👋 wij zijn Edwin en Christiaan. Wij zijn de Atlas van het Lange Nu begonnen om inzicht te krijgen in de versnellende maatschappelijke en technologische verschuivingen van vandaag de dag. Hoe kunnen we onze tijd zowel historisch als futuristisch interpreteren?

Notities over Vertrouwen  

🤝
                 

Bij alles wat we doen is er een feedbackloop met ons World Tree model, ons historisch-futuristisch denkraam dat we gebruiken om onze lezingen, scenarioworkshops en trendrapporten in te bedden in een inspirerende en coherente langetermijnvisie.

Maar het omgekeerde is ook het geval. Elke keer als we het gesprek aangaan met een klant, leren we van hun expertise en verdiept ons historisch-futuristisch denkkader zich weer. En hetzelfde geldt voor het schrijven van ons aankomende boek; Amsterdam in 2091, Alles Komt Goed, Indrukken uit de Gewortelde Tijd, dat ergens dit jaar uitkomt bij Concerto Books.

Het boek is, zoals de titel al doet vermoeden, een verzameling geïllustreerde indrukken van en anekdotes over hoe de Amsterdamse samenleving in de toekomst zou kunnen werken, mits we het nu goed aanpakken. Het is een toekomstige gids van een duurzame en gelijkwaardige stad die in het verlengde ligt van maatschappelijke en technologische ontwikkelingen van vandaag de dag.

Het is dus een geloofwaardige toekomst, maar het is uiteraard geen zekere toekomst. Het is deels aspiratie en deels een scenario om je te inspireren, te confronteren of je te laten lachen. Het wordt een lekker bizar boek dus. Dat gezegd, stoten wij tijdens het schrijven van een hoofdstuk over het wereldbeeld van de Amsterdammer van morgen op een concept dat tot onze grote schaamte afwezig was in ons denkraam: vertrouwen.

Op wat voor spirituele, mystieke, religieuze en wetenschappelijke ideeën, concepten en theorieën vertrouwen die nazaten van ons eigenlijk? Wat zijn de gemeenschappelijke aannames? Wat zijn de noties waar ze dag in, dag uit impliciet van uitgaan zonder dat ze deze keihard kunnen onderbouwen met empirische feitelijkheden. Hoe begrijpen ze de kosmos, het aardse leven en wat het betekent om mens te zijn? Wat zijn de waarden en normen die onze nazaten verbindt, waardoor ze elkaar kunnen vertrouwen?

Dit lijken misschien vragen die een gemiddeld persoon zichzelf zelden stelt – ook niet in de toekomst – maar de antwoorden op deze vragen zitten wel degelijk verborgen in onze cultuur. We beleven en belichamen ze zonder dat we erover nadenken. Ze zijn impliciet onderdeel van ons. Samen vormen ze het mens- en wereldbeeld waarop de maatschappij is gebouwd. Waardoor we genoeg met elkaar op één lijn zitten om democratisch samen te kunnen leven.

We vonden het dus een ietwat verontrustende en intrigerende ontdekking dat het zowel sociologische als psychologische behoorlijk fundamentele begrip tot nu toe niet eigenlijk niet expliciet aanwezig was in het World Tree model.

Het is uiteraard niet zo dat we ons er niet bewust van waren dat de samenleving in een zogenaamde vertrouwenscrisis verkeert, maar we interpreteerden dit collectieve gebrek aan vertrouwen aan de hand van andere variabelen. Vertrouwen was slechts een afgeleide in ons denken. Maar wellicht verdient het begrip een centralere plek. Want hoe meer we leren over vertrouwen, hoe meer we erachter komen hoe fundamenteel het is voor, tja, alles dus, zo lijkt het in ieder geval.

Het zelfvertrouwen van Barack Obama

🕶️

Volgens psychologen komt vertrouwen waarschijnlijk voort uit een veilige hechting in je eerste maanden. Wanneer je niet alleen ervaart maar vooral ook aanvaart dat er mensen zijn die het goed met je voorhebben. Wanneer je anderen leert te vertrouwen en je je kan overgeven aan anderen en in kwetsbare situaties. Dit eerste basisvertrouwen, mits niet gebroken, legt vervolgens de basis voor een dieper vertrouwen – in jezelf, in anderen en in wereld. Als je geluk hebt, weet je door die basis dat het sowieso goed komt. Ook als alles misgaat, weet je, zonder dat je dit kan rationaliseren, dat het op een dieper niveau nog steeds goed is.

Als dit vertrouwen dat je hebt meegekregen tijdens je eerste maanden of jaren gedurende de rest van je leven wordt bestendigd of verdiept door je sociale omgeving, kan je wellicht spreken van een privilege. Het is een ongebroken hechting aan de wereld. Het privilege is daarom zowel iets wat je in je draagt als iets wat je wordt gegeven van buitenaf. Wie je ook bent, als je rondloopt met een diep vertrouwen in je eigen kunnen en in de wetenschap dat de wereld het beste met je voor heeft (zoals jij het beste voorhebt met de wereld), dan opent dit deuren. Jouw vertrouwen in de wereld geeft andere mensen vertrouwen in jou, lijkt het wel.

Wij moeten in deze context vaak denken aan president Barack Obama, volgens Jerry Seinfeld de man met het grootste impliciete zelfvertrouwen die hij ooit heeft ontmoet. Althans, dat zei hij tegen Eddie Murphy in Comedians with Cars Getting Coffee.

Barack Obama is geen Afro-Amerikaan, in ieder geval niet qua opvoeding of via van huis uit meegekregen cultuur. Zijn moeder is een witte Amerikaanse, zijn vader is Keniaans en hij is deels opgevoed door zijn witte grootouders. Obama is dus niet cultureel en/of epigenetisch bezwaard met de ervaringen van de Afro-Amerikaanse gemeenschap, met hun slavernijverleden en de continue vernedering van maatschappelijk racisme. Hij is ongetwijfeld geconfronteerd met racisme, maar het was waarschijnlijk niet vormend voor zijn zelfbeeld en zijn mens- en wereldbeeld.

Barack Obama was niet bezwaard door een gebroken vertrouwen in zichzelf en in de samenleving, iets wat je vaak ziet bij mensen die geboren geworden in gemarginaliseerde groepen. Obama dacht, ik word president van de Verenigde Staten. En de kiezer voelde zowel zijn zelfvertrouwen als zijn diepe vertrouwen in de Amerikaanse samenleving, en dacht ook: ja, jij wordt president van de Verenigde Staten. Door zijn vertrouwen in de Amerikaanse samenleving kreeg de samenleving ook weer vertrouwen in zichzelf. Al was het maar tijdelijk.

Over het ‘Obama-effect’ valt natuurlijk heel veel te zeggen na vier racistische Trump-jaren, maar het punt dat we hier willen maken is dat als je gezegend bent met vertrouwen in jezelf, vertrouwen in anderen en vertrouwen in de mensheid – dan kan je blijkbaar bergen verzetten. Dit vertrouwen straal je uit, vormt de wereld om je heen en opent deuren. En het heeft wellicht dus minder te maken met externe stigmata, zoals huidskleur, dan we soms denken en meer met een soort interne ongebrokenheid. (Die je uiteraard weer gegeven is door je ouders en je gemeenschap.) Niet dat we racisme willen bagatelliseren, we willen het woord privilege hier alleen wat verdiepen en koppelen aan het begrip vertrouwen.

De Publieke Ruimte en de Rituelen van Vertrouwen

⚖️

Volgens de sociologische canon is onderling vertrouwen de basis voor een gezonde democratische samenleving. Sociologen spreken bijvoorbeeld over low-trust societies en high-trust societies. Low-trust societies zijn vaak gebaseerd op familiebanden. Je vertrouwt alleen je familie en goede vrienden. Machtsverhoudingen en organisaties zijn in low-trust societies ook vaak gebaseerd op familiebanden. Geweld is geen staatsmonopolie, maar een clan-instrument en wordt niet gehanteerd op basis van gedeelde ethische waarden, maar op basis van belangen. Denk bijvoorbeeld aan maffiaorganisaties, de Assads of de Saudi’s.

Dit maakt maatschappelijke instituties, zoals we die gewend zijn in het Westen, in low-trust societies vaak corrupt, dysfunctioneel of zelfs geheel afwezig. In ieder geval zijn ze niet onafhankelijk of ort he people, by the people. Er is in low-trust societies geen of weinig vertrouwen in de onafhankelijke rechtspraak, bescherming van eigendomsrechten of in vrijwillige belastingafgifte. Dit gebrek aan onderling vertrouwen maakt gelaagde en complexe organisatievormen vrijwel onmogelijk. Alle organisatieverbanden zijn persoonlijk, omdat vertrouwen persoonlijk is.

In high-trust societies worden mensen niet bij elkaar gebracht door opgelegde machtsstructuren, maar door algemeen aanvaarde en doorvoelde normen en waarden. De meeste burgers in high-trust societies vertrouwen er impliciet op dat hun medeburgers het goed met hen voorhebben. Omdat ze het zelf ook goed voorhebben met anderen. Deze gedeelde normen en waarden en het vertrouwen dat hieruit voortkomt, zorgt ervoor dat volstrekte onbekenden samen ingewikkelde taken kunnen volbrengen. Door dit vertrouwen kan zelforganisatie en arbeidsdeling plaatsvinden.

Dit onderlinge vertrouwen wordt elke dag weer bevestigd door de vele rituelen en gewoonten die mensen delen in de publieke ruimte. Van verkeersgedrag tot iemand voorlaten in de rij bij de supermarkt, tot iemand een hand schudden. Al deze dagelijkse gewoonten die we voor lief nemen zijn volgens sociologen heel belangrijk. Ze bevestigen mensen elke dag weer in hun verwachting van hoe de wereld werkt. Ze zijn dan ook meer dan alleen gedeelde manierismen. Ze staan symbool voor een gedeeld cultureel kader, een onderliggend wereldbeeld.

Daarom is het voor velen ook zo ontregelend om in een situatie te komen waar je stuit op andere rituelen en gewoonten. Dan ervaar je een soort cultuurschok. Dat gebeurt niet alleen als je naar een land emigreert waar andere mores gelden. Het kan ook gebeuren als je in je vertrouwde omgeving wordt geconfronteerd met vreemde rituelen en gewoonten. Ook dit kan onveilig overkomen, vooral als je vermoedt dat achter de jou onbekende mores een waardensysteem schuilgaat dat je niet deelt.

In 2006 weigerde Ebrahim Mohammad, een imam uit Zoetermeer, minister Rita Verdonk een hand te geven omdat ze een vrouw was. De imam was hilarisch genoeg net geslaagd voor zijn inburgeringscursus – daarom was Verdonk er ook. De situatie was natuurlijk meer dan alleen absurdistisch. De ophef die volgde vertelde ons wellicht minder over racisme dan over de symbolische werking van dagelijkse rituelen. Want als deze rituelen voor veel mensen de ingang zijn naar een dieper waardesysteem, een waardesysteem dat hun het vertrouwen geeft dat we hier allemaal on the same page zijn en dat we ons dus op elkaar kunnen verlaten, dan is zo’n hand belangrijker dan sommigen onder ons indertijd dachten – wij inclusief. Het is namelijk dit vertrouwen dat democratie mogelijk maakt.

Het Publiek Domein

🌐

De architectuur van vertrouwen gaat uiteraard dieper dan ons ritualistische gedrag in de publieke ruimte. Een publieke ruimte vereist namelijk een publiek. Dit publiek wordt in de openbare ruimte wellicht bevestigd, maar het wordt er niet geproduceerd. Het publiek – ons onderlinge gemeenschapsgevoel – wordt gemaakt in iets wat door de socioloog Jürgen Habermas ooit het publieke domein is genoemd, of de publieke sfeer. We hebben eerder over het publieke domein geschreven in onze verkenning van een Digitaal Paspoort, hier en hier. (Het is een tweeluik.)

De publieke ruimte is de fysieke openbare ruimte, zoals een stoep, een plein of een park, waar we allemaal toegang toe hebben. Het publieke domein is groter en abstracter. Met het publieke domein wordt de ruimte bedoeld waar onze gemeenschappelijkheid wordt geproduceerd. Waar de normen en waarden zich vormen die van ons een gemeenschap maken. Het is de publieke ‘plek’ waar we onze mening vormen, waar we als samenleving consensus zoeken en waar sociale bewegingen opkomen en weer verwaaien.

Tot voor kort bestond het publieke domein uit tv-programma’s, kranten, tijdschriften, raadszalen en cultuurhuizen. Tegenwoordig is het zwaartepunt van het publieke domein verschoven naar het World Wide Web. Het goeie hieraan is dat veel meer mensen dan ooit toegang hebben tot het publieke domein. Het heeft het publieke domein dus democratischer gemaakt. Het slechte is dat het World Wide Web niet goed functioneert als publiek domein, waardoor het de samenleving niet samenbrengt maar versplintert. In plaats van onderling vertrouwen te genereren, zorgt het World Wide Web voor onderling wantrouwen.

Geïnspireerd door Habermas hebben we in het tweeluik over het Digitale Paspoort een poging gedaan de ontwerpprincipes van een gezond publiek domein op te stellen. We stelden dat een gezond publiek domein een (1) veilig, (2) transparant en (3) voor iedereen toegankelijk domein is waar (4) op een rationele manier (5) openbare ideeën en meningen gevormd en besproken worden door (6) herkenbare leden van de gemeenschap. Vervolgens concludeerden we (nogal moeiteloos) dat het World Wide Web niet aan deze zes ontwerpprincipes voldoet, waardoor het World Wide Web zowel commercieel als cultureel is verwilderd.

Ook beschreven we dat achter de cryptohype – denk Bitcoin en NFT’s – een interessante poging schuilgaat om het World Wide Web te helen; om de macht van Big Tech te breken en het World Wide Web weer te decentraliseren; om vertrouwen in het World Wide Web te hardcoden in een soort cryptologische basisarchitectuur. Deze poging wordt sinds kort door velen Web3 genoemd.

Zonder verder in herhaling te vallen, willen we alleen maar zeggen dat ons vertrouwen in de samenleving erg is verbonden met de dominante informatietechnologie binnen die samenleving. Na de uitvinding van de boekdrukkunst, rond 1450, duurde het bijvoorbeeld een aantal eeuwen voordat de journalistieke praktijk van hoor-en-wederhoor en de wetenschappelijke methode werd ontwikkeld die het publieke domein de waardenarchitectuur gaf waarop een (nationaal) publiek zich kon ontwikkelen.

Nu digitalisering de boekdrukkunst heeft vervangen als dominante informatietechnologie, moeten we opnieuw op zoek naar nieuwe protocollen voor gemeenschappelijke waarheidsvinding. We moeten op zoek naar een nieuwe digitale architectuur waarop de gemeenschap kan vertrouwen.

Of Web3 deze architectuur kan leveren is de vraag, maar het is interessant om Web3 vanuit deze bril te beschouwen – in plaats van vanuit de bril van ongegeneerde speculatie en gierigheid. Het is een poging om vertrouwen terug te brengen op de plek waar tegenwoordig onze gemeenschappelijke normen en waarden worden geproduceerd.

Sommigen wijten de vertrouwenscrisis in de samenleving overigens aan de manier waarop de democratie is gestructureerd. We leven nu namelijk in een indirecte democratie waar we vertegenwoordigers kiezen die het vervolgens voor ons moeten opnemen – maar die op zich vrij zijn om hun eigen koers te varen.

Volgens sommige denkers, zoals David Van Reybrouck en Jelmer Mommers, is deze indirecte vorm niet meer van deze tijd – het vervreemdt de burger van het besluitvormingsproces – en moeten we toe naar directere vormen van democratie. Hoewel we niet tegen nieuwe manieren van directe democratie zijn, zoals gelote burgerraden, hebben we eerder het vermoeden dat de vorm van de democratie niet per se het probleem is. Het is de rammelende structuur van het digitale publieke domein die geheeld moet worden. Dit is, denken wij, de directe oorzaak van de hedendaagse vertrouwenscrisis.

Vertrouwen in het World Tree model

🤝

Ons World Tree model is een gelaagd denkraam. Eén van die ‘lagen’ gaat over ons langzaam verschuivende mens- en wereldbeeld. In deze laag van interpretatie was de architectuur van vertrouwen slechts een afgeleide van de dominante informatietechnologie. De grote verschuivingen in ons mens- en wereldbeeld die wij zien als we door onze big history-bril naar de laatste zeshonderd jaar kijken zijn grofweg de volgende (en we hebben vertrouwen er nu doorheen verweven):

In de Middeleeuwen was de dominante informatietechnologie het gesproken woord. Het schrift was natuurlijk al millennia oud maar geletterdheid was laag en men vertrouwde in het dagelijks leven vooral op persoonlijke ontmoetingen. Door het ontbreken van een algemeen toegankelijke informatietechnologie kon er ook geen coherent publiek ontstaan. Er was, met andere woorden, geen gemeenschap platform waarop een politieke gemeenschap kon ontstaan. Men vertrouwde daarom op persoonlijke verbintenissen, op familiebanden en vriendschappen.

Net als in de hedendaagse low-trust societies was vertrouwen dus persoonlijk, niet publiek. Er was uiteraard zoiets als een christelijke waardengemeenschap, maar dit was geen politieke of civiele gemeenschap. Gemeenschappen waren klein. Ze bestonden uit mensen die elkaar kenden. Plekken van ontmoeting, zoals de markt, de meent of de raadszaal, waren een soort publiek domein. Door dit gebrek aan publiek (vertrouwen) bleef de grootste maatschappelijke uitdaging in de Middeleeuwen fysieke veiligheid.

In dit gebrek aan vertrouwen had degene met de grootste knuppel dus de meeste sociale status. Het hieruit voortkomende mensbeeld noemen wij de Homo Nobiles. En omdat vertrouwen persoonlijk was, waren persoonlijke eigenschappen heel belangrijk. Men moest kunnen inschatten of iemand een vertrouwenswaardig karakter had. Of men op iemand kon rekenen als er iets misliep, was de grote vraag. Men kon immers nergens anders op terugvallen. Iemands persoonlijke reputatie was alles.

Na de uitvinding van de boekdrukkunst rond 1450 begon de meta-cultuur die we de Westerse moderniteit noemen langzaam vorm te krijgen. Mensen begonnen op den duur steeds meer te vertrouwen op het gedrukte woord. Geletterdheid nam toe en men begon vertrouwen te leggen in gedrukte zaken zoals wetteksten, bankbiljetten, aandelen, land- en zeekaarten, encyclopedieën, archiefstukken, kadasters, diploma’s, kranten, paspoorten, etc.

Kranten, boeken, tijdschriften en pamfletten zorgden ervoor dat er een gemeenschapsgevoel ontwikkelde van mensen die elkaar niet kenden. Er ontstond een publiek. Tegelijkertijd maakte de boekdrukkunst de bureaucratische rechtstaat mogelijk die een bepaalde mate van fysieke veiligheid garandeerde. Met fysieke veiligheid ietwat gegarandeerd door ‘de gemeenschap’ werd economische veiligheid de grootste maatschappelijke uitdaging. 

Gedurende de moderniteit werd de Homo Nobiles langzaam verdrongen door de Homo Economicus. Degene met de grootste zak geld had vanaf nu het meeste sociale status. Persoonlijke eigenschappen werden steeds minder belangrijk, persoonlijke eigendommen steeds meer.  

De boekdrukkunst maakte dus gemeenschappelijke platformen mogelijk waarop gemeenschappelijke waarden en normen konden worden ontwikkeld. Vertrouwen werd minder persoonlijk. Men kon zich nu identificeren met mensen die men niet persoonlijk kende. Men vertrouwde daarom steeds meer op de gemeenschap, De boekdrukkunst maakte een high-trust society mogelijk. Dit kwam ook omdat informatievoorziening door de boekdrukkunst minder sporadisch werd en meer periodiek. Men vertrouwde meer omdat men meer kennis had.

Na het gesproken woord en het gedrukte woord werd het geactiveerde woord uitgevonden; computercode. Het gedrukte woord kon veel verschillende mensen tegelijk mobiliseren en aan elkaar verbinden om vervolgens gezamenlijk werk te verzetten, bijvoorbeeld binnen bureaucratieën. Het geactiveerde woord heeft, in theorie, helemaal geen mensen meer nodig om werk te verzetten – denk aan robotica. Dit betekent dat onze arbeidsproductiviteit steeds groter wordt. Waardoor schaarstedenken zal plaatsmaken voor overvloedsdenken.

Men de komst van de computer zal economische veiligheid steeds meer worden gegarandeerd (mits we het met zijn allen in goede banen leiden uiteraard, anders krijg je kunstmatige schaarste). Naarmate de samenleving steeds meer zal gaan vertrouwen op een bepaalde mate van economische veiligheid gegarandeerd zal de grote maatschappelijke uitdaging verschuiven naar emotionele veiligheid.

Het mens- en wereldbeeld van de Homo Economicus zal in de toekomst volgens ons steeds meer ondergeschikt raken aan de Homo Romanticus, de betekeniszoekende mens. Eigendom als belangrijkste meetlat voor sociale status zal plaatsmaken voor eigenheid – wat, zo beseffen we nu, eigenlijk neerkomt op een diep vertrouwen in jezelf, in de mensen om je heen en de goedhartigheid van het universum. Diegene met een diep intrinsiek vertrouwen (of gehechtheid) kan ongegeneerd zichzelf zijn, wat zich weer zal vertalen naar fysiek en economische gezondheid.

Na vertrouwen in individuen en vertrouwen in de samenleving zal vertrouwen in het universum wellicht de belangrijkste drijver worden voor sociale status.  Als je zelfs in tegenslag weet dat ‘alles’ op een dieper niveau sowieso goed is, dan kan je bergen verzetten en wonderen verrichten. (Wat overigens geen endorsement is van de zelfhulpmarkt, maar wellicht wel een verklaring.)

De Toekomst is van ons Allemaal

✨

Tot zover wat van onze mijmeringen over vertrouwen. We hopen dat jullie wat inzicht hebben gekregen in hoe wij toekomstdenken. We snappen dat we nog veel te weinig hebben geschreven over het World Tree model maar daar hopen we, als het boek af is, verandering in te brengen. Overigens is het World Tree model uiteraard maar één manier om over de toekomst na te denken (en niet per se de beste) en we hopen dat dit soort notities jullie inspireren om jullie eigen manieren te vinden.

De toekomst is namelijk van ons allemaal,

Liefs Edwin en Christiaan

© 0{year} de Chrononauten, All rights reversed 😉 Spread the word!
Studio Monnik, Tolhuisweg 1, 1031 CL Amsterdam
de Chrononauten op Instagram, Twitter, LinkedIn en Facebook.
Je krijgt deze email omdat je geabonneerd bent op de Chrononauten met {email}. Als je deze emails niet meer wilt krijgen {unsub}.

#0037 / {day}-{month}-0{year}