In deze nieuwsbrief:

De Revitalisering van de Rede
🧮 Effectief Altuïsme / Hoe effectief en rationeel goed doen?
☠️ Existential Risk / Het voorkomen we de uitsterving van de mens?
⏩ Progress Studies / Hoe kunnen we meer vooruitgang creëren?

Waar geloven we in?
🙏 Gelovige atheïsten en rationele gelovigen
✨ Wetenschap + Zingeving = ?
⚔️ Mens vs. God

Beste allemaal, 

In deze editie hebben we een aantal verhalen verzameld die betekenis kunnen geven aan onze manier van leven en onze tijd. Want over wetenschap en technologie zijn we tegenwoordig niet meer zo onverdeeld enthousiast als een eeuw of wat geleden. De manieren waarop de industriële wereld zichzelf en de rest van de planeet dwars zit zijn niet meer op een hand te tellen. Wetenschappelijke kennis is zelden een recept voor wijsheid. Daarnaast is het de vraag of rationaliteit, atheïsme en ons onttoverde wereldbeeld de mens wel genoeg betekenis geeft, of dat we misschien een nieuw soort religie, of geloofssysteem nodig hebben om dit gat te vullen.

NB: Deze editie is iets later dan je van ons gewend bent. We kregen ‘m gisteren helaas niet op tijd rond.

Revitalisering van De Rede

Vorige week deelden we een artikel met jullie over hoe ‘het Westen’ worstelt met haar identiteit en hoe het zoekt naar nieuwe aanknopingspunten om haar culturele waarden te (re)animeren. Veel klassieke Verlichtingsideeën lijken de laatste tijd hun glans wat verloren te hebben. Veel mensen zoeken nu naar nieuwe denkramen die onze cultuur weer richting en betekenis kan geven. Zo zijn er recent een aantal interessante nieuwe stromingen ontstaan die opnieuw proberen te definiëren wat vooruitgang eigenlijk is. Zo denken ze na over hoe de toekomst van de mensheid veiliggesteld kan worden en hoe een rationeel mens maximaal goed kan doen. Rond deze vragen zijn drie nauw aan elkaar verbonden groepen ontstaan: Progress Studies, Existential Risk en Effective Altruism.

Alle drie worden ze gedreven door bezorgdheid over de ideeën en technologieën waarmee Westerse samenlevingen zijn opgebouwd. Deze drie bewegingen zijn gestoeld op dezelfde filosofische fundamenten: rationalisme en utilitarisme. Met dit denkgereedschap proberen ze het vooruitgangsdenken als het ware nieuw leven in te blazen zodat het weer aansluiting vindt bij de belevingswereld van vandaag de dag.

🧮

Effectief Altruïsme

De oorsprong van dit denken ligt bij Peter Singer, een Australische filosoof en professor bio-ethiek aan de Princeton Universiteit. Hij is beroemd geworden met zijn pleidooi voor praktische ethiek en zijn boek Animal Liberation (01975), waarin hij schrijft over het onaanvaardbare lijden van dieren. Ethiek moet volgens hem vooral bruikbaar en toepasbaar zijn in het dagelijks leven en dit is dan ook wat hij en zijn aanhangers, de effectieve altruïsten, doen.

Ze proberen de wereld te aanschouwen vanuit een kosmisch perspectief. Vanuit dat kosmische perspectief staat het lijden van een naaste, of jezelf, gelijk aan het lijden van iemand aan de andere kant van de planeet. Daarom ben je volgens hen moreel verplicht om alles te doen wat mogelijk is om het lijden in de wereld te verminderen. Wat betekent dat rijke Westerlingen veel meer zouden moeten doen dan ze nu doen om het lijden in de wereld te verlichten. Bijvoorbeeld door minstens 10% van je inkomen aan goede doelen te geven (Zie Giving What We Can), en deze goede doelen zo uit te zoeken dat ze per euro een maximale hoeveelheid lijden de wereld uit helpen (Zie Give Well). Rutger Bregman schreef afgelopen voorjaar een uitgebreid artikel over de effectieve altruïsten, een beweging waar hij ook overigens zelf ook onderdeel van is:

Als je gelooft dat iedereen gelijk is, waarom ben je dan zo rijk? (De Correspondent, 02021)

Wat interessant is aan het fenomeen van de effectieve altruïst is dat het een empathisch alternatief tegenover dat andere rationele mensbeeld zet: de homo economicus. Het stoot het individu weg uit het centrum van het rationalisme en utilitarisme en zet het collectief centraal, waardoor het verlichten van het lijden in de wereld het doel wordt. Elk wezen dat in staat is tot lijden valt in principe binnen de morele cirkel van de effectieve altruïst.

☠️

Existentieel Risico

Wat als de morele cirkel van de effectieve altruïst niet alleen in de ruimte maar ook in de tijd getekend kan worden. Wat als je ook potentieel lijden meeneemt in je morele overwegingen. Waarom zouden bijvoorbeeld wezens die nu leven belangrijker of waardevoller zijn dan alle mensen die nog zullen leven in de toekomst? Zo heeft de aarde op z’n minst nog zo’n vijf miljard jaar te gaan voordat de zon zal uitdoven, dat zijn in potentie dus nog heel wat mensenlevens, terwijl de uiteenlopende manieren waarop de mensheid om zeep geholpen kan worden de afgelopen tijd alleen maar is toegenomen. Denk aan het enorme nucleaire wapenarsenaal dat nog altijd paraat staat of de escalerende klimaat- en natuurcrisis. Daarnaast zijn er technologieën in opkomst die als ze ontsporen grote schade aan kunnen richten, denk aan biotechnologie en kunstmatige intelligentie. 

Afgelopen week hebben we een klein stukje mogen meemaken van de Existential Risk Conference (hier de videoregistraties) georganiseerd door het in Nederland gevestigde Existential Risk Observatory. Internationaal vormt Existential Risk een groeide veld aan onderzoekers en beleidsmakers die het mogelijke lijden van de komende generaties serieus nemen. Dit zou op den duur krachtige politieke en wettelijke kaders kunnen opleveren die helpen bij het institutionaliseren van een duurzamere samenleving. Het zou de impact van de klimaat- en biodiversiteitscrisis urgenter en concreter kunnen maken en ongeboren generaties een stem kunnen geven op eenzelfde soort manier als waarop de rechten-voor-de-natuurbeweging de natuur een stem wil geven in het politieke bestel.

Waar een aantal generaties vooruitkijken, laten we zeggen zeven, goed te overzien is, houdt het daar voor de existential riskers niet op. Want als je iedereen die nog zal leven in de toekomst in principe gelijkwaardig maakt aan iedereen die nu leeft dan verbleekt de bevolking van het heden al snel bij iedereen die nog geboren moet worden. Een aantal denkers binnen de existential risk gemeenschap, de zogenaamde longtermists, komen dan ook tot extreme conclusies. Stel je moet kiezen: of vandaag een miljard mensen redden, of dezelfde middelen inzetten om meerdere miljarden mensen over een miljoen jaar te reden, dan zou je voor de laatste optie moeten kiezen. Maar wat valt ervoor zinnigs te zeggen over hoe de wereld er over een miljoen jaar uitziet? Niet veel.

Het Current Affairs artikel hieronder betoogd bovendien dat er onder het nobele idee om het lijden in de wereld te verlichten, een soort techno-optimistische toekomstverbeelding leeft met een nogal nauwe definitie over de potentiële mens en waarom ze het redden waard zouden zijn:

The Dangerous Ideas of “Longtermism” and “Existential Risk” (Current Affairs)

‘Longtermism should not be confused with “long-term thinking.” (…) At the heart of this worldview, as delineated by Bostrom, is the idea that what matters most is for “Earth-originating intelligent life” to fulfill its potential in the cosmos. What exactly is “our potential”? (…) it involves subjugating nature, maximizing economic productivity, replacing humanity with a superior “posthuman” species, colonizing the universe, and ultimately creating an unfathomably huge population of conscious beings living what Bostrom describes as “rich and happy lives” inside high-resolution computer simulations.’

⏩

Progress Studies

In plaats van de existentiële risico’s van vooruitgang te onderzoeken is er recent ook een beweging ontstaan die kijkt naar hoe we beter in ‘vooruitgang’ kunnen worden. Binnen het nieuwe onderzoeksveld Progress Studies vraagt men zich af waarom wetenschappelijke en technologische vooruitgang is gestagneerd, en hoe meer ‘vooruitgang’ realiseren. Vooruitgang definiëren ze als alles wat het leven beter maakt, van ziekte- en armoedebestrijding tot meer comfort en gemak, tot een rijker geestelijk leven. Hoewel ze vooruitgang breed definiëren lijkt de focus binnen de beweging (vooralsnog) vooral te liggen op technologische en wetenschappelijke innovatie, wat ook niet zo verbazingwekkend is als je weet dat veel van haar adepten uit de tech-sector komen. Dat gezegd krijgt Progress Studies wel steeds breder aandacht, zo lanceerde de New York Times recentelijk het Headway initiatief dat vooruitgang en haar obstakels wil gaan onderzoeken. Hieronder twee artikelen als je meer wilt weten over deze nieuwe beweging en haar voorvechters. 

We Need a New Science of Progress (The Atlantic, 02019)

‘We haven’t yet cured all diseases; we don’t yet know how to solve climate change; we’re still a very long way from enabling most of the world’s population to live as comfortably as the wealthiest people do today; we don’t yet understand how best to predict or mitigate all kinds of natural disasters; we aren’t yet able to travel as cheaply and quickly as we’d like; we could be far better than we are at educating young people. The list of opportunities for improvement is still extremely long.’

How does Progress Happen (Vox, 02021)

‘… progress is real and important, but it is not automatic or inevitable. It is something that comes about in significant part because of human agency — because we choose to pursue it. All of this leads you fundamentally to the idea that we should study the causes of progress in order to preserve them, protect them, and enhance them, so we can make more progress for everybody.’

Waar geloven we in?

Terwijl we lazen over deze bewegingen groeide er bij ons ook een ongemakkelijk leeg gevoel. Het goede doen wordt instrumenteel, technisch en kwantitatief benaderd. Gedefinieerd als levens gered, zieken genezen en levensstandaarden verhogen. Waar is de bezieling, het gevoel, of zelfs een vorm van een geloof in iets diepers, of groters, iets immaterieels? In het progressieve wereldbeeld van bovenstaande denkrichtingen lijkt weinig ruimte te bestaan voor tragiek, want lijden is immers iets wat vermeden moet worden. Wat waarschijnlijk helemaal niet kan, zo leerde onder andere de Boeda ons al, zo’n 2500 jaar geleden. Naast het verzinnen van praktische oplossingen is dan ook verstandig om te accepteren dat er altijd wel een mate van lijden, pijn en angst zal zijn. Waarin we dus ook kunnen groeien in hoe we er mee omgaan. 

Je zou kunnen zegen dat de bovenstaande bewegingen voorbeelden zijn van wetenschappelijk goed doen. Spiritualiteit of mystiek zou hier geen enkele rol in moeten spelen, zo lijkt het. Maar ratio en betekenisgeving zijn geen tegengestelde polen.

Atheism Is Inconsistent with the Scientific Method, Prizewinning Physicist Says (Scientific American, 02019)

‘…an agnostic would say, look, I have no evidence for God or any kind of god (What god, first of all? The Maori gods, or the Jewish or Christian or Muslim God? Which god is that?) But on the other hand, an agnostic would acknowledge no right to make a final statement about something he or she doesn’t know about. “The absence of evidence is not evidence of absence,” …’

🙏

Gelovige atheïsten en rationele gelovigen

Dit brengt ons aan een hele andere kant van de vraag hoe ‘de Westerse cultuur’ te reanimeren. Misschien niet door de ratio nieuw leven in te blazen maar ons gevoel, onze spiritualiteit en onze mystiek opnieuw vorm te geven. Want misschien zijn we de laatste deccenia niet onze redelijkheid kwijtgeraakt maar onze zingeving?

Je zingeving heronderzoeken betekend overigens allerminst dat we minder rationeel of redelijk zouden moeten worden. Er is geen enkel bewijs dat gelovigen minder rationeel zijn dat atheïsten, of dat atheïsten minder gelovig zouden zijn dan religieuzen. Zie de artikelen hieronder:

Why atheists are not as rational as some like to think (The Conversation, 02018)

‘the role of science isn’t only about rationality – it can provide the philosophical, ethical, mythical and aesthetic fulfilments that religious beliefs do for others. The science of the biological world, for example, is much more than a topic of intellectual curiosity – for some atheists, it provides meaning and comfort in much the same way that belief in God can for theists.’

Atheists Are Sometimes More Religious Than Christians (The Atlantic, 02018)

‘Consider the rise of “atheist churches,” which cater to Americans who have lost faith in supernatural deities but still crave community, enjoy singing with others, and want to think deeply about morality. It’s religion, minus all the God stuff.’

✨

Wetenschap + Zingeving = ?

Wat gebeurt er als rede en zingeving elkaar zouden ondersteunen in onze samenleving? Als we culturele kaders hebben waarin mensen wetenschap en betekenisgeving, technologie en spiritualiteit bij elkaar kunnen laten komen?

De wetenschap geeft ons steeds dieper inzicht in de wetmatigheden die ons universum, onze biologie en onze materiële werkelijkheid regeren. Technologische vooruitgang stelt ons vervolgens in staat om deze inzichten praktisch te maken. Om de materiele werkelijkheid naar onze hand te zetten. Om onze wereld comfortabeler en kenbaarder te maken. Vervolgens missen we nog de zingeving. Verhalen die ons emotioneel laten samenvallen met onszelf en onze sociale en natuurlijke omgeving. 

Uiteraard leidt de mix van wetenschap en spiritualiteit vaak tot nogal exotische cults, religies en spirituele ideeën, denk aan Scientology. Onderstaande artikelen verkennen dit spanningsveld iets verder. In het eerste verkent Amanda Rees de rol van sciencefiction in het samenbrengen het technologische en het spirituele. In het tweede onderzoekt Nathan Gardels of we misschien in een nieuwe kanteltijd leven, een Axial Age, waar wereldwijd parallel aan elkaar nieuw manieren van denken ontstaan die vorm zullen gaan geven aan een nieuw tijdperk.

Tales Of Technology And Faith – Amanda Rees (Noema, 02021) 

‘…science fiction asks its audiences not just who they think they are, but who they want to be. It creates visions both of the world as it could be and as it must not be allowed to be, with science and technology together building the future of faith.’

The New Axial Age – Nathan Gardels (Noema, 02020)

‘…if we no longer believe in this link between the person and the sacred, the Nobel Prize-winning poet Czeslaw Milosz has reflected, the bottom falls out of the values that underlay liberal democracy, leaving a lethal concoction of nihilism and technological prowess. As the philosopher Leszek Kolakowski once pithily put it: “Culture, when it loses its sacred sense, loses all sense.”’

⚔️

Mens vs. God

Tot slot willen we jullie nog een heel ander verhaal meegeven. Het is het prachtige en persoonlijke verhaal van Paul Kingsnorth’s bekering tot het Christendom. Een bekering tot die hij zelf niet wilde, waar hij intense weerstand tegen had, maar die toch gebeurde. Kingsnorth is een schrijver en milieuactivist die op vele manieren heeft gestreden tegen de ’machine’ die onze planeet vernietigd. Een strijd waar hij steeds moedelozer en depressiever van werd. In zijn zoektocht naar troost en zingeving, verhuisde hij naar het Ierse platteland, waar hij eerst Wicca priester werd en vervolgens Christen:

The Cross and The Machine (First Things, 02021)
‘“The story of Christianity,” wrote Moriarty, “is the story of humanity’s rebellion against God.” I had never thought of that ancient, tired religion in this way before, never had reason to, but as I did now I could feel something happening—some inner shift, some coming together of previously scattered parts designed to fit, though I had never known it, into a quiet, unbreakable whole.’

Dit was het weer voor deze week. Als altijd zijn we nieuwsgierig naar jullie gedachten en feedback. 

Veel groeten en fijn weekend!

Edwin Gardner & Christiaan Fruneaux.