👋 Wij zijn Edwin en Christiaan. In de Atlas van het Lange Nu duiden we onze snel veranderende wereld vanuit het perspectief van de langetermijndenker. Hoe begrijpen we onze tijd als we verder kijken dan dagkoersen, kwartaalverslagen en verkiezingscycli? Als we het moment waarin we denken te leven oprekken tot decennia, eeuwen en zelfs millennia – wat zien we dan?

In de notitie van vandaag verkennen we Poetins Rusland door de lens van het Lange Nu. Het westerse onbegrip voor Poetins beweegredenen is namelijk veelzeggend. Dat we hem bijvoorbeeld blijven wegzetten als irrationeel of van-het-padje zegt evenveel over ons als over Poetin en de culturele context waarin hij zich bevindt.

Vandaag in de Atlas van het Lange Nu dus een profiel van Poetin en Poetins Rusland. Vanuit welk wereldbeeld neemt Poetin beslissingen? Hoe verhoudt dit wereldbeeld zich tot de machtsstructuren binnen de Russische staat? En waarom vinden we het toch zo moeilijk om ons in Poetins beweegredenen te verplaatsen? Dit zijn de vragen die we vandaag, in deze longread (ongeveer 35 min. leestijd), zullen verkennen.

Voordat we uitzoomen en ons verdiepen in de historisch-futuristische context willen we eerst zeggen dat het nieuws uit Oekraïne ons diep raakt. De situatie is meer dan hartbrekend. De beelden van diegenen die hun geliefden of hun kinderen verliezen, de verschrikkingen in Boetjsa, de oorlogsmisdaden, ze staan gebrand op ons netvlies.

Alsook de moed en veerkracht van een bevolking die zich weigert neer te leggen bij het brutalisme dat nu op hen neerdaalt. Nu Poetins blitzkrieg heeft gefaald, is het Russische leger teruggevallen op een ‘oudere’ vorm van oorlogsvoering. Een vorm waarbij het moderne onderscheid tussen militair en burger overboord is gegooid. Een onderscheid dat overigens nooit onderdeel is geweest van het Russische militaire denken.

Om een idee te krijgen van de transformatieve kracht van modern militair geweld, en wat dit met je kan doen als mens, raden we je aan het theaterstuk Slachthuis vijf van Erik Whien te bezoeken. Het stuk ging vorige week vrijdag in première en is, helaas, onverwacht actueel. Het kreeg vijf van de vijf ballen in NRC.

Slachthuis vijf is gebaseerd op Slaughterhouse-Five, de speculatieve roman van Kurt Vonnegut uit 1969. Het semi-autobiografische verhaal volgt Billy Pelgrim, een Amerikaanse soldaat die als krijgsgevangene getuige is van het afschuwelijke bombardement van Dresden, tijdens de Tweede Wereldoorlog. Die ervaring versplintert zijn grip op tijd en ruimte. Billy raakt unstuck in time.

De kracht van Slaughterhouse-Five is dat het een intiem en ontroerend verhaal is, dat tegelijkertijd een brute waarheid openbaart: geweld breekt, zowel dingen als mensen, in alle opzichten. Het is, wat ons betreft, één van de krachtigste anti-oorlogsboeken ooit geschreven.

Poetins Rusland in het Lange Nu

✦

Na zes weken vechten is Poetins oorlog voor de meeste mensen nog steeds onbegrijpelijk. De beslissing om Oekraïne binnen te vallen, hoe makkelijk Poetin de Russische economie hiervoor opoffert, het brutalisme dat zijn leger tentoonstelt terwijl de wereld meekijkt, de minachting voor mensenlevens en humanistische waarden – het lijken de handelingen van een groteske filmschurk.

Maar omdat Poetin een enorm arsenaal aan nucleaire wapens tot zijn beschikking heeft, die hij dreigt in te zetten als hij zijn zin niet krijgt in Oekraïne, is een dieper inzicht in zijn motieven en denkkaders belangrijk. In de westerse media zien we nu drie dominante narratieven bovendrijven die Poetins handelen van context proberen te voorzien.

Superkort samengevat zijn dit de verhaallijnen die we nu, elkaar vaak overlappend, steeds zien terugkomen:

1. Poetin is als KGB-man getraumatiseerd door de Val van de Muur en ziet de democratisering – die zich uit in de uitbreiding van de NAVO en de EU en de culturele verwestering – in Ruslands periferie en in de Russische traditionele invloedsfeer als een grote bedreiging. Hij weet opkomende democratiseringsbewegingen tot nu toe overigens behoorlijk effectief in te dammen.
2. Poetin is gefascineerd door het idee van Russkiy Mir, de Russische culturele wereld, en wil het oude imperium weer een kracht van betekenis maken in de mondiale geopolitiek. Deze visie is geworteld in historisch denken. De toekomst als Imperiaal Rijk leunt in deze visie op een sterke krijgsmacht, een groot Euraziatisch territorium, gecentraliseerde besluitvorming en de Orthodoxe kerk.
3. Poetin heeft zichzelf tijdens de Covid-pandemie geïsoleerd in een echokamer van gelijkgestemde KGB-maatjes. Hierdoor heeft hij de reactie van het Westen onderschat en de kracht van zijn eigen leger overschat. Omdat hij zichzelf in een hoek heeft gedreven zal hij blijven escaleren totdat hij een voor zichzelf eervol compromis kan behalen.

Het zijn alle drie waardevolle lenzen op Poetin en Poetins Rusland. Ze zijn alle drie goed onderbouwd. (Voor uitgebreidere uiteenzettingen van de drie hierboven beschreven narratieven, lees dit interview met Viola Hill, dit opiniestuk van Jane Burbank, beluister deze podcast met Timothy Snyder of lees dit stuk in de Correspondent over hoe homorechten symbolisch zijn geworden voor culturele verwestering.)

Het probleem met bovenstaande narratieven is dat ze cultureel oppervlakkig zijn. Ze verklaren niet waarom iemand als Poetin überhaupt zoveel macht naar zich toe kan trekken. Of, met andere woorden, wat zegt de concentratie van de politieke en de economische macht bij een kleine groepje oligarchen over de Russische samenleving? Hoe wordt macht in Rusland begrepen, ervaren en uitgeoefend?

En gerelateerd aan deze vraag: de drie narratieven verklaren niet de onverschilligheid die Poetin & Co laten zien ten opzichte van menselijk lijden. Want dat is misschien wel het grootste mysterie voor een westers publiek. Niet alleen het lot van de mensen in Oekraïne, maar ook de dramatische gevolgen van de economische isolatie voor de gewone Rus lijken Poetin & Co Siberisch koud te laten. Wat zegt deze wreedheid en onverschilligheid over Poetin en Poetins Rusland?

Als we daarentegen een stapje terugdoen, uitzoomen, en Poetins Rusland vanuit de lens van het Lange Nu bekijken, dan zien we de contouren van een diepere culturele context. Een context die niet alleen Poetins denken en handelen markeert, maar die ons ook veel vertelt over hoe macht vandaag de dag werkt in Rusland. Het verklaart ook, voor een deel, waarom het Westen zoveel moeite heeft om Poetin in te schatten en zijn gedrag te voorspellen.

Poetin was, achteraf gezien, behoorlijk helder over zijn ambities, zijn zorgen en zijn bezwaren. Hij schreef erover, hij speechte erover en hij praatte erover met westerse politici. Poetins wereldbeeld is alleen zo ver verwijderd van de belevingswereld van de meeste westerse politici dat ze zijn waarschuwingen en zijn argumenten gewoon niet hoorden, of niet serieus namen.

Na Poetins annexatie van de Krim in 2014, heeft Angela Merkel (die Russisch praat) in een telefoongesprek met Obama gezegd dat ze er niet helemaal zeker van was of Poetin wel in contact stond met de werkelijkheid. Hij leeft ‘in another world’, zou ze tegen Obama hebben gezegd.

De vraag is: in welke wereld? (En waarom zijn we daar, zeven jaar later, nog steeds niet achter?)

Drie Historisch-Futuristische Archetypes

🛡️ 👔 💛

In onze notitie van 12 februari 2022, over de toekomst van maatschappelijk vertrouwen, schreven we over ons historisch-futuristisch denkraam; onze gereedschapskist waarmee we culturele en technologische ontwikkelingen duiden en toekomstscenario’s maken.

Binnen dat denkraam duiden we de ontwikkeling van de westerse moderniteit, wat eraan voorafging en wat erop kan volgen. Eén van de manieren waarop we het denkraam kunnen gebruiken is door de westerse geschiedenis onder te verdelen in drie cultureel-historische archetypes: de Homo Nobilis, de Homo Economicus en de Homo Romanticus.

De Homo Nobilis, Economicus en Romanticus zijn drie culturele archetypes die zijn geworteld in de informatietechnologie van hun tijd.

De culturele archetypes beschrijven hoe de snelheid en de betrouwbaarheid van de informatievoorziening bepalend zijn voor (1) het dominante wereldbeeld in een bepaalde tijd of maatschappelijke context, (2) de mate van sociaal vertrouwen, (3) de complexiteit die maatschappelijke instituties aankunnen en (4) de maatschappelijke uitdagingen die weer bepalend zijn voor iemands sociale status.

Uiteraard zijn de archetypes geen historische waarheden. Het zijn lenzen waarmee we (ietwat eurocentrisch) het Lange Nu kunnen duiden. De archetypes zijn uiteraard niet wederzijds exclusief; alle drie de archetypes zijn aanwezig in een bepaalde tijd of context, maar meestal is één van de archetypes dominant.

Dat gezegd: als we door de lens van de archetypen naar Poetin en Poetins Rusland kijken, dan zien we een interessant beeld van de Russische maatschappij opdoemen – een culturele context waarin de oligarchie is ingebed, van waaruit Poetin & Co opereren en waarin hun acties begrijpelijk zijn.

Maar voordat we overgaan op een profiel van Poetin en Poetins Rusland, is het handig om de drie culturele archetypes ietwat uitgebreider te introduceren.

Tot het einde van de Middeleeuwen was de dominante informatietechnologie het gesproken woord. Vertrouwen was daarom een persoonlijke aangelegenheid. Men moest eerst iemand ontmoeten, spreken, misschien zelfs fysiek aanraken, om diegene te vertrouwen. Alles draaide in deze wereld om persoonlijke banden. Vriendschap en familie waren belangrijk en men gaf zich, bij gebrek aan betrouwbare informatie, over aan het lot (of de wil van God).

In deze wereld, waarin vertrouwen persoonlijk was, waren persoonlijke eigenschappen belangrijk. Alles draaide om eerlijkheid, moed, het vertrouwen in God en, vooral, om loyaliteit. Deze zaken bepaalden je betrouwbaarheid en je reputatie. Dit was de hyper-subjectieve wereld van de Homo Nobilis; een wereld waarin iemand de hand geven een blijk van vertrouwen en intimiteit was en ‘een man een man, een woord een woord’ meer was dan een olijke tegelwijsheid.

Doordat de informatievoorziening werd bepaald door het gesproken woord, was de stroom informatie waarop de mensen hun handelen bepaalden onregelmatig en van lage kwaliteit. Omdat de kwaliteit en de kwantiteit van de informatievoorziening bepaalt hoeveel complexiteit een samenleving aankan, was het indertijd onmogelijk om gelaagde maatschappelijke instituties te bouwen. Zoiets als een rechtstaat – een geheel aan instituties die onderling samenwerken om fysieke veiligheid en een op objectieve regels gebaseerde rechtspraak te garanderen – is vrijwel onmogelijk in de wereld van het gesproken woord.

Fysieke veiligheid was in de wereld van de Homo Nobilis dus de grootste uitdaging, waardoor individuele fysieke kwaliteiten belangrijk waren. Degene die fysieke veiligheid kon garanderen, kreeg daarom de meeste sociale status. Dit vertaalde zich naar allerlei krijgshaftige normen en waarden. Voor de Homo Nobilis was oorlog een natuurlijk tijdverdrijf. Vrede – vaak seizoensgebonden – was slechts een adempauze om op krachten te komen.

Machtsstructuren waren in de wereld van de Homo Nobilis dus heel persoonlijk. Enerzijds gebaseerd op persoonlijk vertrouwen en familiebanden en anderzijds gebaseerd op het opleggen van je wil aan anderen. Dit laatste gebeurde door geweld of de dreiging van geweld. Machtsstructuren waren dus heel fragiel, want ze waren heel persoonlijk; denk bijvoorbeeld aan feodaliteit of maffiaorganisaties. 

In de wereld van de Homo Nobilis gold dus het recht van de sterkste. Degene met de wil en de kracht om orde te scheppen in de chaos is de door God (of de natuur) verkozen leider. Het is de logica van de Sterke Man; de alleenheerser die, samen met een paar loyale vazallen en vertrouwde wapenbroeders, zijn wil oplegt aan het land. Zijn wil maakt wet, wat de ‘wet’ subjectief, willekeurig en afhankelijk maakt van iemands karakter of gemoed. Rechtszekerheid, the rule of law, was een onbekend begrip.

De Homo Nobilis gelooft boven alles in kracht (of macht) en in de manifestatie van kracht. Dat is ook wat glorie betekend: de zichtbare of voelbare manifestatie van pure kracht. Kracht die de Homo Nobilis als intrinsiek subjectief ervaart. Iets wat voortkomt uit mensen of uit goddelijke wezens. Zelfs natuurkrachten waren subjectieve manifestaties in zijn beleving. Voortkomend uit de wil van God. De Homo Nobilis leeft dus in een diep subjectieve werkelijkheid.

Omdat de informatievoorziening was gebaseerd op het gesproken woord en vertrouwen op persoonlijke relaties en omdat de rechtspraak subjectieve was, is de Homo Nobilis van nature dominant in low-trust societies. Tegelijkertijd creëert De Homo Nobilis, door zijn subjectieve geldingsdrang en hang naar geweld, culturele contexten met een laag sociaal vertrouwen.

De persoonlijke sfeer van vertrouwen is in de wereld van de Homo Nobilis beperkt. Gemeenschapsgevoel kwam voort uit mensen die elkaar fysiek konden ontmoeten. Uit het oog was letterlijk uit het hart. De publieke sfeer, de plek waar gedeelde normen en waarden ontstaan, was beperkt. Het bestond uit fysieke ruimten, zoals marktpleinen of raadszalen. Hier ontmoette men elkaar en ontstond een gemeenschap. (Zie voor een meer uitgebreide definiëring van een publieke sfeer en waaraan een gezonde publieke sfeer moet voldoen de nieuwsbrieven #0031 en #0032.)

De dominantie van de Homo Nobilis maakte vanaf 1450 langzaam plaats voor die van de Homo Economicus, een archetype nauw verweven met de westerse Moderniteit. De Moderniteit werd vooral mogelijk gemaakt door de introductie van een nieuwe informatietechnologie. Rond 1450 vond Gutenberg de boekdrukpers uit, een uitvinding die zich snel door Europa verspreidde.

De boekdrukkunst maakte informatie schaalbaar, waardoor de sfeer van vertrouwen geleidelijk kon groeien. Er ontstond een publiek sfeer. En op den duur vertaalde dit zich naar betrouwbare maatschappelijke instituties die fysieke veiligheid, rechtszekerheid en rechtshandhaving konden garanderen. Dit alles maakte de weg vrij voor de dominantie van de Homo Economicus.

Door de boekdrukkunst leerde men vertrouwen op het gedrukte woord en de symbolische waarde van gedrukte waardepapieren. Boeken, tijdschriften, handleidingen, pamfletten, bankbiljetten, aandelen, land- en zeekaarten, diploma’s en paspoorten – gedrukt papier was waardevol om de informatie die het bevatte, maar het had ook een grote symbolische waarde: het stond voor zekerheid. De boekdrukkunst veranderde alles.

De stroom aan informatie was nu niet meer sporadisch maar periodiek. De verspreiding van pamfletten, kranten, boeken en tijdschriften creëerden een publieke sfeer. Een toegankelijk domein waarin steeds meer kennis beschikbaar was. Alfabetisme nam een grote vlucht en de publieke sfeer begon het fysieke en het persoonlijke te overstijgen. Was vertrouwen eerst heel persoonlijk, een één-op-één aangelegenheid, nu werd indirect vertrouwen mogelijk.

Door het lezen van boeken, kranten en kaarten ervaarden mensen gemeenschap en verbondenheid met anderen die ze nooit persoonlijk hadden ontmoet. In de groeiende publieke sfeer werden nieuwe meningen geformuleerd en werden nieuwe humanistische waarden gemeengoed. Er ontstonden grotere culturele, politieke en taalkundige gemeenschappen die op een gedeeld wereldbeeld en op gedeelde waarden waren gebaseerd. Gemeenschappen die leefden in de verbeelding, in plaats van in een alledaagse fysieke ervaring.

Gemeenschapsgevoel en vertrouwen werden steeds abstractere ervaringen, die werden gestut door nieuwe protocollen voor waarheidsvinding, zoals de wetenschappelijke methode en de journalistieke ethiek. Deze nieuwe protocollen verdiepten het vertrouwen in het gedrukte woord. Op deze manier kreeg de huidige high-trust society langzaam zijn vorm.

Dit abstractere gemeenschapsgevoel werd ondersteund door allerlei nieuwe instituties. Door de schaalbaarheid van informatie (en dus vertrouwen) kon de samenleving meer complexiteit aan. Er ontstonden allerlei nieuwe bureaucratische instituties die zowel effectiever als objectiever waren omdat ze persoonlijke banden overstegen. Dit uitte zich weer in een nieuw werkethos: professionaliteit. En in de negatieve concepten corruptie en nepotisme. Door het idee van professionaliteit konden onbekenden met elkaar samenwerken omdat ze erop vertrouwden dat ze on the same page zaten.

Door de opkomende humanistische cultuur ontwikkelden deze objectievere instituties zich tot de democratische rechtstaat – een complex aan instituties die fysieke veiligheid, rechtszekerheid en rechtshandhaving konden garandeerden. Door de dominantie van westerse landen vertaalde dit zich na de Tweede Wereldoorlog o.a. naar de Verenigde Naties, de Universele Rechten van de Mens, de Geneefse Conventie en andere pijlers van de internationale rechtsorde (hoe willekeurig en moeilijk te handhaven deze rechtsorde ook was).

Het maatschappelijke leven werd dus objectiever, minder persoonlijk, minder willekeurig, minder gebaseerd op de manifestatie van iemands persoonlijke kracht of macht en meer gebaseerd op algemeen aanvaarde regels. Niet alleen organisaties werden objectiever, ook de blik op de wereld en de blik op de mens werd objectiever. De mens was niet langer een goddelijk geïnspireerd en diep subjectief wezen, maar een schepsel onderhevig aan de logica van de objectieve werkelijkheid. In deze context werd de Homo Economicus dominant.

Door de garantie van fysieke veiligheid kon de Homo Economicus gaan streven naar economische veiligheid. De nadruk op eigenschappen maakte langzaam plaats voor een nadruk op eigendommen. En in een wereld waarin economische veiligheid de grootste uitdaging is, heeft niet degene met de grootste knuppel het meeste aanzien, maar degene met de diepste zakken. Deze nadruk op economische veiligheid vertaalde zich naar steeds meer mensen, met steeds meer kennis, en steeds meer spullen, in steeds grotere steden.

De Homo Economicus ziet zichzelf als een objectief wezen onderhevig aan objectieve natuurwetten. Hij vertrouwt op het gedrukte woord en op de instituties die fysieke veiligheid en een objectieve rechtspraak garanderen. Hierdoor kan hij zich richten op economische veiligheid. Voor hem zijn behoren en gemeenschap abstracte begrippen. Hij leeft in steden en voelt zich thuis tussen mensen die hij niet persoonlijk kent, maar in wie hij zich cultureel herkent. Hij is een systeemdenker, voor hem is de pen machtiger dan het zwaard.

De opkomst van het humanistische waardenstelsel, de groeiende hoeveelheid wetenschappelijke kennis van de wereld en de accumulatie van welvaart vertaalde zich, stapsgewijs, naar de culturele, politieke en economische emancipatie van achtergestelden. Steeds meer mensen mochten meedoen en meedelen. Grondwetten verschenen. Slavernij werd afgeschaft. Schoolwetten, kieswetten en woningwetten kwamen tot stand. Stapje voor stapje werd de verzorgingsstaat opgetuigd. De garantie van economische veiligheid kwam steeds dichterbij, en zo ontstond er ruimte waarin de Homo Romanticus kon opkomen.

De Homo Romanticus is het culturele archetype dat, gelijktijdig met de ontwikkeling van een nieuwe informatietechnologie – de computer –, de kans heeft om een nieuw tijdperk van vertrouwen vorm te geven. We zitten nu in de culturele transitie van de wereld van de Homo Economicus naar de wereld van de Homo Romanticus, het archetype voor wie niet economische veiligheid de grootste uitdaging is, maar emotionele veiligheid.

De Homo Romanticus was al langer onder ons, al in de achttiende eeuw liet hij van zich horen, maar hij kwam pas echt aan de oppervlakte in de populaire cultuur met de Beat Generation, de jeugd- en protestbewegingen van de jaren zestig en de hippies. Deze bewegingen werden gedragen door jongeren die opgroeiden in relatieve overvloed. Het is het diepste verlangen van de Homo Romanticus om samen te vallen met zichzelf, zijn gemeenschap en zijn natuurlijke omgeving – peace, love and back to the land. Maar om het dominante archetype te worden, moet economische veiligheid worden gegarandeerd.

Hoewel de Homo Economicus nog steeds dominant is, zit de Homo Romanticus hem dicht op de hielen. De opkomst van de Homo Romanticus na de Tweede Wereldoorlog had niet alleen te maken met overvloedsdenken, maar loopt parallel aan de ontwikkeling van een nieuw informatiemedium: elektronische communicatie – dat achtereenvolgens leidde tot de telegraaf, de radio, de televisie en de computer.

Het World Wide Web en personal computers creëerden een nieuwe publieke sfeer, toegankelijk vanaf je bureau of smartphone, waarna het gedrukte woord vrij snel in een bijrol verviel. Op het WWW en andere internet-apps stroomt informatie bovendien niet meer periodiek maar doorlopend. Ook is de stroomrichting van informatie niet langer eenrichtings- maar tweerichtingsverkeer.

Het gedrukte woord wordt nu razendsnel vervangen door het geactiveerde woord, want dat is wat computercode is. Kon het gedrukte woord veel mensen tegelijk motiveren om gezamenlijk werk te verzetten, het geactiveerde woord heeft, in theorie, überhaupt geen mensen meer nodig om werk te verzetten – denk: kunstmatige intelligentie en robotica.

De komst van het geactiveerde woord opent dus de deur naar een nog grotere maatschappelijke complexiteit en, potentieel, een nog grotere verdieping van ons collectieve vertrouwen. Dit is uiteraard geen zekere uitkomst. We moeten eerst het commercieel gecentraliseerde en cultureel verwilderde web voorzien van een vernieuwde architectuur van vertrouwen (zowel juridisch als technologisch). Zoals de wetenschappelijke methode en de journalistieke ethiek het gedrukte woord een architectuur van vertrouwen gaven, moet het geactiveerde woord ook worden voorzien van een solide en betrouwbare vertrouwensbasis.

Veel meer dan de gedrukte publieke sfeer – dat nogal top-down, expertgericht, eenrichtingsverkeer en statisch was – is de digitale sfeer bottom-up, spontaan, interactief en dynamisch. Iedereen deelt er persoonlijke data en persoonlijke informatie met elkaar, de hele dag door. Dit vereist dus een nog veel krachtigere architectuur van vertrouwen, waarbij waarheidsbronnen, identiteiten en certificaten geaccordeerd, geverifieerd en geauthentiseerd kunnen worden.

We hebben een architectuur van vertrouwen nodig waarop we de instituties van morgen kunnen bouwen. Zodat we van onze huidige high-trust society een super-high-trust society kunnen maken, in plaats van dat we terugvallen naar een low-trust situatie. We zitten nu als het ware tussen twee publieke sferen in – de gedrukte ligt al bij het oud papier, maar de digitale zit nog vol bugs. Hierdoor is er een (tijdelijke) vertrouwenscrisis in de samenleving ontstaan.

Het geactiveerde woord opent ook de deur naar een wereld waarin economische veiligheid gegarandeerd kan worden, want als robots ons werk overnemen, dan zijn we of arm en werkloos of rijk en vrijgesteld. Dit is namelijk de andere voorwaarde om de overgang naar de Homo Romanticus te bestendigen: de garantie van economische veiligheid. We moeten van economische veiligheid een basisrecht maken, zoals we van fysieke veiligheid een basisrecht hebben gemaakt. Alleen dan kan de Homo Romanticus zich volledig richten op het nastreven van emotionele veiligheid en zelfrealisatie/zelfmanifestatie.

Een uitdaging voor de Homo Romanticus is dus om de subjectieve wereld van de Homo Nobilis en de objectieve wereld van de Homo Economicus, waar de Homo Romanticus afhankelijk van is, met elkaar te verenigen. De subjectieve zoektocht naar emotioneel thuiskomen – in zichzelf en in de wereld – kan de Homo Romanticus namelijk vervreemden van de objectieve instituties die zijn fysieke en economische veiligheid garanderen. Instituties die de Homo Romanticus als zielloos kan ervaren, waardoor wantrouwen in deze instituties op de loer ligt, vooral nu de publieke sfeer nog geen solide vertrouwensarchitectuur heeft. De Homo Romanticus is het archetype van de toekomst, maar hij heeft nog een lange weg te gaan.

Rusland als Hybride Staat

🇷🇺

De Homo Nobilis, Economicus en Romanticus zijn culturele archetypes wiens historisch-futuristische dominantie is gelinkt aan de op dat moment heersende informatietechnologie. Ze vertellen ons bovendien iets over hoe vertrouwen in een samenleving werkt. In iedere maatschappelijke context en in ieder historisch tijdperk zijn alle drie de archetypes aanwezig, alleen is er telkens maar één dominant.

De opeenvolgende dominantie van de drie archetypes zien we vooral in de westerse Moderniteit. In Noordwest-Europa en in de voormalige Angelsaksische koloniën, zoals de Verenigde Staten, Australië en Nieuw-Zeeland, werd de culturele dominantie van de Homo Nobilis geleidelijk vervangen door die van de Homo Economicus. Deze trend was gekoppeld aan de industrialisering van de economie, de groeiende middenklasse, het ontstaan van een publieke sfeer door o.a. kranten en tijdschriften en de ontwikkeling van de democratische rechtstaat. In andere landen ging deze ontwikkeling helemaal niet zo chronologisch.

Rusland is hier een interessant voorbeeld van. Terwijl het Westen in een transitie zit van Homo Economicus naar Homo Romanticus, wordt Rusland nog altijd gedomineerd door de Homo Nobilis, die over een hybride staat regeert. Een staat met instituties die in het Westen worden geassocieerd met de wereld van de Homo Economicus, die vol zitten met ogenschijnlijk objectieve professionals, maar die onder de oppervlakte worden voortgedreven door de subjectieve geldingsdrang van een heersende klasse oligarchen en hun vazallen. Met aan de top Poetin, een klassieke Homo Nobilis.

Om de zaak nog ingewikkelder te maken heeft Rusland, net als veel opkomende economieën, een dunne bovenlaag van vaak jonge kenniswerkers die zijn opgegroeid met westerse media en het World Wide Web, en die vaak hebben gestudeerd of een stage hebben gedaan in West-Europa of de VS. Deze bevolkingslaag is thuis in de creatieve en digitale economie en komt, qua mens- en wereldbeeld, meer overeen met het archetype van de Homo Romanticus. Het is deze laag die nu, en masse, Rusland verlaat. Deze creatieve braindrain gaat Rusland op de lange termijn voelen.

De hybride situatie van de Russische samenleving, waarin de verschillende culturele archetypen met elkaar concurreren, heeft consequenties voor hoe de Russische staat functioneert, voor hoe de gemiddelde Rus gemeenschappelijkheid ervaart, voor hoe fysieke veiligheid en onafhankelijke rechtsspraak (niet) worden gegarandeerd en voor de motieven van de mensen die het land leiden.

Deze hybride situatie heeft historische wortels. Tot aan het begin van de twintigste eeuw werd Rusland geregeerd door een tsaar die leunde op een aristocratische bovenlaag. In de negentiende eeuw was er een kleine grootstedelijke burgerij ontstaan, maar die viel in het niet bij de overwegend agrarische bevolking van Rusland. In het Rusland van de tsaar was het wereldbeeld van de Homo Nobilis dominant.

Om de industriële en wetenschappelijke slagkracht van het Westen (en later ook met Japan) bij te benen, bouwde de tsaar zijn eigen bureaucratische staat. Dit lukte maar mondjesmaat. De bureaucratische instituties van de Russische staat moesten zowel voldoen aan de objectieve maatstaven van efficiënt bestuur, als aan de subjectieve drijfveren van de tsaar en de aristocratie. Dat leidde tot endemische corruptie en nepotisme.

Rusland is altijd een oligarchie geweest. Het heeft nooit een onafhankelijke middenklasse gekend, noch een onafhankelijke publieke sfeer. Daarom is het objectieve cultuurgoed van de Homo Economicus nooit dominant geworden. Alles in Rusland stond in dienst van de belangen van de tsaar & Co. Ook de rechtspraak. De garantie van fysieke veiligheid en rechtszekerheid door de staat was altijd onder de voorwaarde dat het strookte met de particuliere belangen van de oligarchie.

Deze situatie continueerde onder de Sovjets, vervolgens onder Jeltsin en daarna onder Poetin. De meeste oligarchen van vandaag zijn rijk geworden onder Jeltsin. In ruil voor ‘beschermingsgeld’ en persoonlijke trouw aan Jeltsin kon een klein aantal voormalige Sovjet-partijfunctionarissen in de jaren negentig controle nemen over grote delen van de Russische economie. Maar omdat economische macht in een systeem zonder rechtszekerheid afhankelijk is van degene die de fysieke macht beheerst, bleven ze vazallen. Ze moesten doen wat degene met de grootste knuppel van hen eiste. En na Jeltsin was dat Poetin.

In het Rusland van de Homo Nobilis, waar fysieke veiligheid en rechtszekerheid ondergeschikt zijn aan de belangen van de oligarchie, heeft zich nooit een breed gedragen publiek vertrouwen en gemeenschappelijkheid ontwikkeld. In de jaren negentig kwamen er, voor het eerst, onafhankelijke media op die een voorbode hadden kunnen zijn van een volwassen publieke sfeer. Deze zijn de laatste twee decennia allemaal ontmanteld of in lijn gebracht met de belangen van de oligarchie. Lees o.a. de verhalen van Derk Sauer hierover.

Er is in Rusland geen publieke sfeer en dus geen publiek gevoel van agency – een ‘samen-gevoel’ dat is gestoeld op een algemeen vertrouwen dat men dezelfde waarden deelt en dat zich kan uiten in collectieve actie. De meeste Russen weten waarschijnlijk ook niet hoe een wereld gebaseerd op een diep sociaal vertrouwen functioneert, of wat er van hen in zo’n situatie wordt verwacht. Ze zijn er immers nooit onderdeel van geweest. Poetin ook niet. De Homo Nobilis is dus het dominante archetype in de hele Russische samenleving. Poetin is daar slechts een gevolg van.

Dat wil niet zeggen dat culturele verandering onmogelijk is. Integendeel, er kan zomaar culturele ruimte ontstaan waarin de uitgangspunten van de Homo Economicus en de Homo Romanticus meer grip krijgen op de dagelijkse gang van zaken in Rusland. Maar voor de nabije toekomst lijkt dit niet erg waarschijnlijk. De kans op een spontane volksopstand tegen Poetin is klein. Alleen als zoiets zou worden ondersteund door mensen uit de oligarchie zou het kans van slagen hebben.

Er heerst dus een groot onderling wantrouwen binnen de Russische samenleving, alsook binnen de Russische staat. Vertrouwen is tot op zekere hoogte nog altijd gebaseerd op persoonlijke banden en patronagesystemen. En macht komt voor uit iemands persoonlijke eigenschappen. Het legitimeert bijna zichzelf, waardoor machtsmisbruik een nogal holle beschuldiging wordt. Alles draait in het Rusland van de Homo Nobilis immers om macht – de Moderne instituties zijn slechts een façade van een cultureel diepgeworteld patronagesysteem.

Dit alles wordt tegenwoordig in stand gehouden door de Homo Nobilis aan de top, Poetin, die met intimidatie en verdeel-en-heerstactieken de zaak vaak met harde hand onder controle probeert te houden.

Zo’n persoonlijk patronagesysteem heeft nadelen voor de effectiviteit van de staat. Dat blijkt wel uit hoe de oorlog in Oekraïne nu verloopt voor Rusland. De persoonlijke belangen van Poetin en zijn oligarchenclan staan immers een efficiënt bestuur in de weg. Zaken die van belang zijn voor militaire slagkracht – goedgetraind personeel, industriële productie, optimale logistiek en technologische innovatie – gedijen vooral in een professioneel domein, het domein van de Homo Economicus. Ze gedijen slecht in een wereld van intimidatie, corruptie en handjeklap – de wereld van de Homo Nobilis. Dat het Russische leger slecht functioneert komt dan ook niet als een verrassing.  

Het is ook geen wonder dat Poetin niet op de hoogte was van de slechte staat van zijn leger. In de wereld van de Homo Nobilis is vertrouwen persoonlijk. Men legt geen of weinig vertrouwen in het systeem. Welke goedwillende ambtenaar die enige mate van professionaliteit nastreeft durft ‘de Tsaar’ te vertellen dat het leger is uitgehold door chronische corruptie en nepotisme – een situatie waar hijzelf grotendeels debet aan is? In Rusland is Poetin de keizer zonder kleding.

Poetin als Leenheer

👑

Volgens deze analyse handelen Poetin en de oligarchie dus vanuit het wereldbeeld van de Homo Nobilis en steunt Poetin op rammelende overheidsinstituties die nog maar net de schijn van professionaliteit kunnen ophouden. Achter een façade van schijnbaar objectieve instituties schuilt de machtsstructuur van de Homo Nobilis.

Poetin hoeft geen zelfbewuste middenklasse te vrezen die spontaan in opstand zou kunnen komen. Die is er niet, bij gebrek aan een gezonde publieke sfeer en een gebrek aan maatschappelijk vertrouwen. Het enige waar hij voor moet vrezen is de incompetentie van de Russische staat en een samenzwering van oligarchen die zich zou kunnen uiten in een door hen georkestreerde volksopstand of een moordaanslag.

Dat gezegd is de Russische oligarchie grofweg in vier categorieën te verdelen:

1. Economische oligarchen, zoals Roman Abramovitsj, die hun kapitaal vooral lijken in te zetten voor de zichtbare manifestatie van persoonlijke kracht en internationale luister (jachten, jets en sportclubs);
2. Hoge ambtenaren en militairen die de ambtelijke en militaire bureaucratie van enige objectiviteit, professionaliteit en rekenschap proberen te voorzien zonder uiteraard het patronagesysteem van de Homo Nobilis te ondermijnen (onmogelijke taak en wee diegene die de kleren van de keizer onthuld);
3. Poetins oude KGB-wapenbroeders, de zogenaamde ‘siloviki’, die zowel het patronagesysteem in stand houden als het volk op zijn plaats houden door middel van intimidatie, geweld, verdeel-en-heers en volksmennerij;
4. De ring aan vazallen die heersen in Ruslands semiautonome periferie en in de omringende landen. Zoals Alexander Loekasjenko van Belarus, Ramzan Kadyrov van Tsjetsjenië en de voormalig president van Oekraïne Viktor Janoekovitsj, wiens val in 2014 de Oekraïnecrisis inluidde.

De machtsstructuren van de Homo Nobilis zijn ontstaan in een low trust omgeving en zijn persoonlijk van aard. Deze oligarchen zijn dus stuk voor stuk, direct of indirect, persoonlijk afhankelijk van Poetin. Hun rijkdom is vaak gebaseerd op het mijnen van Ruslands natuurlijke rijkdom, het ‘mijnen’ van de Russische staat, het onderdrukken van democratiseringsbewegingen in Ruslands periferie of op een monopoliepositie in een Russische markt. En zoals de val van Michail Chodorkovski laat zien, is de toegang tot deze bronnen van rijkdom, macht en prestige afhankelijk van de baas – Poetin – en ben je er zo van afgeknepen.

Samen runnen (of verdelen) de oligarchen Rusland, maar ze zijn ook onderling verdeeld in allerlei fracties. Het is aan Poetin, met de hulp van zijn KGB-maatjes, om de fracties onderling verdeeld en van hem afhankelijk te houden. In de regel geldt dat trouw wordt beloond en ontrouw meedogenloos wordt gestraft. Poetin moet daarom continu uitstralen dat hij de sterkste is, de machtigste, want in de wereld van de Homo Nobilis is dat het belangrijkst. Af en toe moet dus ook een voorbeeld worden gesteld, iets wat iedereen eraan herinnert dat hun levens in zijn hand liggen.

De machtsstructuren van de Russische oligarchie werken dus hetzelfde als die van een maffiaclan. In een wereld zonder rechtszekerheid en zonder garantie op fysieke veiligheid, geldt de wet van de sterkste en is geweld het ultieme betaalmiddel. Het is dan ook niet vreemd dat de Russische oligarchie, volgens inlichtingendiensten van de VS, nauw verweven is met de georganiseerde criminaliteit. De Russische maffia opereert volgens de FBI onder bescherming van de FSB – de Russische veiligheidsdienst. De Russische maffialeiders zitten, direct of indirect, dus ook in een vazal-leenheer-relatie met Poetin. Ook hun macht is afhankelijk van Poetins goedkeuren.

Omdat Rusland geen gezonde publieke sfeer heeft en geen rechtszekerheid en onafhankelijke instituties, is er weinig publiek vertrouwen. Poetin houdt dit bewust in stand, zodat hij zich kan opwerpen als Sterke Man die door pure wilskracht en dadendrang orde kan scheppen in de chaos. Dit deed hij ook na de roerige jaren negentig onder Jeltsin. Ook naar het grote publiek moet hij een beeld van zichzelf projecteren als iemand die larger than life is – een goddelijk geïnspireerd persoon in wiens glorie de bevolking zich fysiek veilig waant en door wie Rusland weer aanzien krijgt.

In deze maatschappelijke sfeer van sociaal wantrouwen en fysieke onzekerheid is een rauwe dynamiek van ‘naar onder trappen en naar boven likken’ niet ongewoon. Er heerst een cultuur van wilsoplegging en vernedering. Dit maakt van grote Russische organisaties, zoals het leger, geen gezellige boel. Het zijn in ieder geval geen plekken die worden gerund door zelfstandige, initiatiefrijke, goedgemotiveerde professionals.

Dit is ook wat je nu steeds leest in de analyses: het Russische leger functioneert o.a. zo slecht omdat de militairen aan het front geen initiatief durven nemen, wat nogal funest is in snel veranderende situaties, zoals een slagveld.

Poetin de Glorieuze

🌟

In Rusland draait alles om macht over anderen. Macht geeft sociale status. Rijkdom is slechts een symbool van die macht. Dit is anders dan bij ons. In het Westen geeft rijkdom direct sociale status.

In Rusland wordt macht nog steeds geassocieerd met fysieke kracht – wat neerkomt op iemands mogelijkheden om jouw fysieke veiligheid in gevaar te brengen. Dit vertaalt zich in allerlei krijgshaftige normen en waarden, de grote entourages aan bodyguards waarmee oligarchen zich omringen, en het vertaalt zich in een culturele minachting voor de Homo Economicus. De Homo Economicus wordt weggezet als een decadente, naar comfort en rijkdom zoekende mens, die zijn door God (of het lot) gegeven oerkracht verloochent.

Deze focus op persoonlijke eigenschappen verklaart ook zijn obsessie met de LGBTQ+-emancipatie in het Westen. Sommige analisten hebben de oorlog al ‘Putin’s Anti-Gay War on Ukraine’ gedoopt. In zijn speech van 24 februari, waarin hij de invasie aankondigde, voerde hij als reden op dat het Westen ‘gedegenereerde en ontaarde normen aan Rusland en zijn buren wil opdringen die tegengesteld zijn aan de menselijke natuur’. Zijn speeches en essays worden vaak weggezet als retoriek, maar ze passen in het wereldbeeld van de Homo Nobilis – een wereldbeeld dat wordt gedragen door zowel Poetin als de Russische bevolking.

Wat Poetin nastreeft is macht en het manifesteren van die macht. Hij zoekt glorie. Voor zichzelf en voor Rusland – een onderscheid dat in zijn hoofd ongetwijfeld begint te vervagen. Net als Lodewijk XIV, de Zonnekoning, die ook zijn hele leven lang oorlog voerde tegen de oprukkende Homo Economicus, vereenzelvigt Poetin de Russische Staat ongetwijfeld met zichzelf. Of zoals Lodewijk het zo mooi kon zeggen: L’État, c’est moi – ‘de staat, dat ben ik’. En gezien de persoonlijke aard van de macht in Rusland is dit geeneens ver bezijden de waarheid.

Poetins voornaamste doel is Oekraïne zijn wil opleggen en daardoor Ruslands (en dus zijn persoonlijke) status als wereldmacht herstellen. Maar geopolitieke redenen zijn misschien niet eens zozeer het belangrijkste motief van zijn oorlog met Oekraïne. In Poetins Rusland is namelijk alles ook persoonlijk. Hij en zijn kleine kring KGB-oligarchen voelen zich persoonlijk vernederd door de val van Viktor Janoekovitsj, tijdens de Maidan Revolutie in 2014.

Janoekovitsj was een typische Homo Nobilis die van 2010 tot 2014 president van Oekraïne was. Al sinds 2002 had hij een grote rol in de nationale politiek. Hij regeerde over een corrupte regering waarin hij en zijn familieleden zich verrijkten en waarin hij zijn politieke tegenstanders liet vervolgen. Hij was dus een natuurlijke bondgenoot (lees: vazal) van Poetin, onder wiens bescherming hij sinds 2004 steeds meer kwam te staan.

Toen Janoekovitsj in 2013, onder Russische druk en tegen de wil van het Oekraïense parlement, zich op het laatste moment afkeerde van verdere toenadering tot de EU en zich uitsprak voor een associatie met Rusland, werd hij na hevige rellen het land uitgejaagd. Hierna annexeerde Rusland nog datzelfde jaar de Krim en riep in het oosten van het land de Volksrepubliek Donetsk in het leven.

Omdat Poetin het gebied van de voormalige Sovjet-Unie ziet als Ruslands natuurlijke invloedsfeer en dus, bij extensie, als zijn persoonlijke leengoed, was het afzetten van Janoekovitsj en de Oekraïense toenadering richting de EU en de NAVO een onaanvaardbare aantasting van de Russische en zijn persoonlijke eer en glorie. Dat Oekraïne zich laat verleiden door de slapjanus-wereld van de Homo Economicus is niet alleen moreel verwerpelijk, het was ook een directe inperking van zijn macht, wat voor een Homo Nobilis een persoonlijke oorlogsverklaring kan zijn. Als hij dit over zijn kant laat gaan, zal hem dat niet alleen kostbare prestige kosten onder zijn oligarchen, maar zal hij zichzelf waarschijnlijk ook niet meer in de spiegel kunnen aankijken.

Macht is niet institutioneel maar persoonlijk voor Poetin. Dit is waarom het Westen hem aldoor verkeerd inschatte. Het Westen denkt vanuit de bril van de Homo Economicus, of zelfs vanuit de Homo Romanticus, maar Poetin kijkt naar de wereld vanuit de bril van de Homo Nobilis. En de Homo Nobilis ziet zichzelf als een goddelijk geïnspireerd wezen dat niets anders wil dan zich manifesteren – ook als hij daarmee strijdend ten onder gaat.

Dat gezegd verklaart het ook waarom Poetin niets geeft om mensenlevens. In Poetins wereldbeeld wordt de waarde van mensenlevens niet gemeten in aards geluk, zoals in het humanistische wereldbeeld van de Homo Economicus, maar in een groter mystiek perspectief. Een perspectief waarin macht intrinsiek subjectief is en voortkomt uit iemands goddelijke wilskracht. Hierdoor legitimeert macht zichzelf. Het recht van de sterkste is hoe God (of het lot) het wil. Het is te zien in de natuur en de natuur is een subjectieve manifestatie van God.

Dat zijn soldaten sneuvelen bij bosjes; dat de Oekraïense bevolking lijdt onder zijn keuzes; is dus godswil. Hij voelt geen medelijden en dus is medelijden, als logisch gevolg, ook niet op zijn plaats. Dit is natuurlijk onbegrijpelijk voor ons in het Westen. Daarom is het belangrijk om uit te zoomen en onze eigen cultuur in perspectief van het Lange Nu te plaatsen. Want onze cultuur is, historisch gezien in ieder geval, niet de maat der dingen. (Wat niet wil zeggen dat wij niet blij zijn dat we hier geboren zijn en niet in Poetins Rusland.)

Zoals gezegd zijn de culturele archetypes slechts lenzen. Ze zijn niet bedoeld als historische waarheden maar als instrumenten om inzicht te krijgen in een bepaalde tijd of context. We hopen dat deze notie jullie een nieuwe manier heeft aangereikt om naar Poetin en Poetins Rusland te kijken.

We zijn benieuwd naar jullie reacties en gedachten.

Edwin en Christiaan

© 0{year} de Chrononauten, All rights reversed 😉 Spread the word!
Studio Monnik, Tolhuisweg 1, 1031 CL Amsterdam
de Chrononauten op Instagram, Twitter, LinkedIn en Facebook.
Je krijgt deze email omdat je geabonneerd bent op de Chrononauten met {email}. Als je deze emails niet meer wilt krijgen {unsub}.

#0040 / {day}-{month}-0{year}