – van een wereld gebaseerd op de boekdrukkunst.

De kundige, onpartijdige, objectieve, ethische professional, die zijn werk doet ongeacht zijn persoonlijke inclinaties, symboliseerde als geen ander het rationele Verlichtingsdenken van de Homo Economicus. Het is daarom ook niet vreemd dat het professionele werkethos breed werd geadopteerd in de Moderniteit, door werkgevers en werknemers in allerlei verschillende functies. Wat vervolgens tot nogal een verwatering en inflatie van het begrip leidde.

Stond professionaliteit in eerste instantie voor onafhankelijke deskundigheid, dat in het algemeen belang handelde; op den duur werd het synoniem voor het verwaterde werkethos van de kennis- en kantoorwerker in het steeds groter wordende bureaucratische landschap. Ethiek, onpartijdigheid en het publieke belang werd in deze context minder belangrijk. De nadruk kwam te liggen op deskundigheid en objectiviteit. Dit waren de kwaliteiten die de werkgever het meest op prijs stelden.

Volgens critici reduceerde professionaliteit de kantoorwerker tot een zielloos tandwieltje in een mechanisch radarwerk, een brainy versie van de lopende band werker. Iemand die doet wat hij wordt opgedragen, ook als zijn taak alle waarden en normen te buiten gaat.

Van deze kantoorprofessionals werd vooral verwacht dat ze hun vak verstonden en deze uitoefenden in het belang van de organisatie, i.p.v. het algemeen belang. Maar ook klassieke professionals, met een wettelijk ingekaderd beroep, gingen steeds vaker in loondienst van overheden of multinationals. Waarbij conflicterende belangen tussen de waarden van de klassieke professional en de waarden en praktijken van de bureaucratische organisatie niet ongewoon bleken.

Denk aan de bedrijfsarts, die heeft gezworen de belangen van zijn patiënt voorop te stellen. Of de advocaat, nominale verdediger van de rechtstaat, die in dienst is van een wereldwijd opererende commerciële organisatie.

Ondanks dat professionalisme in de praktijk nogal verwaterde bleef het werkethos een belangrijke sociale functie vervullen: Het zorgde voor vertrouwen in bureaucratische instituties – instituties wiens primaire taak het produceren en verwerken van geschreven en gedrukte informatiebronnen was. Door de aard van het geschreven en gedrukte woord waren bureaucratieën weinig transparant. Je moest dus vertrouwen op de integriteit van de mensen die er werkten.

Het professionele werkethos was daarom de hoeksteen van de Moderniteit, het tijdperk van de Homo Economicus. Het was de drager waar het maatschappelijke bouwwerk op ruste.

Zoals we weten is het vertrouwen in het ethos van de professional in de laatste decennia in rap tempo afgenomen. We vertrouwen de dokter, de wetenschapper, de ambtenaar en de journalist niet meer zomaar op zijn erewoord. Met alle gevolgen van dien voor de werking van bureaucratische instituties, zoals die van de overheid of de grote corporaties.

Zoals we al beschreven heeft dit afnemende vertrouwen, onzes inziens, twee oorzaken. Als eerste is het professionele werkethos niet langer toereikend in het tijdperk van het geactiveerde woord (De Turing Tijd).

Het internet, waar informatie continu stroomt in plaats van periodiek, dwingt een radicale transparantie af in real time. Hierop zijn professionele bureaucratieën niet ingesteld. Dat is niet slechts een kwestie van cultuur. Bureaucratieën zijn het organisatiemodel van het geschreven woord. De introductie van het geactiveerde woord gaat ongetwijfeld hele andere organisatiemodellen opleggen.

Denk bijvoorbeeld aan open science, open government en open-source journalism modellen op basis van data-commons. Platformen waar vertrouwen in het systeem niet wordt gegenereerd door de integriteit van de werkers, maar waar de integriteit van de werkers wordt gegenereerd door het radicaal transparante systeem.

De tweede reden is dat professionalisme het werkethos is van de Homo Economicus, en deel uitmaakt van de kennistraditie en het mens- en wereldbeeld van de Moderniteit. Het sluit niet meer aan bij het opkomende mens- en wereldbeeld van de Homo Romanticus. We willen in ons werk kunnen samenvallen met onszelf, met onze diepste waarden en normen, en met de belangen van de gemeenschap en de natuur. Steeds minder mensen zijn bereid om de belangen van de organisatie boven het geweten te plaatsen.

Hoe de Homo Romanticus zich verhoudt tot radicale transparantie en hoe deze twee zich verhouden tot meesterschap – dat verkennen we de komende maanden.

Veel liefs, Edwin & Christiaan ❤️

PS: Vorige week stuurde we het onderstaande lijstje leestips, maar helaas deden de links het niet. Nu wel!

Cargo airships could go big (Alle Dourado) 🎈 Über-nerdy doorrekening over hoe en waarom de Zeppelin terug zou moeten komen. #poreuzestad

Coffeehouses and Cafes (Encyclopedia of Enlightenment) ☕ Compact vertelde historie over hoe de opkomst van koffiehuizen en het gedrukte woord leidde tot de publieke sfeer. #turingtijd

The first Romantics (Andrea Wulf) 🌸 Een voorproefje van Andrea Wulf’s nieuwe boek ‘Magnificent Rebels’. Over hoe het Romantische denken ontstaat vanuit een groep vrijdenkende schrijvers, kunstenaars en filosofen in Jena, een klein universiteitsstadje onder Berlijn. #homoromanticus

Watch the Great Fall (Paul Kingsnorth) 📉 Paul Kingsnorth, onze favoriete doomsday poëet, onderzoekt of er naast nostalgie voor een verloren verleden en het geloof in eindeloze vooruitgang, er misschien een derde manier is om ons te verhouden tot de turbulente tijd waarin we leven. #homoromanticus

Picture Limitless Creativity at Your Fingertips (Kevin Kelly) 🤖 Éminence grise onder de futurologen, Kevin Kelly, dook in de wereld van de plaatjes genererende AI’s en hun power users. Volgens hem is de komst van creatieve AI vergelijkbare met de opkomst van film en fotografie eind negentiende eeuw. Iets wat onze beeldcultuur voor altijd veranderde, maar geen enkele schilder of illustrator zijn baan koste. #turingtijd

Darkness Over All – John Robison and the Birth of the Illuminati Conspiracy (Mike Jay) 💊 Over hoe de oer-samenzweringstheorie van de Illuminati werd ontwikkeld door en adept van de Verlichting die rouwde om de teloorgang van de kennistraditie van zijn vakgebied. #speculativepeculairs & #homoromanticus